Φίλεμα: Μία αντίδραση στην άνοδο της ακροδεξιάς και της ρατσιστικής ιδεολογίας

Με φόντο τις σκοτεινές εποχές της Ναζιστικής Κατοχής στην Κρήτη, το έργο «Φίλεμα» του Μάνου Κουνουγάκη αναδύεται ως μια σύγχρονη καταγγελία για τις διαρκείς αντιφάσεις της ανθρώπινης φύσης και της κοινωνίας μας.

Μέσα από τις προσωπικές μαρτυρίες και τις ιστορίες του παππού του, ο Μάνος Κουνουγάκης ανασυνθέτει τη φρίκη των κατακτητών και την αποδοχή του Άλλου, θέτοντας στο επίκεντρο του έργου τη φιλοξενία, την εκδίκηση, τη συγχώρεση και την ατομική ευθύνη.

Η σκηνοθετική προσέγγιση της Λίνας Αλτιπαρμάκη επιχειρεί να  φωτίσει τις συγκρούσεις των χαρακτήρων, το χρέος και την ενδοσκόπηση στην καρδιά του έργου.

Οι ήρωες του έργου καλούνται να αντιμετωπίσουν όχι μόνο το εξωτερικό κακό, αλλά και τις εσωτερικές τους αντιφάσεις, σε ένα παιχνίδι εξουσίας και επιβίωσης που φέρνει στην επιφάνεια τα πιο σκοτεινά και ταυτόχρονα τα πιο ανθρώπινα συναισθήματα.

Στη συζήτησή μας, συγγραφέας και σκηνοθέτιδα μοιράζονται τις σκέψεις τους για την έμπνευση πίσω από το έργο, τη σύγχρονη διάσταση των μηνυμάτων του και πώς το «Φίλεμα» έρχεται να προκαλέσει τους θεατές να αναλογιστούν τη θέση τους απέναντι στο μίσος, τον ρατσισμό και την αποδοχή.

Μάνος Κουνουγάκης : “Ήθελα να γράψω ένα έργο που θα διατηρεί έστω κι έμμεσα την ιστορική μνήμη σ’ ένα σύγχρονο κόσμο που οι ρατσιστικές/ναζιστικές ιδεολογίες συνεχίζουν να απειλούν”

Το έργο σας “Φίλεμα” αντλεί έμπνευση από την ιστορία της Ναζιστικής Κατοχής στην Κρήτη και τις προφορικές μαρτυρίες του παππού σας. Πώς διαμορφώθηκε το έργο γύρω από αυτά τα πραγματικά γεγονότα και ποιο μήνυμα θέλατε να περάσετε με τη σύγχρονη προσέγγιση της ιστορίας;

Μάνος Κουνουγάκης: Τα πραγματικά γεγονότα υπήρξαν ο πυρήνας γύρω από τον οποίο έχτισα το έργο μου. Το Φίλεμα είναι μια ιστορία παράλληλης πραγματικότητας, δηλαδή μια ιστορία όπου ο συγγραφέας κάνει μια υπόθεση για το πως θα ήταν ο κόσμος μας αν κάτι είχε γίνει διαφορετικά.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση σκάβω αρκετά βαθιά και απαντάω στο ερώτημα “πώς θα ήταν ο κόσμος αν πέρα από το είδος μας, τον homo sapiens, είχε επιβιώσει κάποιο από τα ξαδέρφια μας, ένα άλλο είδος ανθρώπου”. Οπότε τα γεγονότα της Κατοχικής Κρήτης εντάσσονται σε εκείνο το σύμπαν.

Για παράδειγμα, το μίσος των κατακτητών δεν στρέφεται πια ενάντια στους Εβραίους, αλλά ενάντια στους άλλους ανθρώπους, οι οποίοι θεωρούνται κατώτεροι. Βασικό ιστορικό γεγονός είναι η ιστορία ενός καφετζή που έκανε το τραπέζι στους ναζί την παραμονή της εκτέλεσης 25 αμάχων στο χωριό μου. Ωστόσο, στο χτίσιμο των χαρακτήρων και των ρωγμών τους έχω προσθέσει διάφορες ιστορίες που άκουσα από τον παππού, και όχι μόνο, για εκείνη την περίοδο.

Στόχος μου ήταν να γράψω ένα έργο που θα διατηρεί έστω κι έμμεσα την ιστορική μνήμη σ’ ένα σύγχρονο κόσμο που οι ρατσιστικές/ναζιστικές ιδεολογίες συνεχίζουν να απειλούν. Παράλληλα, το έργο θίγει μια βεντάλια από ερωτήματα όπως, για παράδειγμα, «τι είναι άνθρωπος;», «τι σημαίνει χρέος;» και το «πως μπορεί κάποιος να βρει τη γαλήνη;».

Στο έργο σας η φιλοξενία αναδεικνύεται ως μία πράξη που ορθώνεται απέναντι στο απόλυτο κακό του ναζισμού. Ποια είναι η σχέση του έργου σας με τα σύγχρονα ζητήματα του ρατσισμού, του μίσους και της συγχώρεσης;

Μάνος Κουνουγάκης: Νομίζω ότι κάθε έργο, ανεξάρτητα αν είναι ιστορικό ή επιστημονική φαντασία, αντανακλά την εποχή του. Το Φίλεμα, για παράδειγμα, μπορώ να πω, ήταν και μια αντίδρασή μου στη συσσωρευμένη απογοήτευση που ένιωθα για χρόνια για την άνοδο της ακροδεξιάς και της ρατσιστικής ιδεολογίας, αλλά και γενικότερα του μίσους που έβλεπα να υπάρχει σε ένα κομμάτι της κοινωνίας μας προς το Άλλο.

Οι «υπάνθρωποι» του Φιλέματος είναι στην ουσία οι άνθρωποι που στις μέρες μας αντιμετωπίζονται ως κατώτεροι επειδή είναι διαφορετικοί λόγω χρώματος, καταγωγής, θρησκείας ή ακόμα και σεξουαλικών προτιμήσεων. Ελπίδα μου είναι πως το έργο θίγει πολλά ερωτήματα που αφορούν το εδώ και τώρα αλλά και που παράλληλα είναι συνεχώς παρόντα στην ανθρώπινη ιστορία.

Το έργο θίγει θέματα όπως η εκδίκηση, η ατομική ευθύνη και οι διακρίσεις. Ποια πιστεύετε ότι είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζουμε σήμερα όσον αφορά αυτά τα ζητήματα και πώς το έργο σας μπορεί να συμβάλλει στη συζήτηση;

Μάνος Κουνουγάκης: Η ατομική ευθύνη νομίζω είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα, το οποίο συνδέεται με όλα τα υπόλοιπα θέματα που θίγονται στο Φίλεμα και αφορούν την κοινωνία μας. Αυτός μάλιστα που το θίγει είναι και ο πιο σκοτεινός/μισητός χαρακτήρας του έργου.

Αυτό που παρατηρώ είναι πως αδιαφορούμε ή γρήγορα ξεχνάμε όλα αυτά που συμβαίνουν γύρω μας επειδή δεν μας αφορούν άμεσα. Η μεγάλη πρόκληση είναι ο καθένας να πάρει θέση για όσα συμβαίνουν και να προσπαθήσει έστω από τον μικρόκοσμό του να τα διορθώσει. Να γίνει με άλλα λόγια ενεργός πολίτης. Για μένα αυτή είναι και η ευθύνη για την οποία μιλάει στην Ασκητική ο Καζαντζάκης

Όσον αφορά το έργο, κάθε θεατρικό κείμενο οφείλει, νομίζω, να θέσει ερωτήματα στους θεατές, να τους κάνει να ξεβολευτούν από τη θέση τους και να επιχειρήσουν να δώσουν μία απάντηση. Ελπίδα μου, λοιπόν, είναι κάτι αντίστοιχο να συμβεί και με το Φίλεμα.

Λίνα Αλτιπαρμάκη: “Η σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα απέχει πολύ από το να αποτελεί ένα παράδειγμα ισότητας, συμπερίληψης και αλληλεγγύης”

Το “Φίλεμα” είναι ένα έργο, με έντονες αντιφάσεις και συγκρούσεις μεταξύ των χαρακτήρων. Ποιο ήταν το μεγαλύτερο σκηνοθετικό σας στοίχημα στην παρουσίαση αυτής της δυναμικής επί σκηνής;

Λίνα Αλτιπαρμάκη: Η ροή του έργου ακολουθεί συγκεκριμένα γεγονότα, βασίζεται όμως ταυτόχρονα και σε μεγάλο βαθμό, στις συγκρούσεις -τόσο μεταξύ των χαρακτήρων, όσο και των χαρακτήρων με τον ίδιο τους τον εαυτό- οι οποίες και πυροδοτούν τις εξελίξεις.

Η μεγαλύτερη πρόκληση για εμάς ήταν, πιστεύω, το πόσο καθαρά και δομημένα θα εκφραστεί επί σκηνής η διαφορετική φύση της κάθε αντίθεσης και έντασης, καθώς και της κάθε ξεχωριστής σχέσης μεταξύ των προσώπων. Και αυτό διότι ενώ οι ίδιες έννοιες, το καθήκον, η φιλανθρωπία, η ατομική ευθύνη, βρίσκονται στον πυρήνα τον συγκρούσεων, ο κάθε χαρακτήρας δείχνει να τις αντιλαμβάνεται με πολύ διαφορετικό τρόπο.

Η φιλοξενία ως κεντρικό θέμα της παράστασης συνδέεται με το παράδοξο της παρουσίας των Ναζί στο ίδιο τραπέζι με τους αντιπάλους τους. Πώς δουλέψατε με τους ηθοποιούς για να αποδώσετε αυτή την αντίθεση μέσα από τη σκηνική παρουσία;

Λίνα Αλτιπαρμάκη: Ένα μεγάλο μέρος αυτού του παράδοξου ‘μιλάει’ από μόνο του, μέσω του κειμένου. Η παράλογη συνθήκη του ντόπιου που φιλεύει τον κατακτητή προηγείται της σκηνικής παρουσίας, με έναν τρόπο. Η δουλειά που είχαμε να κάνουμε, οι ηθοποιοί κι εγώ, αφορούσε και στο λεκτικό και στο σωματικό στοιχείο.

Ο στόχος μας ήταν να δώσουμε ζωή στην ιδιαίτερη συνθήκη του κάθε χαρακτήρα, στο κυρίαρχο συναίσθημα και δίλημμα του καθενός, στην εμμονή ή τη μετατόπισή τους, στις εναλλαγές των σχέσεων εξουσίας. Και φυσικά να ρίξουμε φως, τόσο όσο χρειάζεται, στο παρελθόν που έφερε στον κόσμο το παρόν τους.

Ποια είναι η προσέγγισή σας για τον ρατσισμό και τη βία στη σύγχρονη κοινωνία μέσα από την προβολή αυτής της ιστορίας, και πώς αυτή η ιστορική αφήγηση συνδέεται με τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα;

Λίνα Αλτιπαρμάκη: Ο ρατσισμός είναι, διαχρονικά μιλώντας, μια κραυγαλέα εκδοχή του παράλογου μίσους προς τον Άλλον. Και φυσικά δεν είναι και η μοναδική. Η σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα μπορεί να φωτίζεται ανά στιγμές από πράξεις ανθρωπιάς και συλλογικής αντίδρασης απέναντι στο άδικο. Απέχει όμως πολύ, πιστεύω, από το να αποτελεί ένα παράδειγμα ισότητας, συμπερίληψης και αλληλεγγύης.

Η ιστορική αφήγηση του έργου βασίζεται σε πραγματικές μαρτυρίες από την Κατοχή στην Κρήτη κι όμως, βάσει και της δυστοπικής διάστασης του έργου, το μίσος που περιγράφει εκδηλώνεται πάντα και παντού γύρω μας, σε πραγματικότητες υπαρκτές ή παράλληλες.

Αρκεί ο φορέας του να βρει τον κατάλληλο Άλλον που θέλει να εξολοθρεύσει, εκείνον που θα θεωρήσει κατώτερο και αίτιο για τα δικά του προβλήματα, την κατάλληλη Μάγισσα, την κατάλληλη Κατσαρίδα, τον κατάλληλο ‘υπάνθρωπο’ καφετζή.

Συντελεστές:

Κείμενο: Μάνος Κουνουγάκης
Σκηνοθεσία: Λίνα Αλτιπαρμάκη
Μουσική: Χρήστος Γαλάνης, Γιάννης Σαρρής
Σύμβουλος Παραγωγής/ Casting: Κατερίνα Σταθοπούλου
Οπτική Ταυτότητα Παράστασης: Ιωάννης Κ. Τσίγκας
Φωτογραφίες: Κατερίνα Καραδημήτρη
Υπεύθυνη Φωτισμών/Σκηνικών: Αποστολία Ζησιμοπούλου
Video Art: Στέφανος Schultz

Παίζουν: Αντώνης Βούλτσος- Δαμουλάκης (Διοικητής Κλίνσμαν), Ευγενία Μαραγκού (Λοχαγός Μαρία Μάουερ), Ντόρα Μάτσικα (Άννα), Νίκος Στεργιώτης (Ιάκωβος Μαγιάς) και Γιάννης Χαρμπάτσης (Γιόζεφ)