Πάνος Κούγιας: Το να είσαι Έλληνας, άλλοτε μοιάζει με “προθάλαμο” της Κολάσης και άλλοτε του Παραδείσου

Το τελευταίο κείμενό της Γλυκερίας Μπασδέκη «HOW SOON IS NOW» που εμπνέεται ελεύθερα από το λογοτεχνικό πρόσωπο της Μαργαρίτας Περδικάρη, μιας νεαρής δασκάλας αστικής καταγωγής, που την περίοδο του δεύτερου Παγκοσμίου πολέμου η ένταξη της στην ΕΠΟΝ Πίνδου, θα αποτελέσει την αφορμή για να ανοίξει ο ασκός του Αιόλου μιας ολόκληρης χώρας, η οποία δύσκολα συμπράττει με τα «φαντάσματα» του παρελθόντος της. Το έργο θα ανέβει στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά σε
πρώτη πανελλήνια παρουσίαση σε σκηνοθεσία Πάνου Κούγια.

Η παράσταση, αξιοποιώντας το θέμα της Ελληνικότητας, επιχειρεί να ανοίξει έναν θαρραλέο διάλογο γύρω από το δράμα της Γερμανικής κατοχής το οποίο φαίνεται να τελειώνει, αλλά σε λίγο θ’ αρχίσουν νέες συμφορές: ο εμφύλιος.

Ο Πάνος Κούγιας αναφέρει στο NEWS 24/7 τι ήταν αυτό που τον ενέπνευσε να αναλάβει τη σκηνοθεσία αυτού του έργου, λέγοντας πως “ήταν μια ευτυχής συγκυρία, καθώς το κείμενο της Γλυκερίας, έφτασε στα χέρια μου σε μια περίοδο που διάβαζα για το Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης και τις αυτοδιαχειριζόμενες ομάδες του Αθηναϊκού αντάρτικου πόλεως. Ήταν η κατάλληλη ευκαιρία να μπορέσω να μιλήσω υπό το πρίσμα του δευτέρου Παγκοσμίου και του εμφύλιου σπαραγμού, για τον παππού μου τον Σταύρο, έναν αφανή ήρωα από το «προσωπικό μου εικονοστάσι» που έζησε όλη την σύγχρονη Ελληνική ιστορία στο πετσί του.

Ο παππούς μου ήταν αντάρτης του ΕΑΜ, από εκείνους μάλιστα, που δεν υπέγραψαν ποτέ δήλωση μετανοίας, με αποτέλεσμα να συρθεί σε φυλακές από την Καλλιθέα μέχρι την Αίγυπτο. Βασανίστηκε, στήθηκε αρκετές φορές στον τοίχο σε εικονικές εκτελέσεις και ένα πρωινό, αφού τον είχε κοινωνήσει ο παπάς για να εκτελεστεί, δόθηκε χάρη από τον Παπάγο.

Η μητέρα μου λοιπόν και κατ’ επέκταση, η γενιά μου, αισθάνομαι πως βρεθήκαμε σε αυτόν τον κόσμο, από τύχη. Χρόνια μετά, νιώθω ευλογημένος που μπορώ να ανοίξω έναν διάλογο για τους «ηττημένους» εκείνης της εποχής. Το βλέπω σαν ένα ετεροχρονισμένο μνημόσυνο, μιας και, μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, η ιστορία γράφτηκε από τους νικητές, οι οποίοι ως επί το πλείστον την περίοδο της κατοχής ήταν είτε Χύτες, είτε συνεργάτες των Γερμανών και δωσίλογοι, είτε μαυραγορίτες.”

Το έργο εμπνέεται από το λογοτεχνικό πρόσωπο της Μαργαρίτας Περδικάρη. Ποια στοιχεία της ιστορίας της έχουν τη μεγαλύτερη απήχηση στο σύγχρονο κοινό;

“Πιστεύω πως η μεγαλύτερη «άγκυρα» αυτού του προσώπου στο σήμερα, είναι το πως τελικά ο πόλεμος λειτουργεί σαν μια μηχανή που αλέθει αθώους ανθρώπους.

Η Μαργαρίτα Περδικάρη είναι το κατεξοχήν παράδειγμα αυτού του τύπου ανθρώπου. Δεν ανήκει σε καμία οργάνωση της εποχής -δεν έχει καν πολιτική ιδεολογία- και μεγαλώνει σε ένα σπίτι αστών, το οποίο διατηρεί άριστες σχέσεις με την εξουσία και τους Γερμανούς. Αυτό που την οδηγεί τελικά στο εκτελεστικό απόσπασμα, είναι η προδοσία της ίδιας της της οικογένειας, όταν σχετίζεται ερωτικά με ένα γειτονόπουλό της ΕΠΟΝίτη. Δεν είναι επαναστάτρια, ούτε θέλει να γίνει.

Με αυτό το σκεπτικό, είναι ίσως η πιο τραγική αντιηρωίδα των ελληνικών γραμμάτων. Παρ’ όλα αυτά, με προβληματίζει πολύ βαθιά το γιατί ο σύγχρονος άνθρωπος δεν διδάσκεται από την ιστορία. Σκεφτείτε πως, κάνουμε μια παράσταση για τον πόλεμο, στη σκιά τριάντα τριών χιλιάδων αθώων θυμάτων από την Παλαιστίνη. Είναι κάποιες φορές που αισθάνεσαι ως δημιουργός πως το βάρος που έχεις να διαχειριστείς, είναι δυσανάλογο του εαυτού σου” αναφέρει ο σκηνοθέτης.

HOW SOON IS NOW: Ένα διαχρονικό ερώτημα γύρω από το «μεγάλο ναι και το μεγάλο όχι»

Και συνεχίζει μιλώντας για τον τίτλο του έργου«HOW SOON IS NOW» λέγοντας “Είναι ένα διαχρονικό ερώτημα γύρω από το «μεγάλο ναι και το μεγάλο όχι» που κάποια στιγμή καλείσαι να πεις, και που με περισσή ευφυΐα η Γλυκερία θέτει από την αρχή στον τίτλο του έργου της και επαναφέρει έντεχνα και με προβοκατόρικο τρόπο σε όλη την ανάπτυξή του.

Η Γλυκερία μάς εμπιστεύτηκε έναν σπαρακτικό, συνειρμικό μονόλογο υψηλής ευαισθησίας της Μαργαρίτας Περδικάρη τα τελευταία λεπτά της λίγο πριν εκτελεστεί. Η πρόθεση της παράστασης, είναι να αξιοποιήσει στο έπακρο αυτή την – σχεδόν κοσμική- διερώτηση. Ο ρεαλιστικός χρόνος διαστέλλεται, για να «χωρέσει» μέσα σε αυτόν, όλη η πικρή βιογραφία της οικογένειας των Περδικάρηδων”.

Μέσα από τον κώδικα του Θεάτρου σκιών, τον Αττίκ, τους ελληνικούς καφενέδες, αλλά και την εγχώρια ζωγραφική, επιχειρείται η δόμηση ενός «Εθνικού ψηφιδωτού» μνήμης, για όλα εκείνα που στον απόηχο της μετεμφυλιακής Ελλάδας, οι άνθρωποι προσπαθούν να ξεχάσουν.

Πώς αυτά τα διαφορετικά πολιτιστικά στοιχεία ενσωματώνονται στη σκηνοθετική προσέγγιση του Πάνου Κούγια;

“Η παράσταση έχει τριμερή δομή. Στο πρώτο μέρος αναπτύσσεται η ιστορία της Μαργαρίτας Περδικάρη μέσα από σπαράγματα της μνήμης της, στο δεύτερο στήνεται ένα λαϊκό πανηγύρι ως πρόσχημα, ώστε να συντελεστεί τελικά η αποτρόπαια δολοφονία της και στο τρίτο, αφηγούμαστε την νέα, μετεμφυλιακή Ελλάδα που γεννά το τέλος της γερμανικής κατοχής.

Σε αυτό το λαϊκό πανηγύρι λοιπόν, επιχειρούμε μέσω ενός εντελώς τεθλασμένου και ιδιότυπου πανηγυρισμού, ενός ανόργανου γλεντιού, που με το ένα πόδι πατά στο όνειρο και με το άλλο στον εφιάλτη, να μιλήσουμε για όλα όσα συνθέτουν την σύγχρονη εθνική μας ταυτότητα. Αυτό είναι και το μεγαλύτερο στοίχημα της παράστασης, να σχολιάσουμε θαρραλέα όλα τα κατασκευασμένα Εθνικά αφηγήματα, δίνοντας έδαφος στο πιο σκοτεινά στοιχεία της σύγχρονης ταυτότητάς μας.

Ο Πάνος Κούγιας, η Γλυκερία Μπασδέκη και οι σκοτεινές σελίδες της ελληνικής ιστορίας

Η Γερμανική Κατοχή και ο Εμφύλιος είναι δύο σκοτεινές σελίδες της ελληνικής ιστορίας. Πώς αποτυπώνεται η μετάβαση από τη μία περίοδο στην άλλη;

“Αυτό μένει να το δείτε στην παράσταση. Πρόθεσή μας πάντως, είναι μέσω αυτής της «Νέας Χώρας» που σας ανέφερα, να γίνουμε όλοι και όλες κοινωνοί αυτής της βαθιά αμφιλεγόμενης περιόδου, να προσπαθήσουμε ίσως να την κατανοήσουμε, και φυσικά, να μιλήσουμε για εκείνους που εμείς θεωρούμε ήρωες” αναφέρει ο Πάνος Κούγιας.

Η μνήμη και η λήθη είναι κεντρικά θέματα του έργου. “Οι Έλληνες είμαστε ένας φοβερά γοητευτικός λαός, κυρίως μέσα από τις μεγάλες μας αντιθέσεις. Αναζητούμε μια βιολογική συγγένεια με το παρελθόν μας η οποία είναι ατελέσφορη και αφήνουμε σε δεύτερη μοίρα την πολιτισμική μας σύνδεση με αυτό, που είναι και η σημαντικότερη.

Για παράδειγμα, εξαντλούμε όλη μας την ενέργεια να αποδείξουμε αν ο Μέγας Αλέξανδρος τελικά ήταν Έλλην και μόνο Έλλην και ξεχνάμε πόσο σπουδαίο είναι από μόνο του το γεγονός πως μιλάμε σχεδόν την ίδια γλώσσα με εκείνον. Επομένως, η μνήμη και η λήθη είναι δομικά μας στοιχεία. Κυρίως γιατί τείνουμε να ξεχνάμε όλες τις ατιμωτικές πράξεις του παρελθόντος και να θυμόμαστε μόνο εκείνα που φαντάζουν επικά και γενναία. Αυτό όμως είναι ψευδές. Η ομορφιά του λαούς μας, βασίζεται στο ότι είμαστε το αποτέλεσμα αυτού του περίεργου «κράματος». Και μόνο όταν ξεμπερδέψεις με τα «Εθνικά σου φαντάσματα» μπορείς να πας παρακάτω. Αυτή την λεπτή σχοινοβασία, έρχεται να φωτίσει και η παράσταση”.

Πώς συνεργαστήκε ο Πάνος Κούγιας με τη Γλυκερία Μπασδέκη για να μεταφερθεί το κείμενό της στη σκηνή;
Ο ίδιος λέει πως “η Γλυκερία έχει έναν μοναδικό τρόπο να σε κάνει από την πρώτη στιγμή της επικοινωνίας να νιώθεις συνδημιουργός και ισότιμος συνομιλητής. Σε προκαλεί καλλιτεχνικά η -σχεδόν παιδική- τρυφερότητα που πλημμυρίζει την γραφή της κι αυτό πιστεύω είναι αναπόσπαστο κομμάτι και της ίδιας της της προσωπικότητάς. Με αντιμετώπισε με απολυτή εμπιστοσύνη και αγκάλιασε την πρόταση μου με την «προσμονή» ενός μικρού παιδιού που στέκεται ενθουσιασμένο μπροστά σε κάθε πειραματισμό, δοκιμή και δημιουργία.

Είναι φορές που πιστεύω πως δεν είναι μέρος αυτού του κόσμου, αλλά μια ταξιδιώτης του, μια περιηγητής της «ανθρωπίλας» μας και των μικρών συνθετικών μας πραγμάτων, τα οποία αγκαλιάζει πάντα με τόση ενσυναίσθηση και χιούμορ. Αυτό το ταξίδι είχε και η συνεργασία μας, το οποίο επισφραγίστηκε από την «μητρική» ευχή της, για ούριο άνεμο στις πρόβες. Φυσικά, την παράσταση συμπληρώνουν αυτοσχεδιασμοί, σκέψεις και θύμησες δικές μας, πάντα όμως, υπό το πρίσμα της οπτικής που τόσο γενναιόδωρα καταθέτει η Γλυκερία στο κείμενό της”.

Το έργο αναφέρεται στην «ελληνικότητα». Πώς ορίζεται η έννοια αυτή μέσα από την παράσταση;

“Θα λεγα με μια φράση πως: αν τελικά όντως υπάρχει το -κατά την Ρωμαιοκαθολική πίστη- «Καθαρτήριο», τότε ο θεός το δημιούργησε κατ’ εικόνα και ομοίωσή μας, καθώς το να είσαι Έλληνας, άλλοτε μοιάζει με «προθάλαμο» της Κολάσης και άλλοτε του Παραδείσου”.