Ποια είναι η Βενέμπρα, η γυναίκα που απλώνει με τη φωνή της παράδοξες θανατικές… μελωδίες

Η “Βενέμπρα” είναι μια γυναίκα που απλώνει με τη φωνή της παράδοξες μελωδίες και σκοπούς γλυκούς, μα συνάμα θανατερούς. Γεννημένη μέσα στη δίνη ενός πολέμου, κατάφερε να επιβιώσει από αυτόν, στιγματισμένη όμως από την ανάσα του θανάτου, η σκιά του οποίου παρέμεινε ο μοναδικός πραγματικός της σύντροφος και οικογένεια. Μια γυναίκα καταδικασμένη να μη βρίσκει πραγματική γαλήνη ανάμεσα στους ζωντανούς, όντας μια δυσαρμονική πλην γοητευτική παραφωνία για την ύπαρξή τους.

Η περφόρμανς «Βενέμπρα», ένα έργο για φωνή, βιόλα και κιθάρα, εμπνέεται από το διήγημα «Γυναίκες που τραγουδούν αποχαιρετισμούς» του Χρυσόστομου Τσαπραῒλη, το οποίο βρίσκεται στη συλλογή με διηγήματα του ίδιου και χαρακτικά του Φώτη Βάρθη “Γυναίκες που επιστρέφουν” (εκδόσεις Αντίποδες, 2020). Κοινή αφετηρία και των δύο δημιουργών αποτελούν εννέα παραλογές της δημοτικής παράδοσης, εννέα πρόσωπα γυναικών που βρίσκονται σε οδυνηρές καταστάσεις, απειλητικές και απόκοσμες δημιουργώντας «μια νέα αφήγηση του πόνου των γυναικών που υπήρξαν, υπάρχουν και θα υπάρχουν». Έτσι και η ιδέα για το αρχικό διήγημα προήλθε από την παραλογή της Προποντίδας «Κοράσιν ετραγούδαγε» και από την μυθολογική αχλή γυναικών που το τραγούδι τους είναι θανάσιμο (Σειρήνες, Banshees).

Η «Βενέμπρα» έρχεται να προσδώσει στο αρχικό διήγημα ήχο και πνοή μέσα από τρία όργανα (φωνή, κιθάρα, βιόλα) και μουσικούς αυτοσχεδιασμούς που άλλοτε συμπορεύονται και άλλοτε συγκρούονται με τις λέξεις, πότε τις εγκαταλείπουν, πότε τις επιτρέπουν να επανακάμψουν και πότε τις μεταμορφώνουν σε τραγούδια-είτε πιο σαφή κι ευδιάκριτα, είτε σαν μνήμες θολές και απόηχους σβησμένους. Ένα τοπίο ήχων από χορδές, ανθρώπινες και μη, που πάλλονται αποζητώντας να αποτινάξουν από πάνω τους την ταυτότητα του οιωνού αποκαλύπτοντας τα μύχια και ανείπωτα, ξορκίζοντας την προδιαγεγραμμένη μοίρα.

Ο πόνος και η γυναικεία φύση

Πιστεύετε ότι η γυναικεία φύση είναι συνυφασμένη με τον πόνο;
Kλεοπάτρα Μάρκου: Η γυναικεία φύση έχει το προνόμιο της γέννας, ενός αρχέγονου πόνου, που ωστόσο είναι αμφίδρομος, βιωμένος όχι μόνο από εκείνη που τίκτει αλλά κι από κάθε τέκνο, με την αποκοπή από τη μήτρα και τον ομφάλιο λώρο και την βίαιη έξοδο στον έξω κόσμο. Είναι ένας πόνος εγγεγραμμένος στο συλλογικό ασυνείδητο,δεδομένου ότι το σώμα θυμάται και τον κουβαλά κάθε ανθρώπινη ύπαρξη. Πέραν τούτου η γυναικεία φύση έχει την ευαλωτότητα να συναισθάνεται τον πόνο. Όταν αυτή ωστόσο ταυτίζεται και γίνεται ο πόνος, εκεί δημιουργείται εύφορο έδαφος για στρεβλώσεις τόσο στο πεδίο των πεποιθήσεων ( βλ.στερεοτύπων), όσο και στην κοινωνική πρακτική, με αποτέλεσμα να αποδίδονται στη «γυναικείας φύση» πολλά παραπάνω από αυτά που της αναλογούν.

Οι αρχέγονοι μύθοι των γυναικών που διαπνέονται από οδύνη και θάνατο μπορούν να συνομιλήσουν με τη σύγχρονη εποχή;
Χρυσόστομος Τσαπραΐλης: Ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό των μύθων είναι η ικανότητά τους να προσαρμόζονται σε πλήθος εποχών και κοινωνιών, σε διαφορετικές ιστορικές και πολιτισμικές συνθήκες, να συνομιλούν με το ασυνείδητο και τον συναισθηματικό πυρήνα ακροατών και αναγνωστών από μυριάδες διαφορετικά περιβάλλοντα. Αυτό συμβαίνει λόγω του αρχετυπικού χαρακτήρα των πρωταγωνιστών και άλλων συστατικών τους αλλά και, ενίοτε, εξαιτίας του διαχρονικά επίκαιρου χαρακτήρα των θεμάτων που τους διατρέχουν· χαρακτηριστικό παράδειγμα οι τραγικοί γυναικείοι μύθοι.

Παρότι οι τελευταίες δεκαετίες τείνουν να χαρακτηρίζονται από ένα θεωρητικά προοδευτικό πνεύμα, οι ουσιαστικές θετικές αλλαγές όσον αφορά την προβληματική αντιμετώπιση των γυναικών είναι πολύ λιγότερες απ’ όσο είθισται να νομίζουμε ενώ η επικαιρότητα των τελευταίων ετών δείχνει μια βαθιά υποτροπή της κατάστασης με πλήθος από κακοποιήσεις και γυναικοκτονίες. Πλέον βλέπουμε να απειλούνται κεκτημένα ετών, όπως το αυτονόητο δικαίωμα στην άμβλωση, ενώ καταπίεση, υποτίμηση, δομικές ανισότητες υπάρχουν ακόμη και είναι τόσο βαθιά εγγεγραμμένες που φαντάζουν αόρατες στην πλειοψηφία.

Είναι προφανές πως οι τραγικοί γυναικείοι μύθοι συντονίζονται αβίαστα με το παρόν, γιατί οδύνη και θάνατος δεν εγκατέλειψαν ποτέ τις γυναίκες· ίσα ίσα, οι έννοιες αυτές αποτελούν παντιέρα της κυρίαρχης πατριαρχίας και διατρέχουν τους έμφυλους ρόλους στους οποίους οι γυναίκες αναγκάζονται να ταιριάξουν τις υπάρξεις τους. Έτσι, οι μύθοι όχι μονάχα συνομιλούν με το παρόν, αλλά μπορούν να λειτουργήσουν ως όχημα για ανάδειξη των κακώς κειμένων, ευαισθητοποίηση και εν τέλει ριζοσπαστικοποίηση.

Ηχοτοπία «παράδοξα» και «αποχαιρετισμοί»

Πώς λειτουργεί η μουσική στην παράσταση ως προς την απόδοση του διηγήματος;
Κωστής Καλλιβρετάκης: Μαζί με την Κλεοπάτρα, τον Μιχάλη και τον Βασίλη προχωρήσαμε βήμα – βήμα, προσπαθώντας να συμπληρώσουμε αισθητικά/διαισθητικά το σύμπαν του αρχικού διηγήματος, με τρία διαφορετικά όργανα, φωνή, βιόλα, κιθάρα – ένα πάντρεμα χορδών, «ανθρώπινων και μη», όπως μου αρέσει συχνά να λέω.

Φτιάχτηκαν έτσι ηχοτοπία «παράδοξα», αλλά και ξετυλίχθηκαν μουσικές και τραγούδια διαφόρων καταγωγών σαν «αποχαιρετισμοί» – γιατί άλλωστε το διήγημα αποπνέει ταξίδια, θάλασσες, χώρες μακρινές – με νότες και λέξεις που πότε συμπράττουν, πότε αλλοιώνονται ή αντιμάχονται και πότε μεταμορφώνονται σε διακριτά τραγούδια ή απόηχους που σβήνουν. Ένα σύμπαν που συνομιλεί με το κοινό όχι απαραίτητα μέσα από έναν λογικοφανή δρόμο αλλά και μέσω του ενστίκτου, της παραίσθησης και εν τέλει ενός από κοινού τελετουργικού.

Κάπως έτσι μεταφερόμαστε νοητά σε μια συναυλία «στο μέγαρο του παλιού δημαρχείου της μεγάπολης» με τη Βενέμπρα φαινομενικά να τραγουδά αλλά σιγά-σιγά και υποδόρια αυτή η συναυλία της μετατρέπεται σε μια εξομολόγηση, σε μια αποκάλυψη – μια καταβύθιση στο παρελθόν της, τους φόβους και τις καταχωνιασμένες μνήμες της.

Συντελεστές

Φωνή: Κλεοπάτρα Μάρκου
Βιόλα: Μιχάλης Καταχανάς
Κιθάρα, λούπες: Βασίλης Τζαβάρας
Συνθέσεις, αυτοσχεδιασμοί: Μιχάλης Καταχανάς, Βασίλης Τζαβάρας
Σκηνοθεσία-Δραματουργία: Κωστής Καλλιβρετάκης
Φωτογραφίες: Κωστής Καλλιβρετάκης
Χαρακτικό: Φώτης Βάρθης