Ζαν Πωλ Σαρτρ – Σιμόν ντε Μποβουάρ: Ο Θεοδόσης Πελεγρίνης εξηγεί γιατί ο έρωτάς τους δεν ήταν Τυχαίος

Ο Θεοδόσης Πελεγρίνης, διακεκριμένος φιλόσοφος, συγγραφέας και πρώην πρύτανης του ΕΚΠΑ, επιστρέφει στο θέατρο, συνδυάζοντας τη φιλοσοφική του σκέψη με την καλλιτεχνική του δράση. Στην παράσταση «Οι Τυχαίοι Έρωτες του Ζαν Πωλ Σαρτρ», που παρουσιάζεται στο φουαγιέ του Θεάτρου Τζένη Καρέζη, ζωντανεύει το πνεύμα του κορυφαίου υπαρξιστή φιλοσόφου μέσα από μια ιστορία γεμάτη φαντασία, χιούμορ και υπαρξιακούς στοχασμούς.

Το έργο, εμπνευσμένο από την επίσκεψη του Σαρτρ στην Αθήνα τη δεκαετία του 1970, αποτελεί μια τζαζ μπλουζ θεατρική εμπειρία που εξερευνά τις πιο βαθιές πτυχές της ανθρώπινης ελευθερίας και των σχέσεων. Με την καθοδήγηση της Τζένης Κόλλια στη σκηνοθετική επιμέλεια και τη συμμετοχή εξαιρετικών ηθοποιών, ο Πελεγρίνης προσκαλεί το κοινό να ανακαλύψει ξανά τον υπαρξισμό μέσα από την τέχνη.

Η ιστορία του έργου σας «Τυχαίοι Έρωτες» διαδραματίζεται σε ένα διαμέρισμα στο Κολωνάκι στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Γιατί επιλέξατε στο έργο σας αυτήν την εποχή και αυτόν τον χώρο;

Στις αρχές Μαρτίου του 1978 γνώρισα τον Ζαν Πωλ Σαρτρ, που είχε έρθει στην Αθήνα για να μιλήσει στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μια κοινή φίλη, εμένα και του Σαρτρ, η Λίζυ Λασσιθιωτάκη, η οποία διατηρούσε στενό δεσμό μαζί του από παλαιότερα, από την εποχή που σπούδαζε στην Σορβόννη, είχε κανονίσει, μετά την διάλεξή του, να περάσουμε το βράδυ στο σπίτι μιας φίλης της, της Νανάς, στο Κολωνάκι, η οποία ήταν αεροσυνοδός, παντρεμένη με τον ιδιοκτήτη μιας κατασκευαστικής εταιρείας.

Τελικά, στο σπίτι της Νανάς πήγαμε η Λίζυ κι εγώ. Ο Σαρτρ δεν τα κατάφερε να έλθει λόγω της πολλά βεβαρημένης κατάστασης της υγείας του ένεκα του σοβαρού εγκεφαλικού επεισοδίου που υπέστη το 1972 και άλλων επιπλοκών που του προέκυψαν στα χρόνια που διέρρευσαν εν τω μεταξύ.

Στο έργο μου «Τυχαίοι Έρωτες», που παίζεται αυτόν τον καιρό στο Θέατρο Τζένη Καρέζη, αναπαρίσταται, με αθέατο παρατηρητή εμένα, η βραδιά εκείνη του Μάρτη του 1978 στο σπίτι της Νανάς – μια υπέροχη βραδιά όπως εξελίχθηκε, καθώς ένα μεγάλο μέρος της καλύφθηκε από αναφορές στις ιδέες του Σαρτρ και ιστορίες που διηγήθηκε η Λίζυ γι’ αυτόν.

Προέκρινα, για δραματουργικούς λόγους, αντί να παρουσιάσω, στον βαθμό βέβαια που αδρομερώς μου επιτρέπει η μνήμη μου, όσα διαδραματίστηκαν εκείνο το βράδυ στο σπίτι στο Κολωνάκι χωρίς την παρουσία του Σαρτρ, να τα εκθέσω με την ενεργό συμμετοχή του, όπως την φαντάστηκα ότι θα μπορούσε να ήταν αυτή, φροντίζοντας παράλληλα, όπως είθισται σε ανάλογες περιπτώσεις, να αλλάξω τα ονόματα των υπολοίπων – η Λίζυ να εμφανίζεται ως Σοφία και η Νανά ως Νικόλ.

Ο τίτλος «Τυχαίοι Έρωτες» πώς προέκυψε;

Ο Σαρτρ γνώρισε τη μούσα της ζωής του, τη συγγραφέα, φεμινίστρια και ακτιβίστρια Σιμόν ντε Μποβουάρ στα φοιτητικά τους χρόνια στην Σορβόννη. Έγιναν ζευγάρι και παρέμειναν ζευγάρι ως τον θάνατό του – για μισό περίπου αιώνα χωρίς να παντρευτούν.

Αυτό δεν τους εμπόδισε να αναπτύξουν μεταξύ τους μια ελεύθερη σχέση συνάπτοντας ο καθένας εν γνώσει του άλλου ερωτικές σχέσεις με τρίτα πρόσωπα δίχως αυτές να επηρεάζουν τον δικό τους δεσμό. Επρόκειτο για «τυχαίους έρωτες», όπως αποκαλούσε η Σιμόν τις περαστικές και περιστατικές αυτές με τρίτα πρόσωπα σχέσεις, κατ’ αντιδιαστολή προς τον αναγκαίο, σταθερό και αξεπέραστο μεταξύ του Σαρτρ και της Μποβουάρ έρωτα.
Τα τελευταία λόγια του Σαρτρ ήταν προς την Σιμόν: «Σας αγαπώ μικρέ μου κάστορα» της είπε, όπως την αποκαλούσε. Και ξεψύχησε.
.
Ποιο στοιχείο από την προσωπικότητα ή την φιλοσοφία του Σαρτρ σας ενέπνευσε προσωπικά περισσότερο κατά τη συγγραφή του έργου;

Ο ανθρωπισμός του. Το αστείρευτο ενδιαφέρον του για την ανθρώπινη ύπαρξη, η ανεξάντλητη μεριμνά του για τον άνθρωπο, όποιος κι αν είναι αυτός, είτε πρόκειται για κάποιον που ανήκει στην λευκή, την μαύρη ή την κίτρινη φυλή, είτε πρόκειται για εργάτη, διανοούμενο ή βιοπαλαιστή που νιώθει την ελευθερία του να πνίγεται κάτω από επιβολή του πιο ισχυρού. Δεν υπήρξε κίνημα υπέρ της ελευθερίας και εναντίον της καταπίεσης και της αποικιοκρατίας που να μην το υπερασπίστηκε στο όνομα του σεβασμού του προς τον άνθρωπο.

Πιστεύετε ότι ο υπαρξισμός μπορεί να εμπνεύσει το σύγχρονο κοινό;

Κατ’ εξοχήν, θα έλεγα. Κατά τον υπαρξισμό στο κέντρο του ενδιαφέροντος του καθενός μας θα πρέπει να είναι η διερεύνηση της δικής του ύπαρξης, και όχι ο προσδιορισμός της ουσίας του ανθρώπου εν γένει.
Ο πατέρας του υπαρξισμού, ο Δανός φιλόσοφος Σέρεν Κίρκεγκορ, που έζησε στον 19ο αιώνα, αποφάσισε να σπουδάσει φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης με την προσδοκία να τον βοηθήσει αυτή να ανακαλύψει μια ιδέα, για την οποία και μόνο θα άξιζε να ζήσει και να πεθάνει.

Απογοητεύτηκε όμως και εγκατέλειψε τις σπουδές του, γιατί οι καθηγητές του στα μαθήματά τους μιλούσαν για τον άνθρωπο γενικά – ποια είναι τα χαρακτηριστικά του είδους που ονομάζεται «άνθρωπος» τα οποία τον ξεχωρίζουν από τα άλλα είδη όντων, ποιος πρέπει να είναι ο προορισμός του ανθρώπου εν γένει, πώς οφείλουν να συμπεριφέρονται οι άνθρωποι στο σύνολό τους κ.ο.κ. – χωρίς τίποτα από αυτά που έλεγαν να έχει σχέση με ό,τι τον απασχολούσε, με την δική του ατομική ύπαρξη.

Το γεγονός ότι ο Κίρκεγκορ κούτσαινε ελαφρώς επηρέαζε την ψυχοσύνθεσή του κάνοντάς τον να αισθάνεται και να σκέφτεται διαφορετικά από τους άλλους ανθρώπους, να νιώθει ότι είναι μια ύπαρξη ξεχωριστή που δεν μπορούσε να υπαχθεί σε έναν γενικό κανόνα περί του είναι ο άνθρωπος.
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, και ειδικότερα από την δεκαετία του 1960 και μετά, καλλιεργήθηκε η ιδεολογία της μαζικοποίησης, ας μου επιτραπεί ο νεολογισμός. Στο πλαίσιο της καταναλωτικής κοινωνίας στήνονται τεράστια συγκροτήματα καταστημάτων όπου σπεύδουν μαζικά οι άνθρωποι να προμηθευτούν μαζικές ποσότητες για να τις καταναλώσουν γρήγορα, και μετά μαζικά πάλι να αγοράσουν άλλες ποσότητες, για να τις καταναλώσουν κι αυτές κ.ο.κ.

Η πληροφόρηση επίσης μέσω των μέσων ενημέρωσης δεν ενδιαφέρεται για τον άνθρωπο που ψάχνει να βρει διέξοδο στις αγωνίες και τα άγχη του, αλλά απευθύνεται στην μάζα – εξ ου και τα περίφημα «Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης». Οι μικρές κοινότητες εξάλλου στις οποίες μπορεί να ανακαλύψει κανείς την ύπαρξή του υποβαθμίζονται μπροστά στην ισχύ του κράτους, όπου δεσπόζει ο άχρωμος και ψυχρός γραφειοκράτης.

Αλλά και το κράτος με την σειρά σου στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης υποσκελίζεται από διεθνείς γενικούς οργανισμούς, όπου οι άνθρωποι περιγράφονται χωρίς καθόλου ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Καθώς μέσα στον γενικό χυλό της μάζας η ύπαρξη κινδυνεύει να καταποντιστεί ολοσχερώς, αν δεν έχει ήδη αφομοιωθεί, καταλαβαίνει κανείς, υποθέτω, ότι ο υπαρξισμός, που κύριος στόχος του είναι να εγκύψει ο καθένας μας μέσα του για να ανακαλύψει τον δικό του ιδιαίτερο εαυτό του, προσφέρεται σαν μια διέξοδος σωτηρίας της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να ζει ελεύθερος

Ο Σαρτρ έχει δηλώσει ότι «ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να ζει ελεύθερος». Πώς αυτή η σκέψη αντικατοπτρίζεται στις σχέσεις των χαρακτήρων του έργου;

Τα τρία πρόσωπα τα οποία συνυπάρχουν με τον Σαρτρ στο διαμέρισμα στο Κολωνάκι όπου εκτυλίσσεται η δράση του έργου – η Σοφία, η ερωμένη του Σαρτρ, και ο Μάρκος και η Νικόλ, που είναι παντρεμένοι – νιώθουν παγιδευμένα: η Σοφία παγιδευμένη με τον εφιάλτη που βρήκε τον Ιρακινό επαναστάτη εραστή της στο κρεβάτι της με μια άλλη γυναίκα, και ο Μάρκος και η Νικόλ, παγιδευμένοι με τον γάμο τους, θέλουν ξεφύγουν από την πλήξη στην οποία έχουν βυθιστεί.
Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να ζει ελεύθερος, λέει ο Σαρτρ. Ουδείς ευθύνεται για την γέννησή του ασφαλώς, αλλά από την στιγμή που κάποιοι τον έφεραν στον κόσμο, αποκλειστικά υπεύθυνος για ό,τι κάνει και το τι θα γίνει είναι ο ίδιος. Ο καθένας είναι πάντοτε κάτω από μια κατάσταση, χωρίς να μπορεί να τον βγάλει κανείς εκεί. Ό,τι καταφέρει μόνος του.

Ο Σαρτρ είναι γνωστός τόσο για την καινοτόμο σκέψη όσο και την έντονη προσωπική του ζωή. Ποια πλευρά του τονίζεται περισσότερο στο έργο και γιατί;

Ο Σαρτρ δεν ανήκει στην χορεία των θεωρητικών της φιλοσοφίας, στους φιλοσόφους που αποσκοπούσε να διαμορφώσει ένα άρτιο φιλοσοφικό σύστημα, και ουδέν πέραν τούτου. Διατύπωσε μια διδασκαλία η οποία απηχούσε τη ζωή του ή, αντιστρόφως, η ζωή του τού υπαγόρευσε την διδασκαλία του.

Η σύναψη ερωτικών σχέσεων με τρίτα πρόσωπα πέρα από την σταθερή συμβίωσή του με την Σιμόν ντε Μποβουάρ κάθε άλλο πάρα αντίθετη ήταν προς την σκέψη του για την ελευθερία μας, σύμφωνα προς την οποία ο καθένας μας οφείλει να κάνει ό,τι νομίζει, ό,τι του λέει το ένστικτό του αναλαμβάνοντας συγχρόνως όμως και την ευθύνη για την όποια επιλογή του. Επειδή οι άνθρωποι αδυνατούν να αναλάβουν το βάρος της ευθύνης των, λέει ο Σαρτρ, καταφεύγουν στην ηθικές αρχές και τον Θεό. Για να έχουν, αν πάει κάτι στραβά με ό,τι κάνουν, να λένε ότι δεν ευθύνονται οι ίδιοι, αλλά ότι φταίνε οι αρχές και ο Θεός που του το επέβαλαν. Μας βολεύει αυτή η ψευδαίσθηση. Αυτή η «κακή πίστη», όπως την ορίζει ο Σαρτρ.

Αν είχατε την ευκαιρία να ρωτήσετε τον ίδιο τον Σαρτρ κάτι, τι θα ήταν αυτό;

Στις διαδηλώσεις του Μάη του 68 συμμετείχαν για την κατάλυση του κατεστημένου μαζί με τους φοιτητές και τον λαό και πνευματικοί άνθρωποι, μεταξύ των οποίων και ο Σαρτρ, ο οποίος ενώθηκε με το πλήθος στήνοντας οδοφράγματα. Ο αρχηγός της αστυνομίας εισηγήθηκε στον Πρόεδρο της Γαλλίας Σαρλ ντε Γκωλ να φυλακιστεί ο Σαρτρ ως πνευματικός ηγέτης της εξέγερσης.

Ο ντε Γκωλ απέρριψε την εισήγηση λέγοντας ότι ένας Σαρτρ δεν φυλακίζεται. Θα ήθελα λοιπόν, εφόσον μου δινόταν η ευκαιρία, να άκουγα από τα χείλη του Σαρτρ, αν πληροφορούμενος την αντίδραση του ντε Γκωλ θα άλλαζε η στάση του απέναντί στο καταστημένο, για την κατάλυση του οποίου ξέσπασε η εξέγερση του Μάη του 68. Ξέρω τι θα μου απαντούσε, αλλά θα ήθελα να το ακούσω από τον ίδιο. Ξέροντας ότι δεν υπήρξε μορφή καταπίεσης που να μην την καταδίκασε ο Σαρτρ, και δεδομένου ότι υπήρξε συνεπής προς τι διακηρύξεις του, είμαι βέβαιος ότι θα μου έλεγε ότι δεν θα άλλαζε τίποτα στην στάση απέναντι στο κατεστημένο.

Το έργο παρουσιάζεται ως μέρος ενός φιλοσοφικού θεατρικού κύκλου. Ποια είναι η φιλοδοξία σας; Πώς φαντάζεστε την συνέχεια; Υπάρχουν άλλες φιλοσοφικές προσωπικότητες που σκοπεύετε να εξετάσετε στο μέλλον μέσω του θεάτρου;

Πρόκειται περί μιας ιστορίας για ένα ιδιαίτερο είδος θεάτρου, το φιλοσοφικό θέατρο, που ξεκίνησε πριν από 20 περίπου χρόνια Το φιλοσοφικό θέατρο δεν πρέπει να συγχέεται προς το φιλοσοφημένο θέατρο, στο οποίο υπάγεται κάθε θεατρικό έργο όπου αποτυπώνεται περισσότερο ή λιγότερο ο φιλοσοφικός στοχασμός του δραματουργού συγγραφέα.

Ο Σαίξπηρ, ορισμένως, στα δράματά του δεν είναι λίγες οι φορές όπου διατυπώνει μεταξύ άλλων ιδέες που παρουσιάζουν ιδιαίτερο φιλοσοφικό ενδιαφέρον, όπως η περιώνυμη φράση του «να ζει κανείς ή να μην ζει», η οποία αναφέρεται στο κορυφαίο φιλοσοφικό ερώτημα για το νόημα της ζωής. Ανάλογου φιλοσοφικού βάρους ιδέες παρουσιάζουν τα έργα του Αισχύλου, του Σοφοκλή, του Ευριπίδη, του Μάρλοου, του Τσέχωφ, του Ίψεν, του Μπρεχτ, του Μπέκετ, του Πίντερ και τόσων άλλων δραματουργών, πράγμα που σημαίνει ότι ο όρος «φιλοσοφημένο θέατρο» δεν αναφέρεται σε μιαν ορισμένη μορφή θεατρικού λόγου με συγκεκριμένη στόχευση, ικανή να το διακρίνει από άλλα είδη θεάτρου.

Αντιθέτως, το φιλοσοφικό θέατρο συνιστά μια ιδιαίτερη κατηγορία θεάτρου μεταξύ των διαφόρων ειδών θεάτρου, όπως το θέατρο της εκδίκησης, το ρεαλιστικό θέατρο, το θέατρο του παραλόγου κ.ά. Η ιδιαιτερότητα του φιλοσοφικού θεάτρου έγκειται στο γεγονός ότι καλούνται να συμπράξουν επί σκηνής η φιλοσοφία και το θέατρο, καθώς μέσα από την δραματουργική πλοκή επιχειρείται να αναδειχθούν η ζωή και η διδασκαλία ενός φιλοσόφου.

Με αυτό το σκεπτικό παρουσιάστηκαν τόσο στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών από το 2005 έως το 2014 όσο και σε άλλες σκηνές στην Ελλάδα και στο εξωτερικό τα έργα: Θαλής, Ηράκλειτος, Πυθαγόρας, Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης, Καρτέσιος, Χιουμ, Σοπενχάουερ, Νίτσε, Καντ, Κίρκεγκορ, Βιτγκενστάιν. Μετά τους Τυχαίους Έρωτες του Σαρτρ, φιλοδοξούμε να παρουσιάσομε: Το κορίτσι βασιλιάς, που αναφέρεται στην ζωή και την δράση του Καρτέσιου, τον Συντηρητή Φακών, με επίκεντρο τον βίο και την διδασκαλία του Σπινόζα, και την Τελευταία Έξοδο, με αντικείμενο την προσωπικότητα και τις ιδέες και του Μπερξόν.