Τι ρόλο έχουν παίξει διαχρονικά οι ΗΠΑ στις Ελληνοτουρκικές σχέσεις

«Ασφαλώς, καμία συμμαχία δεν μπορεί να συμβιβάσει τέλεια τους στόχους όλων των μελών της. Αλλά η ελάχιστη προϋπόθεση για να παραμείνει αποτελεσματική είναι οι απαιτήσεις της συμμαχίας να μην έρχονται σε σύγκρουση με τις βαθύτερες φιλοδοξίες ενός ή περισσότερων εταίρων» έγραφε το 1965 ο πολιτικός, ακαδημαϊκός, γεωστρατηγικός σύμβουλος αλλά και «γεράκι» της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, Henry Kissinger. Ήταν μία από τις πολλές σκληριές αλήθειες που συνήθιζε να αποτυπώνει πάνω στο χαρτί.

Τη συγκεκριμένη φράση, λοιπόν, μας υπενθυμίζει το νέο βιβλίο του διεθνολόγου με ειδίκευση στη στρατηγική ιστορία και γεωπολιτική, δρ. Σπύρου Κατσούλα*. Μόνο που στο Διλήμματα στο τρίγωνο: Οι ΗΠΑ και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις (εκδ. Διόπτρα) εκείνος φροντίζει να τη χρησιμοποιήσει σε ένα πολύ ενδιαφέρον πλαίσιο: για να δείξει την τρομερά δύσκολη θέση του Kissinger το 1974 σε σχέση με τα Ελληνοτουρκικά, σημειώνοντας με νόημα πως «θα αντιμετώπιζε μία κατάσταση στην οποία οι βαθύτερες φιλοδοξίες των δύο μελών της Συμμαχίας όχι μόνο θα παρέκκλιναν από τον κοινό στόχο, αλλά θα έστρεφαν και το ένα εναντίον του άλλου».

Οι ελληνοτουρκικές τριβές του 1974 -οι οποίες οδήγησαν και μέχρι την τραγωδία της Κύπρου- δεν ήταν κάτι πρωτότυπο. Είχαν υπάρξει και πιο πριν κρίσεις πριν από αυτές, υπήρξαν και αργότερα, υπάρχουν εν τέλει και δυστυχώς μέχρι σήμερα. Η Μεγάλη Κρίση όμως εκείνης της χρονιάς οδήγησε σε νέα δεδομένα: τα πιστόλια για τις δύο γειτονικές χώρες βγήκαν στο τραπέζι, ξεπερνώντας το επίπεδο των απειλών και φτάνοντας μέχρι στην εισβολή του «Αττίλα», χωρίς οι ΗΠΑ να μπορέσουν να παίξουν επιτυχημένα τον ρόλο του πυροσβέστη.

Λίγο-πολύ αυτά είναι γνωστά σε όλους μας. Μάλιστα, είναι πολύ πιθανό να έχουμε διαβάσει αναλύσεις επί αναλύσεων όσον αφορά τις διμερείς σχέσεις των δύο χωρών της Ανατολικής Μεσογείου. Βρίσκονται, άλλωστε, στο σταυροδρόμι Ευρώπης και Ασίας αποτελώντας ουσιαστικά την πύλη προς έναν άλλον κόσμο (για τη μία αλλά και την άλλη πλευρά). Έτσι, ήταν πάντα το μήλον της έριδος, ιδιαίτερα μάλιστα στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου, όπου οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση ήθελαν να εδραιώσουν ή να επεκτείνουν τη σφαίρα επιρροής τους στην περιοχή.

Εκείνο για το οποίο γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα είναι τους τρόπους με τους οποίους διαχειρίστηκαν διαχρονικά το ζήτημα οι ΗΠΑ. Διότι μπορεί να αποκτούσαν ηγεμονικά δικαιώματα, όπως οφείλει να κάνει μία υπερδύναμη δηλαδή, παρέχοντας ευημερία και ασφάλεια στους μικρότερους εταίρους, στην περίπτωση του Ελλάδα-Τουρκία όμως τα πράγματα ήταν πολύ περίπλοκα: οι δύο άσπονδοι σύμμαχοι του ΝΑΤΟ ήταν ταυτόχρονα και διαχρονικοί εχθροί, όπως σωστά επισημάνει ο διεθνολόγος και συγγραφέας του βιβλίου.

Η Ελλάδα ήταν πάντα «το κακομαθημένο παιδί της Δύσης» για την Τουρκία ενώ η Τουρκία ήταν «το αγαπημένο παιδί των Αμερικανών» για την Ελλάδα. Το σχήμα είναι οξύμωρο μιας δεν ίσχυε μία παραδοσιακή παραδοχή για τις γεωπολιτικές σχέσεις: ο εχθρός του εχθρού είναι φίλος μου. Κάπως έτσι, πέφταμε και πέφτουμε διαχρονικά σε έναν φαύλο κύκλο. Μία ιδιαίτερη κατάσταση, με άλλα λόγια, στην οποία πάντα η αμερικανική διπλωματία έπρεπε να δώσει λύσεις χωρίς όμως να ταράξει τις ισορροπίες και τις ίσες αποστάσεις.

Πώς ακριβώς το κατάφερνε αυτό; Το βιβλίο του Σπύρου Κατσούλα φροντίζει να ρίξει φως στις τριγωνικές σχέσεις των τριών χωρών εξετάζοντας αυτό ακριβώς που σχεδόν ποτέ δεν εξετάζεται: όχι, δηλαδή, το πώς η εθνική και τουρκική πολιτική πορεύεται με βάση την «εθνική τιμή» αλλά τον κομβικό ρόλων των ΗΠΑ σε αυτό το power game δεκαετιών.

Η μέθοδος του διεθνολόγου είναι πολύ συγκεκριμένη και διαφωτιστική: εξετάζει τις 6 διαφορετικές κρίσεις που έλαβαν χώρα ανάμεσα στο 1950 και το 1987 ανάμεσα στα δύο κράτη, ενημερώνοντας τον αναγνώστη για το τι ίσχυε σε παγκόσμιο επίπεδο εκείνη την εποχή, τι συνέβαινε στο εσωτερικό των δύο χωρών αλλά και τι κινήσεις έκαναν -ή δεν έκαναν- οι ΗΠΑ σε κάθε περίπτωση.

Για την υπερδύναμη της Δύσης, η περιοχή ήταν πάντα υπερπολύτιμη για το γεωστρατηγικό σκάκι που παιζόταν όλα αυτά τα χρόνια. Ο δρ. Κατσούλας όμως παρουσιάζει το πόσο δύσκολο υπήρξε το συγκεκριμένο ντουέτο χωρών για την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ: κάθε φορά που ενθάρρυνε τη μία, η άλλη ένιωθε εγκατάλειψη και το αντίθετο.

Σύμφωνα, λοιπόν, με το Διλήμματα στο τρίγωνο: Οι ΗΠΑ και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις ο συγκεκριμένος φαύλος αυτός κύκλος ήταν μία περίπλοκη τριγωνική συμμαχία, όπου οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιμετώπιζαν πάντα το «το δίλημμα του φύλακα» καθώς κάθε κίνηση προς τα εμπρός μπορούσε να οδηγήσει πολλά βήματα πίσω. Το θεωρητικό, λοιπόν, μοντέλο που κατασκευάζει ο Κατσούλας είναι ένα εφόδιο για την κατανόηση κάθε τριμερούς σχέσης και μπορεί να βρει εφαρμογή στο πεδίο της ψυχολογίας ή της διοίκησης επιχειρήσεων – όπως όταν ένας υπεύθυνος καλείται να αντιμετωπίσει προβλήματα με δύο καλούς συνεργάτες του που δεν έχουν καλές σχέσεις μεταξύ τους.

Όσο για το κατά πόσο ο Έλληνας διεθνολόγος δικαιώνει την αμερικανική εξωτερική πολιτική; Μέσα από πολύ τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία αλλά και μία ογκωδέστατη βιβλιογραφία προσπαθεί να εξηγήσει αντί να κρίνει, να ερμηνεύσει αντί να αφορίσει, αντλώντας παράλληλα χρήσιμα διδάγματα για το σήμερα και το αύριο.

Άλλωστε, η μόνη ξεκάθαρη γεωπολιτική αλήθεια για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις είναι η ρήση του Θουκυδίδη που βρίσκεται στην αρχή του βιβλίου: «Ο αμοιβαίος φόβος είναι η μόνη ασφαλής βάση μίας συμμαχίας γιατί, αν θέλει κανείς να την παραβιάσει, τον συγκρατεί η σκέψη ότι δεν είναι αρκετά ισχυρός για να επιβληθεί».

*O δρ Σπύρος Κατσούλας είναι διεθνολόγος με ειδίκευση στη στρατηγική ιστορία και τη γεωπολιτική. Διδάσκει μαθήματα Διεθνών Σχέσεων και Στρατηγικής στη Σχολή Εθνικής Άμυνας, στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς και στο Αμερικανικό Κολέγιο της Ελλάδας (Deree). Είναι επιστημονικός συνεργάτης του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων (ΙΔΙΣ) και αρχισυντάκτης του επιστημονικού περιοδικού Στρατηγείν.