Κώστας Κουτσουρέλης στο NEWS 24/7: “Ο μεταφραστής είναι ο μεγάλος καιροσκόπος”

Η ιδέα του ισότιμου διαλόγου των γλωσσών, η υπόθεση λ.χ. ότι ο Έλληνας και ο Αμερικανός συγγραφέας ξεκινούν από την ίδια αφετηρία, δεν είναι απλώς εξωπραγματική – είναι ανόητη. Όπως μεταξύ κρατών το ισχυρότερο προελαύνει και το ασθενέστερο υποχωρεί, έτσι και οι εθνικές λογοτεχνίες και γλώσσες μόνο στα ευχολόγια συνυπάρχουν αρμονικά. Ο Γκέορκ Μπράντες μας το έχει πει από τον 19ο αιώνα. «Είναι κατάρα για έναν συγγραφέα να είναι γεννημένος σε μικρή χώρα. Πιο εύκολα κερδίζει την καθολικά αναγνώριση το τριτοκλασάτο ταλέντο που γράφει σε παγκόσμια γλώσσα, παρά το ανώτερο πνεύμα που εξαρτάται από τις μεταφράσεις.»

Traductologie, Translation Studies, Übersetzungswissenschaft, Μεταφρασεολογία. Η θεωρητική ενασχόληση με τη μετάφραση στις μέρες μας ακούει σε ποικίλα και εντυπωσιακά ονόματα. Τα προϊόντα της, γενικά εγχειρίδια και ειδικά περιοδικά, επίτομα έργα και συνοπτικότερα μελετήματα, αυξάνονται κάθε χρόνο ραγδαία. Το ίδιο συμβαίνει με τα αυτοαναφορικά κείμενα, αυτά που οι ίδιοι οι μεταφραστές εκπονούν για τη δουλειά τους.

Το βιβλίο “Η Πλάνη του Γκαίτε: Για μια κριτική του μεταφραστικού λόγου” του Κώστα Κουτσουρέλη δεν ανήκει στα παραπάνω. Ο συγγραφέας του δεν επιθυμεί να προσθέσει μιαν ακόμη στις πολλές, ερεθιστικές ή αδιάφορες, θεωρίες που εκπονούνται διαρκώς για το αντικείμενο, ούτε να διεκδικήσει εύσημα ειδήμονος. Πρόθεσή του είναι να συμβάλει στην κριτική του τρέχοντος μεταφραστικού λόγου, να υποδείξει τα, συχνά, άδηλα ιδεολογήματα που τον τρέφουν και τις δοξασίες που, εμμέσως ή αμέσως, καλλιεργεί.

Εμείς με αφορμή το βιβλίο του αυτό είχαμε μία συζήτηση μαζί του….

Ως βραβευμένος μεταφραστής (πέρα από συγγραφέας και ποιητής) τι είναι αυτό που σας ώθησε εδώ να γράψετε ένα βιβλίο για την μετάφραση;
Εδώ και χρόνια παρατηρώ το ίδιο παράδοξο. Τον λόγο περί μεταφράσεως (ακαδημαϊκό, θεωρητικό, διακηρυγματικό) να ανθεί και να διογκώνεται, την στιγμή που η πολιτισμική σημασία της μετάφρασης διαρκώς μειώνεται. Ποιον ρόλο διαδραματίζει πλέον η πολυγλωσσία, συνεπώς και η μετάφραση σήμερα, στο πεδίο της οικονομίας ή της επιστήμης; Όλο και μικρότερον – η μονογλωσσία επελαύνει. Ειδικά ο Βρετανός και ο Αμερικανός αναγνώστης έχουν εκπαιδευτεί να αγνοούν τον υπόλοιπο κόσμο, σπανίως διαβάζουν μεταφρασμένα βιβλία. Έχουν βέβαια και το ελεύθερο να το κάνουν, δεν διατρέχουν τον κίνδυνο να τους χαρακτηρίσει κανείς επαρχιώτες. Εδώ σε μας πάλι, ισχύει το αντίθετο. Ακόμη και σε συνέδρια νεοελληνιστών, η αγγλική είναι η κυρίαρχη γλώσσα. Αλλά τέτοια φαινόμενα είναι φαίνεται συνηθισμένα στις αλεξανδρινές περιόδους. Τα ολομάρμαρα αμφιθέατρα της Αρχαιότητας που θαυμάζουμε χτίστηκαν όταν η τραγωδία και η κωμωδία είχαν πια παρακμάσει. Οι θεατές του Αισχύλου και του Σοφοκλή κάθονταν σε χωμάτινες κερκίδες. Το βιβλίο μου είναι μεταξύ άλλων μια απόπειρα να στοχαστώ πάνω στη φύση αυτής της παραδοξότητας.

Στο βιβλίο σας περιγράφετε τη μετάφραση ως πράξη βίας. Γιατί;
Η μετάφραση είναι βιαιοπραγία διότι η πολιτική και πολιτιστική ισχύς των δύο γλωσσών, της μεταφράζουσας και της μεταφραζόμενης, δεν είναι σχεδόν ποτέ ισοβαρής. Σήμερα, η πίεση που ασκούν τα κυρίαρχα αγγλικά στις ελάσσονες γλώσσες, σαν τη δική μας, είναι τεράστια. Οι αγγλισμοί που με καταιγιστικό ρυθμό εισάγουν τα ΜΜΕ, η μόδα, η διαφήμιση, ακόμη και το επίσημο ελληνικό κράτος (market pass, fuel pass, power pass, capital controls…), παραμορφώνουν τόσο τα ελληνικά ώστε η φροντισμένη και άμεσα κατανοητή ελληνική έκφραση να μοιάζει πια αφύσικη, σχεδόν καθαρευουσιάνικη στ’ αυτιά του μέσου ακροατή-αναγνώστη. Διότι, φυσικά, οι ξενισμοί κουβαλούν μαζί τους και ιδεολογία, ύπουλα ενσταλάσσουν στον Έλληνα το αίσθημα της μειονεξίας και το σύνδρομο του φτωχού συγγενούς. Όταν ο πρωθυπουργός μας, λ.χ., βαφτίζει ένα οδικό δημόσιο έργο στη Θεσσαλονίκη… Flyover και το Ελληνικό… Experience Park, το μήνυμα που περνάει είναι απαραγνώριστο. Εσείς οι Έλληνες είστε παρακατιανοί, ούτε στον τόπο σας δεν δικαιούστε να μιλάτε τη γλώσσα σας, ούτε καν για τα έργα που εσείς οι ίδιοι με τα λεφτά σας πληρώνετε. Πάμπολλες μεταφράσεις κινούνται σε αυτή τη γραμμή, είναι ξενογλωσσία προχειρομασκαρεμένη σε ελληνικά. Ο μεταφραστής που θέλει να κάνει σωστά τη δουλειά του έχει μεταξύ άλλων να αντιπαλέψει και με αυτή τη νοοτροπία της πολιτικής και πολιτιστικής υποτέλειας, να αποκαταστήσει την ισοτιμία του διαλόγου, να υπερασπιστεί την αυτονομία και την αξιοπρέπεια της γλώσσας του.

Με τα αγγλικά πλέον κυρίαρχη γλώσσα και την τάση προς την ολιγογλωσσία ποιο προβλέπετε ότι θα είναι το μέλλον στο χώρο των εκδόσεων; Θα μπορούσαμε να καταλήξουμε σε μια αποκλειστικά αγγλική λογοτεχνία;
Σε οικουμενικό επίπεδο αυτό δεν προβλέπεται να συμβεί για τον απλό λόγο ότι η αμερικανική ηγεμονία είναι σε υποχώρηση, όπως το βλέπουμε και από την αποδρομή της παγκοσμιοποίησης. Στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη η ακτινοβολία της δυτικής κουλτούρας φθίνει, άρα και ο κύριος γλωσσικός της φορέας.

Ωστόσο στο εσωτερικό αυτής της αναδιπλούμενης και υποχωρούσας Δύσης, η πίεση της αγγλόσφαιρας πάνω στην ηπειρωτική πολύγλωσση Ευρώπη και τις παραδόσεις της αυξάνει διαρκώς. Αν η πολιτική καθυπόταξη της ΕΕ διαιωνιστεί, δεν αποκλείεται καθόλου οι ελάσσονες τουλάχιστον ευρωπαϊκές γλώσσες να μαραθούν τόσο ώστε σιγά σιγά να αφανιστούν, όπως εξαλείφθηκαν τα κελτικά στην Ιρλανδία ή την Σκωτία λ.χ. Ήδη, μεγάλο μέρος των ελληνικών ελίτ έχουν αφελληνιστεί εντελώς ιδεολογικά, σπουδάζουν σε αμερικανικά πανεπιστήμια, στέλνουν τα παιδιά τους σε αγγλόφωνα σχολεία, ακούμε πρωθυπουργούς και υπουργούς να μιλούν τα ελληνικά ως ξένη γλώσσα, βλέπουμε συγγραφείς μας να γράφουν απευθείας στα αγγλικά ή να υπερηφανεύονται σε ιδιωτικές τους κουβέντες ότι οι ίδιοι δεν διαβάζουν καθόλου ελληνική λογοτεχνία. Υπό τέτοιες συνθήκες, οι εθνικές γλώσσες και οι λογοτεχνίες τους μπορεί σε μερικές γενιές να γίνουν ό,τι είναι οι τοπικές διάλεκτοι σήμερα: φολκλόρ. Όπως λέω και στο βιβλίο μου, αν ο Άλμπερτ Αϊνστάιν έγραφε την Θεωρία της Σχετικότητας σήμερα, δεν θα μπορούσε να το κάνει στα γερμανικά. Το ιστορικό περιοδικό στο οποίο την είχε δημοσιεύσει, σήμερα δημοσιεύει κείμενα μόνο στα αγγλικά.

Γράφετε ότι ο μεταφραστής είναι Homo Faber. Θα μπορούσατε να μας το εξηγήσετε;
Το αντίθετο του homo faber, του πρακτικού ανθρώπου, είναι ο homo credente, ο δογματικός άνθρωπος, αυτός που έχει ως οδηγό του στα πάντα ένα πιστεύω, μια θεωρία, ένα αφηρημένο σχήμα για το πρακτέο. Κάποιοι μεταφρασεολόγοι είναι τέτοιοι, άνθρωποι της υψηλής θεωρίας. Όμως οι μεταφραστές δεν έχουν την πολυτέλεια των θεωριών, τα δικά τους προβλήματα είναι πρακτικά και οι λύσεις κάθε άλλο παρά έτοιμες. Ο μεταφραστής είναι ο μεγάλος καιροσκόπος, αυτός που εκμεταλλεύεται κάθε γλωσσική παραλλαγή, κάθε εκφραστική δυνατότητα για να πετύχει το σκοπούμενο, που δεν αποκλείει προκαταβολικά καμία λέξη, καμιά μορφή, κανέναν τρόπο, που ελίσσεται, που μεταμφιέζεται διαρκώς. Ειδικά ο Έλληνας μεταφραστής έχει στη διάθεσή του ίσως το πλουσιότερο μεταφραστικό κλαβιέ του κόσμου: ομηρικά, κλασσικά, ελληνιστικά, βυζαντινά, δημώδη, καθαρολογικά, μαλλιαρά, μεικτά, αργκοτικά, φραγκολεβαντίνικα, ιδιωματικά, όλα τα πλήκτρα μπορούν να του φανούν χρήσιμα. Φτάνει να προσανατολίζεται στην πράξη και να παραμερίζει από τη δουλειά του τη θεωρητική σκόνη που του σκοτίζει τη σκέψη.

Ποια είναι τα στοιχεία που καθιστούν σπουδαίο έναν μεταφραστή;
Η σπουδαιότητα ενός μεταφραστή προκύπτει εκ του αποτελέσματος. Οι κοινές μεταφράσεις είναι αναγνωστικά βοηθήματα, πρόσκαιρα μονοπάτια προς το πρωτότυπο, προορισμένα να αντικατασταθούν ή να ξεχαστούν. Οι σπουδαίες μεταφράσεις αυτονομούνται, γίνονται κομμάτι της γλωσσικής και λογοτεχνικής μας κληρονομιάς, έργο αυτοτελές που δεν μπορεί κανείς να παραβλέψει, ακόμη και αν η σημασία του πρωτοτύπου έχει στο μεταξύ υποβαθμιστεί.

Τι συμβουλές θα δίνατε σε έναν μεταφραστή που τώρα ξεκινάει την καριέρα του;
Αν κύριο μέλημά του είναι ο βιοπορισμός, να αλλάξει καριέρα. Η επικράτηση της αγγλικής, η μεταφραστική τεχνολογία και η τεχνητή νοημοσύνη ήδη διαγράφουν χιλιάδες θέσεις εργασίας στον τομέα της τεχνικής και διοικητικής μετάφρασης, που είναι και οι πλέον εκτεταμένοι. Γενικά, σε πείσμα των διακηρύξεων, όχι μόνο η πολιτισμική αλλά και η οικονομική σημασία της μετάφρασης φθίνει. Η τέχνη της μετάφρασης θα επιβιώσει πιθανόν και στο μέλλον, ως ερμηνευτική αναμέτρηση με τα μεγάλα κλασσικά κείμενα, όμως αυτό αφορά εξ αντικειμένου λίγους. Από την άλλη, πάντοτε οι σπουδαίοι μεταφραστές σπάνιζαν.