Μια μπάλα ίσως μπορεί να αλλάξει τον κόσμο και ιδού το γιατί

Μπορεί το ποδόσφαιρο και η μπάλα να γίνει δύναμη απελευθέρωσης ή τελικά πρόκειται για το «όπιο του λαού», που, συνήθως, αποκοιμίζει και επιπλέον, όχι σπάνια, αποκτηνώνει;

Ο Βασίλης Κωστάκης στο βιβλίο του “Αλλάζοντας τον κόσμο με μια μπάλα” που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα ξετυλίγει το νήμα μιας εναλλακτικής ποδοσφαιρικής, και όχι μόνο, φιλοσοφίας. Δείχνει πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε το ποδόσφαιρο (και τον κόσμο) που θέλουμε, μέσα στο ποδόσφαιρο (και τον κόσμο) που θέλουμε να ξεπεράσουμε. Γιατί ήρθε η ώρα για αντεπίθεση. Για τη μεγάλη ανατροπή.

Δεν είναι τυχαίο που ο Αλμπέρ Καμύ δήλωνε: «Όσα γνωρίζω για την ηθική τα έμαθα σε ποδοσφαιρικά γήπεδα και θεατρικές σκηνές». Εκατομμύρια άνθρωποι πιστεύουν πως το ποδόσφαιρο δεν είναι απλώς ένα παιχνίδι όπου κυνηγάς μια μπάλα. Το βιβλίο αυτό πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα και ονειρεύεται ένα καλύτερο ποδόσφαιρο, που μπορεί να αλλάξει ακόμα και τον κόσμο. Γιατί, όπως έλεγε και ο Μπομπ Μάρλεϊ, «το ποδόσφαιρο είναι ελευθερία».

Ο συγγραφέας, η μπάλα και τα ερωτήματα…

Ο συγγραφέας γεννήθηκε το 1985 στα Ιωάννινα. Σήμερα εργάζεται ως καθηγητής και ερευνητής στο Πολυτεχνείο του Τάλιν και στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Μελετά την τεχνολογία, την κοινωνία και το περιβάλλον, με σκοπό τη μετάβαση σε ένα βιώσιμο μέλλον. Επίσης, είναι συνιδρυτής της ερευνητικής κολεκτίβας P2P Lab και ιδρυτικό μέλος του ορεινού εργαστηρίου Τζουμέικερς.

Σε αυτό το βιβλίο ο Βασίλης Κωστάκης μιλάει για μπάλα και δεν απαντά στα εξής ερωτήματα:

• Πώς ξεκίνησε το ποδόσφαιρο και ποιοι οι συμβολισμοί του;
• Ήταν στο παρελθόν το ποδόσφαιρο πιο αθώο και πιο θεαματικό;
• Ποιες τακτικές οδηγούν σε πιο εντυπωσιακά γκολ;

Ερωτήματα που απαντώνται σε αυτό το βιβλίο:

• Γιατί μερικοί αθλητές βγάζουν εκατομμύρια, ενώ οι παιδαγωγοί και οι επιστήμονες όχι;
• Πώς το ποδόσφαιρο επηρεάζει τις παγκόσμιες ανισότητες και την κλιματική κρίση;
• Πώς θα μάθουν τα παιδιά μας, μέσα από το ποδόσφαιρο, να τα αφορά το παιχνίδι και όχι η νίκη; Στο σχολείο να τα αφορά η γνώση και όχι οι βαθμοί; Στη ζωή τους να τα αφορούν οι σχέσεις με τους συνανθρώπους τους και τη φύση και όχι τα λεφτά;
• Όταν χάνεις 4-0 και είναι στο 89΄, γυρίζει… ο ποδοσφαιρικός αγώνας, αλλά και ο αγώνας για ένα καλύτερο αύριο και ένα βιώσιμο μέλλον;

Ακολουθεί ένα απόσπασμα από το βιβλίο:

Για να απαντήσω τι κόσμο έχουμε να αλλάξουμε με μια μπάλα, είναι σημαντικό να εξηγήσω γιατί θέλουμε να έχουμε δίπλα μας ή μπροστά μας μια μπάλα. Γιατί παίζουμε ποδόσφαιρο; Ή, με άλλα λόγια, γιατί δημιουργούμε τέχνη; Καταρχάς, η τέχνη είναι μια βασική ανθρώπινη λειτουργία και ανάγκη. Όλοι, λιγότερο ή περισσότερο συχνά, κάνουμε τέχνη. Όλοι έχουμε την ανάγκη να εκφραστούμε. Όλοι κάποτε ζωγραφίσαμε, όλοι κάποτε τραγουδήσαμε, όλοι κάποτε χορέψαμε, όλοι κάποτε κλοτσήσαμε μια μπάλα.

Ο πρωταρχικός σκοπός της τέχνης, λοιπόν, είναι η αυτοέκφραση. Κάνουμε τέχνη για να εκφράσουμε αυτό που νιώθουμε.

Ζωγραφίζουμε έναν πίνακα ή παίζουμε ποδόσφαιρο γιατί ευχαριστιόμαστε τη διαδικασία καθαυτή. Κάνουμε τέχνη για την τέχνη. Ο τελικός πίνακας ή το γκολ είναι ο προορισμός. Αυτό που μας ενδιαφέρει περισσότερο είναι το ταξίδι. Το παιχνίδι. Η διαδικασία. Κάνοντας τέχνη κάνουμε ένα βήμα πιο κοντά στην αρμονία και την ισορροπία με τον εαυτό μας. Κάνοντας τέχνη αναμετριόμαστε με το μυστήριο της ύπαρξής μας. Τι σημαίνει αυτό;

Ερχόμαστε σε τούτον εδώ τον κόσμο χωρίς να ξέρουμε γιατί. Γιατί υπάρχουμε αντί να μην υπάρχουμε; Από την περιορισμένη κατανόηση που έχουμε για το σύμπαν, η ανυπαρξία ζωής είναι ο κανόνας (τουλάχιστον για την ώρα). Το ανθρώπινο είδος είναι μια εξαίρεση. Κι αυτή η εξαίρεση έχει αντίληψη της ύπαρξής της.

Πόσο τραγικό και συναρπαστικό συνάμα! Κοιτάζει ο άνθρωπος την αντανάκλασή του στα νερά της λίμνης και καταλαβαίνει ότι είναι αυτός. Και αναρωτιέται: «Γιατί υπάρχω; Γιατί ζω; Γιατί αντιμετωπίζω τόσες δυσκολίες και στη συνέχεια πεθαίνω; Τι νόημα υπάρχει σε όλο αυτό;». Ένα μυστήριο απλώνεται μπροστά μας και μέσα μας.

Ένα μυστήριο που δεν έχει λύση και γι’ αυτό παραμένει αφορμή για δημιουργία από τις απαρχές του ανθρώπινου είδους.

«Το μυστήριο είναι η πηγή κάθε αληθινής τέχνης»
«Το πιο γοητευτικό πράγμα είναι το μυστήριο. Είναι η πηγή κάθε αληθινής τέχνης και κάθε επιστήμης. Αυτός που δεν μπορεί να νιώσει αυτό το συναίσθημα είναι όπως οι νεκροί: τα μάτια του είναι κλειστά», λέει ο Άλμπερτ Αϊνστάιν. Η προσπάθεια αυτοέκφρασης μπορεί να νοηματοδοτήσει όχι μόνο τη ζωή εκείνου που δημιουργεί, αλλά και τις ζωές άλλων ανθρώπων όταν η τέχνη μοιράζεται. Συνεπώς, ο δεύτερος σκοπός και η δεύτερη λειτουργία της τέχνης είναι η επικοινωνία, η συγκίνηση και η νοηματοδότηση. Όταν ήμασταν παιδιά, ζωγραφίζαμε για να εκφράσουμε ένα συναίσθημα, μια ιδέα, μια σκέψη. Όταν μοιραζόμασταν τη ζωγραφιά με τους γονείς μας, επικοινωνούσαμε. Δίνοντας νόημα στη ζωή μας, δίναμε νόημα και στη δική τους ζωή.

Κάνουμε τέχνη σημαίνει αυτοεκφραζόμαστε. Έπειτα, αν θέλουμε, μοιραζόμαστε το έργο μας. Μοιραζόμενοι το έργο μας, επικοινωνούμε. Έτσι, ίσως, η αυτοέκφρασή μας συγκινήσει και άλλους ανθρώπους. Μέσα από την αυτοέκφρασή μας προσπαθούμε να δώσουμε νόημα στη ζωή μας. Στο φαινομενικά μάταιο της ύπαρξής μας. Η προσπάθειά μας να νοηματοδοτήσουμε τη ζωή μας, κάποιες φορές μπορεί να νοηματοδοτήσει και των άλλων τις ζωές.

Έπικοινωνώντας ερχόμαστε πιο κοντά. Μοιραζόμαστε τον πόνο της (μάταιης;) ύπαρξής μας, κι αυτό μας ελαφραίνει. Μοιραζόμαστε συναισθήματα και σκέψεις, κι αυτά δημιουργούν νοήματα. Όταν η ομάδα πανηγυρίζει ένα γκολ με τους φιλάθλους της ή ακόμη κι όταν καλείται να διαχειριστεί μια ήττα, δημιουργείται από κοινού νόημα ύπαρξης.

Δεν μπορούμε, ωστόσο, να απαντήσουμε σ’ αυτό το μεγάλο μυστήριο της ύπαρξης. Όμως, μπορούμε να ξορκίσουμε (έστω και για λίγο) το άγχος και τις ψυχολογικές μεταπτώσεις που μας κατακλύζουν, παρακολουθώντας, ακούγοντας και ερμηνεύοντας ένα έργο τέχνης.

Συμμετέχοντας στο καλλιτεχνικό δράμα. Μια μουσική, μια θεατρική παράσταση, ένας πίνακας ζωγραφικής, ένα γλυπτό, ένας ποδοσφαιρικός αγώνας. Για να γίνει αυτή η κάθαρση, πρέπει η τέχνη να πετύχει να μας αγγίξει, να μας συγκινήσει. Τι μας συγκινεί; «Το ωραίο», θα απαντούσε ο δρ Σόκρατες. «Το κάθε πράγμα είναι όμορφο όταν εξυπηρετεί καλά τον σκοπό του», θα συμπλήρωνε ο άλλος –κατά αρκετούς αιώνες παλαιότερος– Σωκράτης.

Ποιος είναι ο σκοπός του ποδοσφαίρου; Ένας θεαματικός αγώνας γεμάτος απροσδόκητες στιγμές και εναλλαγές στο σκορ είναι σίγουρα ωραίος. Υπάρχει, όμως, ομορφιά στη σκληρή άμυνα; Στην πειθαρχία, στο κλείσιμο των χώρων, στον τσακωμό, στην άτσαλη πτώση από την υπερπροσπάθεια, στην αποτυχία, στη μείωση της εκρηκτικότητας στα πρώτα μέτρα λόγω προχωρημένης ποδοσφαιρικής ηλικίας; Και η νοηματοδότηση που μας δίνει η τέχνη του ποδοσφαίρου κάνει τον κόσμο μας καλύτερο; Καταρχάς, πρέπει να τον κάνει; Και αν ναι, τι σημαίνει καλύτερος κόσμος; Καλύτερος για ποιους; Στα επόμενα κεφάλαια, θα επιχειρήσω να απαντήσω στα ερωτήματα αυτά, συχνά με τη βοήθεια μιας τέχνης που τελικά δεν είναι τόσο άσχετη με το ποδόσφαιρο, της λογοτεχνίας…

….Την τελευταία Κυριακή του Ιουλίου το 2022, η γυναικεία ομάδα της Αγγλίας (γιατί άραγε χρειάζεται το επίθετο «γυναικεία», ενώ για τους άνδρες μέχρι στιγμής δεν χρησιμοποίησα ποτέ το αντίστοιχο επίθετο «ανδρική», και γιατί γράφω διαρκώς «ποδοσφαιριστής» και όχι «ποδοσφαιρίστρια»;) κατακτά το Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα στην παράταση. Πέντε εβδομάδες πριν, το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ έχει ανατρέψει μια απόφαση πενήντα ετών με την οποία η άμβλωση ήταν νόμιμη σε εθνικό επίπεδο.

Η συντηρητική πλειοψηφία του Ανώτατου Δικαστηρίου τερματίζει ουσιαστικά το συνταγματικό δικαίωμα στην άμβλωση. Εκατομμύρια γυναίκες στις ΗΠΑ είναι πλέον πολύ πιθανό να χάσουν το δικαίωμα στην άμβλωση. Η πατριαρχία επιστρέφει – αν είχε φύγει ποτέ.

Λίγους μήνες πριν, τον Απρίλιο του 2022, η γυναικεία εθνική ομάδα της Βόρειας Ιρλανδίας χάνει 5-0 από την εθνική ομάδα της Αγγλίας. Ο τότε προπονητής της Βόρειας Ιρλανδίας, Κένι Σιλντς, στη συνέντευξη τύπου που ακολούθησε τον αγώνα δηλώνει: «Στο γυναικείο παιχνίδι … αν δείτε το μοτίβο, όταν μια ομάδα δέχεται ένα γκολ σύντομα θα δεχτεί και ένα δεύτερο. Διότι τα κορίτσια και οι γυναίκες είναι πιο συναισθηματικές από τους άνδρες… Αυτό είναι πρόβλημα που αντιμετωπίζει όχι μόνο η Βόρεια Ιρλανδία, αλλά όλες οι χώρες».

Αμέσως μετά, ο Ίαν Ράιτ, πρώην ποδοσφαιριστής και νυν αθλητικός σχολιαστής, μοιράζεται στο Τουίτερ μια φωτογραφία του: να αγωνίζεται με τη φανέλα της Άρσεναλ και τα δάκρυά του να τρέχουν ποτάμι. Για να μη θυμηθούμε (γιατί όχι, να θυμηθούμε!) τους λυγμούς του Πολ Γκασκόιν στο Παγκόσμιο Κύπελλο της Ιταλίας το 1990. Στα λόγια του Σιλντς, που απολογήθηκε στη συνέχεια, βλέπουμε καλά παγιωμένα στερεότυπα. Το στερεότυπο για τους άνδρες είναι ότι είναι σκληροί και συνεπώς δεν (πρέπει να) κλαίνε. Γι’ αυτό ίσως οι γυναίκες νιώθουν πιο άνετα από τους άνδρες να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. Όλες και όλοι είμαστε συναισθηματικά ευάλωτοι και καλό είναι να κλαίμε όταν νιώθουμε έτσι.

Δεν σκοπεύω, όμως, να εξετάσω τις ρίζες της πατριαρχίας και του μισογυνισμού. Υπάρχουν εξαιρετικές μελέτες που το κάνουν αυτό. Το ποδόσφαιρο δεν υπάρχει και δεν εξελίσσεται σε κενό αέρος. Αλλά μέσα στην κοινωνία. Το ποδόσφαιρο είναι μικρογραφία της κοινωνίας. Όταν οι ταξικές, έμφυλες και παντός τύπου ανισότητες βασανίζουν και καθορίζουν τις ζωές δισεκατομμυρίων ανθρώπων, το ποδόσφαιρο δεν μπορεί να μείνει ανεπηρέαστο.

Το ποδόσφαιρο μπορεί να δημιουργήσει έναν άλλο κόσμο. Το τι κόσμο και το πώς θα μπορούσε να γίνει αυτό θα το συζητήσω στα δύο τελευταία μέρη του βιβλίου. Ας περάσουμε λίγο χρόνο ακόμη διερευνώντας τις σχέσεις που διαπερνούν και καθορίζουν κάθε ανθρώπινη δημιουργική διαδικασία.

Η συνεισφορά της γυναίκας είναι συχνά αόρατη. Σύμφωνα με το παραδοσιακό πατριαρχικό μοντέλο, ο άνδρας φέρνει τα λεφτά, κι αυτός που φέρνει τα λεφτά αποκτά την περισσότερη εξουσία. Σαν τον ποδοσφαιριστή που σκοράρει και παίρνει την περισσότερη δόξα και, συνήθως, χρήματα. Η γυναίκα κάνει τις δουλειές του σπιτιού. Καθαρίζει, πλένει, σιδερώνει, μαγειρεύει, μεγαλώνει τα παιδιά.

Τουλάχιστον, στον «προηγμένο» κόσμο η κατάσταση δεν είναι πλέον έτσι, θα πει κάποιος. Το 2011, η αξία της απλήρωτης εργασίας των γυναικών παγκοσμίως είχε υπολογιστεί σε περίπου 8 τρισεκατομμύρια δολάρια έναντι 3 τρισεκατομμυρίων δολαρίων για τους άνδρες. Με την πανδημία του κορονοϊού, η συνεισφορά των γυναικών αυξήθηκε ακόμη περισσότερο. Κι αυτό διότι η ανάγκη για φροντίδα των παιδιών και των ηλικιωμένων, όπως και οι δουλειές του σπιτιού, εντάθηκαν.

Η FIFA δίνει λιγότερα χρήματα στις εθνικές ομάδες των γυναικών από ό,τι των ανδρών. Στις ΗΠΑ, όμως, είχαμε μια ιστορική εξέλιξη στο επαγγελματικό ποδόσφαιρο. Τον Μάιο του 2022, τα συνδικάτα των εθνικών ομάδων ποδοσφαίρου ανδρών και γυναικών συμφώνησαν να μοιράζονται επί ίσοις όροις τα χρήματα της FIFA. Εκεί όπου καταργήθηκε το συνταγματικό δικαίωμα στην άμβλωση και πήγαμε βήματα πίσω, εκεί έγινε και ένα μικρό βήμα προς τα μπροστά. Τρεκλίζοντας προχωράμε.