Το ορφανοτροφείο: Ένα βιβλίο μέσα από τον πόλεμο της Ουκρανίας και έξω από την προπαγάνδα

Γιατί αν γλιτώσει το παιδί υπάρχει ελπίδα. Ο στίχος του Λευτέρη Παπαδόπουλου δεν έχει χρώμα και πατρίδα. Αφορά την Ελπίδα, το μέλλον και τη δύναμη για αλλαγή προς το καλύτερο. Κανένας πόλεμος δεν αφήνει το μέλλον ανέγγιχτο, καμία εχθρική διαμάχη μεταξύ των μεγάλων δεν αφήνει τα παιδιά μακριά από τη φρίκη του θανάτου και της καταστροφής. Μακριά από το παράλογο της βίας και του σπαραγμού.

Ο μυθιστοριογράφος, συγγραφέας, δοκιμιογράφος, ποιητής, μεταφραστής, μουσικός και δημόσιο πρόσωπο Serhiy Zhadan ανήκει στη νέα γενιά συγγραφέων που καταπιάνονται με αντιπολεμικά θέματα. Έχοντας ως βάση του το Χάρκοβο, ο ίδιος δηλώνει πατριώτης και όχι εθνικιστής και αποτάσσεται το εθνικιστικό κίνημα της χώρας του. Παραμένοντας ενεργός στο Ντονμπάς και στις πόλεις που έχουν πληγεί από τη ρωσική εισβολή, δίνει ομιλίες υπέρ της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας, ενώ έχει διαθέσει χρήματα και προσωπική ενέργεια σε ανθρωπιστικές δράσεις για την ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων περιοχών.

Μάλιστα, μετά την ρωσική εισβολή του 2022, αποφάσισε να παραμείνει στο Χάρκοβο για να βοηθήσει όπως μπορεί, στο ανθρωπιστικό κομμάτι. Για το αντιπολεμικό βιβλιογραφικό του έργο προτάθηκε και για το Νόμπελ Λογοτεχνίας την περασμένη χρονιά, ενώ τιμήθηκε και με το βραβείο Ειρήνης που απονέμει η Ένωση Εκδοτών και Βιβλιοπωλών Γερμανίας στην έκθεση της Φρανκφούρτης.

Το τελευταίο του μυθιστόρημα με τίτλο Το ορφανοτροφείο, που κυκλοφόρησε το 2021 στα αγγλικά και για πρώτη φορά στα ουκρανικά το 2017, εξερευνά τις παράπλευρες ανθρώπινες απώλειες που προκλήθηκαν από τη σύγκρουση στην ανατολική Ουκρανία και έχει παραλληλιστεί με τον Αποχαιρετισμό στα όπλα του Χέμινγουεϊ. Το Ορφανοτροφείο κυκλοφορεί τώρα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Διόπτρα και μας παρουσιάζει την ιστορία ενός μικρού παιδιού και του θείου του, που προσπαθούν να διασχίσουν με ασφάλεια μια πόλη που βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση. Αν μπορούμε να μιλάμε εδώ για “ασφάλεια”.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο πως το βιβλίο έχει φιγουράρει στη λίστα των New York Times ως ένα από τα έξι βιβλία που προτείνουν για να διαβάσει κανείς ώστε να κατανοήσει καλύτερα την κατάσταση στην Ουκρανία, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί τα τελευταία δέκα χρόνια. Παράλληλα, μπήκε στη λίστα με τα 20 καλύτερα βιβλία του 2021, σύμφωνα με το Publishers Weekly.

Κεντρικός χαρακτήρας του βιβλίου είναι ο (αρχικά) μη πολιτικοποιημένος, 35χρονος δάσκαλος Πάσα, που προσπαθεί να φτάσει στο βομβαρδισμένο ίδρυμα όπου έχει εγκλωβιστεί ο μικρός ανιψιός του, ονόματι Σάσα. Το κτίριο βρίσκεται στην κατεχόμενη περιοχή. Εκεί είχε σταλεί από τη μητέρα του, η οποία μάταια νόμιζε πως θα μπορούσε να προστατευτεί επαρκώς.

Ο μόνος στόχος του Πάσα είναι να φτάσει στον προορισμό του με κάθε τρόπο, να βρει το παιδί και μέσα από τα διασταυρούμενα πυρά, να το φέρει πίσω ζωντανό.

Οι σελίδες εξελίσσονται σε ένα δυστοπικό road movie και απεικονίζουν με ωμό ρεαλισμό το χάος, την απελπισία και τις αγωνίες των ανθρώπων που ζουν στις εμπόλεμες ζώνες. Η αποστολή του Πάσα μόνο εύκολη δεν είναι. Στον δρόμο του προς το οικοτροφείο περνάει από ένα διώροφο μοτέλ που φέρει το αλληγορικό όνομα “Ο Παράδεισος”. Τα παράθυρά του είναι διαλυμένα από τους βομβαρδισμούς. Ο Παράδεισος έχει ματώσει.

Οι περισσότεροι έχουν εγκαταλείψει την πόλη. Όσοι έχουν απομείνει κρύβονται σε υγρά υπόγεια, σε γωνιές χωρίς ηλεκτρισμό, φαγητό ή καθαρό νερό. Ο πόλεμος έχει διακόψει την κανονική ζωή στο ορφανοτροφείο και γύρω από αυτό. Οι στρατιώτες μεταφέρουν τραυματίες μέσα στις τάξεις των σχολείων, τα παιδιά μαθαίνουν να ζουν δίπλα από τα όπλα και το αίμα. Όταν ο Πάσα καταφέρνει τελικά να βρει τον έφηβο Σάσα, πεινασμένο και θυμωμένο για όσα συμβαίνουν, εκείνος του δείχνει έναν νεκρό ελεύθερο σκοπευτή στο ισόγειο του κτιρίου. Το τηλέφωνο του νεκρού χτυπάει διαρκώς. Θα τον καλούν τα παιδιά του, λέει ο μικρός.

Αυτό που καταλαβαίνει εξαρχής και εύκολα ο αναγνώστης είναι πως το Ορφανοτροφείο δεν είναι μια fictional ιστορία, αλλά μέσα στη σκληρή του γλώσσα αποτυπώνει βιωματικά στοιχεία του συγγραφέα. Η Αποκάλυψη δεν είναι εδώ μια αφηρημένη μυθοπλασία, είναι μια στυγνή πραγματικότητα και το μήνυμα που περνάει είναι μόνο ένα: Οι αθώοι, οι πρόσφυγες, οι εσωτερικά εκτοπισμένοι, οι ανήλικοι δεν φταίνε ποτέ, για τίποτα.

Ένα πεισματικά επίκαιρο έργο

Εκείνοι που διάβασαν βέβαια το βιβλίο το 2017 και το 2021 μάλλον δεν θα μπορούσαν να φανταστούν πως θα παρέμενε παραπάνω από επίκαιρο το 2023, λειτουργώντας σαν ένα επίμονο, κειμενικό ντοκιμαντέρ. Το βιβλίο ουσιαστικά μας υπενθυμίζει πως ο πόλεμος δεν είναι ποτέ πολύ μακριά και ακριβώς για αυτό τον λόγο το κύριο μέλημα πρέπει να είναι η αποτροπή του.

Σε αρκετές σκηνές στο Ορφανοτροφείο, ο Πάσα έρχεται ακόμη αντιμέτωπος με το ερώτημα τι σημαίνει να είσαι Ουκρανός, μια κατά τα άλλα συνηθισμένη ερώτηση που, όμως, λαμβάνει διάσταση υπαρξιακή.

Εκείνος είναι δάσκαλος της ουκρανικής γλώσσας, δεν παρακολουθεί τις ειδήσεις στην τηλεόραση, είναι σταθερός στην έλλειψη υποστήριξης για πολιτικούς, κόμματα ή ιδεολογίες. Στη ζωή του δεν ασχολήθηκε ποτέ με την πολιτική, ούτε ενδιαφερόταν για αυτή, απλώς προσπαθούσε να επιβιώσει. Η ίδια η ζωή τον αναγκάζει να μπει σε διλήμματα, να αναθεωρήσει, να εμπλακεί στις πιο δύσκολες πτυχές της, για να βγάλει αλώβητη την ελπίδα, που αποτυπώνεται στο πρόσωπο του Σάσα μέσα από την απόλυτη οδύνη.

Ακόμη, η επιλογή του ορφανοτροφείου ως το σημείο εξόδου του βιβλίου μόνο τυχαία δεν είναι. Τα ορφανά έχουν σημαντική θέση στη λογοτεχνία, ειδικά στη μυθοπλασία του δέκατου ένατου αιώνα. Χωρίς αυστηρούς οικογενειακούς δεσμούς, χαράσσουν τον δικό τους δρόμο στον κόσμο. Το ταξίδι τους είναι ηρωικό, ακριβώς επειδή το κύριο στήριγμα είναι ο ίδιος τους ο εαυτός.

Οι δεσμοί που φτιάχνουν είναι συνειδητοί, ολότελα δικοί τους, μακριά από στερεότυπα και προβλέψεις.

Το ορφανοτροφείο συμβολίζει επίσης την Ουκρανία, που έχει παγιδευτεί ανάμεσα σε πυρά, ψάχνοντας για τη δική της, νέα ταυτότητα, μακριά από παλαιότερους δεσμούς και δεσμεύσεις. Τουλάχιστον αυτή είναι η πρόθεση του Zhadan στη μεταφορά που στήνει. Ή, αν θέλετε, αυτή είναι η εικόνα που βλέπει, θα ήθελε να δει, για την επόμενη ημέρα της πατρίδας του.

Στην πορεία του ο Πάσα μαθαίνει, όπως μαθαίνει και ολόκληρη η χώρα. Έπρεπε να είχατε αποφασίσει και να είχατε επιλέξει μια πλευρά εδώ και πολύ καιρό, του λέει μια γυναίκα που συναντάει στο ίδρυμα, μια γυναίκα που είχε μεγαλώσει στην πρώην ΕΣΣΔ.

Η όποια ηθικολογική αφήγηση πάντως δεν αναλώνεται σε μελοδραματισμούς, αλλά ακολουθεί μια ρεαλιστική εξιστόρηση με ήρωες που μόνο “χάρτινοι” δεν φαντάζουν μέσα από τους διαλόγους τους. Σίγουρα ο Zhadan και ο Πάσα διαλέγουν πλευρά, και αυτή είναι η ουκρανική. Αλλά πώς θα μπορούσαν να κάνουν αλλιώς;

Παρ’ όλα, στις σελίδες του βιβλίου υπάρχει μια αποεδαφικοποίηση των συγκρούσεων, με τον συγγραφέα να αναφέρεται στο Ντονμπάς ως ένα παράδειγμα προς προειδοποίηση, ως κάτι που άδικα συνέβη και που θα μπορούσε να συμβεί οπουδήποτε στον πλανήτη. Με τη γραφή του λοιπόν προκαλεί το κοινό να φανταστεί τις πιθανές δικές μας και δικές σας καταστροφές.

Είναι σημαντικό ότι υπάρχει μια εκούσια ασάφεια στο βιβλίο, δεν πρόκειται για μια απλή ιστορία του καλού εναντίον του κακού. Αν μη τι άλλο, το Ορφανοτροφείο είναι ένα κάλεσμα για κατανόηση, και αυτό το κάλεσμα είναι διπλό, κατανόηση της πραγματικότητας της σύγκρουσης και κατανόηση μεταξύ των απλών ανθρώπων.

Η αλληλεπίδραση μεταξύ του πρωταγωνιστή, του ανιψιού του και ενός φιλορώσου χωρικού είναι ίσως το πιο προφανές παράδειγμα, το απότοκο που θέλει να αφήσει ως παρακαταθήκη ο Zhadan μέσα από το έργο του αυτό. Εστιάζοντας στα αουτσάιντερ της κοινωνίας που προσπαθούν να χτίσουν το μέλλον τους μέσα από το δικαίωμά τους για εδαφική ακεραιότητα, αλλά και για αληθινή αυτοδιάθεση χωρίς την αυταρχική επιβολή όρων, κανόνων και ποινών.