Βίος και Πολιτεία του Μάικλ Κ: Μήπως δεν πρέπει πάντα να διαλέγουμε πλευρά;

Στη Δίκη του Κάφκα ο ήρωας, ο Josef K., βρίσκεται μπλεγμένος σε μια παράλογη νομική διαδικασία χωρίς να γνωρίζει την κατηγορία εναντίον του και χωρίς να κατανοεί την φύση του συστήματος που τον διώκει. Η αδικία, η γραφειοκρατία και η αίσθηση ότι το άτομο είναι αδύναμο μπροστά σε μια τεράστια, ανάλγητη εξουσία είναι κεντρικά θέματα. Πιάνοντας το καφκικό “νήμα”, ο J.M. Coetzee στον Βίο και Πολιτεία του Μάικλ Κ. που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα, παρουσιάζει τον δικό του αντιήρωα, έναν άνθρωπο αγαθό που αδυνατεί να αντιληφθεί τον πόλεμο, τον πόνο και την παραφροσύνη γύρω του.

Ο Μάικλ Κ δεν είναι όμως, “αφελής”. Συμβολίζει την ανάγκη για ηρεμία σε έναν κόσμο που διαλύεται από την βία και την αδικία. Και σίγουρα ο “βίος” του, δεν έχει τίποτα το “ιλουστρασιόν”.

Τα θέματα του βιβλίου

Το έργο ακολουθεί τον Μάικλ Κ., έναν περιθωριοποιημένο άνδρα με δυσμορφία στο πρόσωπο, ο οποίος ζει στη Νότια Αφρική κατά τη διάρκεια ενός εμφυλίου πολέμου. Η πορεία του είναι μια συνεχής αναζήτηση ελευθερίας και αυτονομίας σε ένα γίγνεσθαι που τον αντιμετωπίζει ως αναλώσιμο. Μάλιστα, ο Coetzee επιλέγει επί τούτου να μην προσδιορίσει την ακριβή ημερομηνία κατά την οποία εκτυλίσσονται τα γεγονότα που εξιστορεί, αλλά το γενικότερο πλαίσιο είναι φυσικά η Νότια Αφρική, πατρίδα του συγγραφέα, κατά τη διάρκεια του απαρτχάιντ.

Ο Coetzee, μέσα από την ιστορία του Μάικλ, καταγγέλλει την απανθρωποποίηση των ευάλωτων ατόμων, την καταπίεση του κράτους και τις συνέπειες του πολέμου, παρουσιάζοντας έναν ήρωα που, παρά τις αντιξοότητες, διατηρεί μια αξιοθαύμαστη εσωτερική ανεξαρτησία. Το μυθιστόρημα, μέσα από την απλότητα του πρωταγωνιστή και την απόρριψη των κοινωνικών δομών ως έχουν γύρω του, αναδεικνύει έναν βαθύ ανθρωπισμό και μια ανάγκη επιστροφής στα “βασικά”, που τόσο έχουμε ξεχάσει.

Η ζωή του ήρωα, καθώς και η αναζήτησή του για την ελευθερία και την προσωπική του εσωτερική ειρήνη, ενορχηστρώνονται μέσα από τη φτώχεια, την απομόνωση και την αδιαφορία των γύρω του. Το έργο είναι γεμάτο από φιλοσοφικές και υπαρξιακές ανησυχίες, καθώς ο Μάικλ Κ. προσπαθεί να βρει το νόημα της ύπαρξής του σε έναν κόσμο που φαίνεται να τον έχει ξεχάσει ή να τον απορρίπτει.

Ή καλύτερα, να μην τον “βλέπει” καν.

Η εξουσία που διχάζει την πραγματικότητα του βιβλίου είναι και στρατιωτική αλλά και γραφειοκρατική, με απώτερο σκοπό τον έλεγχο και την σύνθλιψη των ηττημένων. Απέναντι σε αυτά, ο Μάικλ Κ. δεν εξεγείρεται βίαια, ούτε διεκδικεί μετωπικά το δίκιο του, αντίθετα η ίδια του η ύπαρξη γίνεται μια “σιωπηλή αντίσταση” ενάντια σε κάθε μορφή εξευτελισμού.

Είναι ένα αντιπολεμικό βιβλίο;

Ένα κλασικό πολεμικό μυθιστόρημα είθισται να επικεντρώνεται σε μάχες, προδοσίες, στρατηγικές και συγκρούσεις. Το Βίος και Πολιτεία του Μάικλ Κ., όμως, απορρίπτει πλήρως αυτό το μοτίβο. Όπως είπαμε, ο ήρωας εδώ δεν αντιστέκεται ένοπλα, δεν οργανώνεται πολιτικά, δεν έχει κανένα μεγαλόπνοο όραμα τύπου “Γκάντι”. Η σιωπηλή του στάση και η επιμονή του να ζήσει όπως θέλει είναι η δική του μορφή αντίστασης κόντρα στον παραλογισμό.

Με τον ιδιαίτερο αφηγηματικό του τρόπο, ο Coetzee εξετάζει τις συνέπειες της κοινωνικής και πολιτικής καταπίεσης σε έναν άνθρωπο που, ενώ αναζητά την αυτονομία του, βρίσκει ότι η πραγματικότητα γύρω του είναι αμείλικτη και καταδικαστική.

Ο Μάικλ Κ. δεν επιδιώκει πλούτη, εξουσία, ούτε καν κοινωνική αποδοχή. Το μόνο που θέλει είναι να ζει σε αρμονία με τη φύση, χωρίς να εξαρτάται από συστήματα που του επιβάλλουν περιορισμούς. Η γη που καλλιεργεί δεν είναι μόνο μέσο επιβίωσης αλλά και σύμβολο της αυτονομίας του, καθώς του επιτρέπει να ζει χωρίς να χρειάζεται να βασίζεται σε κανέναν.

Η πολιτική αναστάτωση και η κοινωνική βία είναι καθοριστικά στοιχεία της αφήγησης, και οι χαρακτήρες, όπως ο Μάικλ Κ., ζουν σε έναν κόσμο που καταρρέει λόγω των φυλετικών εντάσεων και των συγκρούσεων. Πέραν όμως της ίδιας της ένοπλης σύγκρουσης και του χάους γύρω του, ο Μάικλ Κ. έχει να “αντιμετωπίσει” και μια κοινωνία που τον βλέπει σαν “προβληματικό”, σαν απόκληρο, επειδή εκείνος αρνείται να πάρει θέση και απλά ζητά την αρμονία με τη φύση και το περιβάλλον.

Από τα παραπάνω καταλαβαίνει κανείς πως μιλάμε a priori για ένα πολυεπίπεδο μυθιστόρημα, που διαβάζεται απνευστί. Ο Coetzee χρησιμοποιεί τον πόλεμο και την πολιτική αναταραχή ως υπόβαθρο για να εξετάσει πιο καθολικά ζητήματα, όπως η ανθρώπινη κατάσταση, η αξιοπρέπεια, η απομόνωση και η καταπίεση.

Σε τι πιστεύει ο ήρωας;

Παρά τις κακουχίες, την πείνα, την περιφρόνηση και τη βία που υφίσταται, ο Μάικλ Κ. δεν καταρρέει, δεν μετατρέπεται σε θύμα, αλλά επιμένει σιωπηλά, επιβιώνει και διατηρεί την εσωτερική του αυτοκυριαρχία. Αυτό το στοιχείο καθιστά το μυθιστόρημα ένα ύμνο στην αντοχή του ανθρώπου και στη δυνατότητα να διατηρεί την ανθρωπιά και την ελπίδα του ακόμα και στις πιο ακραίες συνθήκες.

Η προσωπική του αυτοδιάθεση, είναι η βαθύτερη Πίστη του, σε ένα πλαίσιο σεβασμού του περιβάλλοντος και της φύσης. Με αυτόν τον τρόπο ο Coetzee περνάει και περιβαλλοντικά μηνύματα από το 1983 όταν και κυκλοφόρησε αρχικά το έργο, δεκαετίες πριν την επέλαση της κλιματικής κρίσης.

Ποιες κοινωνικές δομές απορρίπτει ο Μάικλ Κ.;

-Το Κράτος τον βλέπει ως αναλώσιμο, ως έναν ακόμα πολίτη που πρέπει να ενταχθεί, να δουλέψει, να υπηρετήσει.

-Ο στρατός και οι αντάρτες απαιτούν πειθαρχία, υπακοή, συμμετοχή σε έναν αγώνα που δεν είναι δικός του.

-Οι φιλανθρωπικές δομές (νοσοκομεία, στρατόπεδα περίθαλψης, κοινωνικές υπηρεσίες) τον αντιμετωπίζουν ως “πρόβλημα” που πρέπει να λυθεί, προσπαθούν να τον “διορθώσουν” και να τον εντάξουν ξανά στην κοινωνία.

-Η ανάγκη για χρήματα και συναλλαγές του φαίνεται ανούσια, γι’ αυτό προτιμά να ζήσει καλλιεργώντας τη γη.

Αν και πρακτικά δεν αποδέχεται καμία κοινωνική δομή με τον κλασικό τρόπο, δείχνει μια έμμεση εκτίμηση για τις φυσικές, ανεπίσημες μορφές κοινότητας που βασίζονται στην αυτάρκεια και στην αλληλοβοήθεια χωρίς εξαναγκασμό:

– Το όραμά του είναι να ζήσει σε ένα κομμάτι γης, καλλιεργώντας τη δική του τροφή. Δεν αποζητά μια οργανωμένη κοινότητα αγροτών, αλλά θαυμάζει τη δυνατότητα της φύσης να του παρέχει αυτάρκεια.

Στην αρχή του βιβλίου, προσπαθεί να φροντίσει τη μητέρα του, κάτι που δείχνει ότι κατανοεί τη σημασία της οικογένειας, αλλά δεν την βλέπει ως ιερή υποχρέωση. Μετά τον θάνατό της, δεν αναζητά άλλους συγγενείς ή δεσμούς.

Αν και δεν επιδιώκει κοινωνικές σχέσεις, δεν γίνεται σκληρός ή εχθρικός απέναντι στους άλλους. Απλώς αρνείται να τους αφήσει να τον ελέγξουν, όπως παρατηρήσαμε και πρότερα. Η μόνη κοινωνική “δομή” που φαίνεται να εγκρίνει είναι εκείνη που επιτρέπει την αυτάρκεια και την αξιοπρέπεια χωρίς καταδυνάστευση.

Γι’ αυτό, το όνειρό του είναι να ζήσει εντέλει μόνος του, καλλιεργώντας τη γη, χωρίς να του λέει κανείς τι να κάνει. Δεν απορρίπτει τους ανθρώπους, αλλά απορρίπτει τις κοινωνικές συμβάσεις που περιορίζουν την προσωπικότητά μας.

Θα σκεφτόταν κανείς, μα βάσει των παραπάνω ο Μάικλ Κ. δεν είναι απολιτίκ;

Ο Μάικλ Κ. δεν είναι απολιτίκ με την παραδοσιακή έννοια, αλλά φαίνεται ότι δεν μπορεί να αντιληφθεί πλήρως την αγριότητα και τις πολιτικές δυναμικές γύρω του, λόγω της εσωτερικής του αγνότητας.

Όχι απολιτίκ, αλλά αντιεξουσιαστής με τον δικό του τρόπο

Ο Μάικλ Κ. δεν είναι ένας πολιτικός ήρωας με τη συμβατική έννοια, αλλά δεν είναι και απολιτίκ. Είναι ένας άνθρωπος που αμφισβητεί το σύστημα όχι με λόγια ή βία, αλλά με την ίδια του την ύπαρξη. Σ’ έναν κόσμο όπου όλοι πιέζονται να διαλέξουν στρατόπεδο, η επιλογή του να μείνει έξω από τη σύγκρουση και να ζήσει ελεύθερος είναι, από μόνη της, μια πολιτική πράξη.

Μάλιστα, θεωρείται ύποπτος επειδή δεν ανήκει πουθενά, επειδή δεν εντάσσεται σε κάποιο σύστημα. Αυτή η καχυποψία απέναντι στην ανεξαρτησία είναι μια από τις πιο ισχυρές κριτικές του βιβλίου απέναντι στον πόλεμο.

Ένα βιβλίο για την κοινωνική περιθωριοποίηση

Σε κάθε περίπτωση όμως, το Βίος και Πολιτεία του Μάικλ Κ. είναι αναμφίβολα ένα βαθύτατο σχόλιο για τους κοινωνικά περιθωριοποιημένους και αδύναμους. Μέσω της ιστορίας του Μάικλ Κ., ο Coetzee εξετάζει τη ζωή ενός ανθρώπου που είναι έξω από το κοινωνικό σύστημα, περιθωριοποιημένος και αδύναμος μπροστά στις αντίρροπες δυνάμεις που κυριαρχούν γύρω του.

Η κοινωνία γύρω του είναι δομημένη γύρω από συγκεκριμένα πρότυπα, ιεραρχίες και αξίες που επιτάσσουν τη συμμόρφωση και την αφοσίωση σε Κάποιον. Ο Μάικλ Κ., ωστόσο, δεν ενδιαφέρεται για την επιτυχία, την πολιτική ή τις κοινωνικές προσδοκίες. Η απόφασή του να αποστασιοποιηθεί από αυτά τον καθιστά ακατανόητο για τους άλλους.

Επιπλέον, ο Μάικλ Κ. δεν προσπαθεί ενεργά να εκφράσει ή να εξηγήσει τις ανάγκες και τα συναισθήματά του. Η εσωστρέφεια και η απομόνωσή του τον καθιστούν δύσκολο να επικοινωνήσει ή να συνδεθεί με τους άλλους. Όταν ζητά βοήθεια, συχνά η αδυναμία του να εξηγήσει την πραγματική του κατάσταση ή να συνεργαστεί με τους άλλους τον απομακρύνει ακόμη περισσότερο από αυτούς.

Έτσι, η αδυναμία κατανόησης του Μάικλ Κ. από τους άλλους αντικατοπτρίζει την απομόνωσή του σε μια κοινωνία που δεν έχει χώρο για τους “απλούς” και “ασυμβίβαστους” ανθρώπους, οι οποίοι δεν επιθυμούν να συμμορφωθούν με τις συμβατικές κοινωνικές νόρμες.

Η ιστορία του προσφέρει μια συγκινητική και βαθιά ανθρώπινη αναπαράσταση της απομόνωσης που βιώνουν οι κοινωνικά αδύναμοι και περιθωριοποιημένοι, καθώς και των δυσκολιών τους να επιβιώσουν σε ένα σύστημα που τους παραμελεί ή τους καταδικάζει. Ο Μάικλ Κ. αντιπροσωπεύει μια μεγάλη μερίδα των ανθρώπων που δεν έχουν πρόσβαση στο Σύστημα και τους αυλικούς του, ή στις ευκαιρίες που προσφέρονται σε άλλους και παλεύουν για να επιβιώσουν με ό,τι έχουν, χωρίς να έχουν καμία πραγματική δύναμη να κάνουν αλλιώς.

Το βιβλίο, επομένως, αναδεικνύει την αδικία και τη σκληρότητα του κοινωνικού συστήματος απέναντι σε αυτούς τους ανθρώπους, ενώ ταυτόχρονα αποκαλύπτει την εσωτερική τους δύναμη και την επιθυμία για ανεξαρτησία. Το έργο του Coetzee μας καλεί λοιπόν να αναγνωρίσουμε τη σημασία του να βλέπουμε και να ακούμε αυτούς που συνήθως αγνοούνται ή περιθωριοποιούνται από την κοινωνία.

Το επιμύθιο ενός σπουδαίου έργου

Η αισιόδοξη διάσταση του έργου, προκύπτει από την αναζήτηση του ήρωα για την ομορφιά και την απλότητα στη φύση, μακριά από το “φαινομενικά σωστό”.

Αφού έχει περάσει φυλακίσεις, καταναγκαστική εργασία, πείνα και εξάντληση, ο Μάικλ Κ. καταφέρνει να επιστρέψει στο Κέιπ Τάουν, απ’ όπου ξεκίνησε το ταξίδι του. Δεν βρίσκει καμία εξωτερική λύτρωση, δεν υπάρχει κάποια δραματική ανατροπή που θα του προσφέρει ασφάλεια ή αναγνώριση. Όμως, μέσα του παραμένει ακλόνητος στην επιθυμία του να ζήσει όπως εκείνος θέλει, μακριά από τις καταπιέσεις. Βρίσκει το νόημα για να ζει μόνος του, κάθε μέρα, στα μικρά και στα απλά, σαν να είναι ήρωας του Καμί αλλά χωρίς μεγαλεπήβολες ιδέες.

Ο Μάικλ Κ. παραμένει σταθερός στις προθέσεις του, κάτι που μπορεί να ερμηνευτεί ως μια μορφή λύτρωσης μέσω της επιμονής του. Δεν νικιέται από το σύστημα, ακόμα κι αν έχει εξασθενήσει σωματικά. Η επιστροφή του στην ελευθερία, έστω και σε έναν κόσμο που συνεχίζει να τον απορρίπτει, δείχνει ότι η δύναμη του ανθρώπου να επιμένει, είναι από μόνη της μια νίκη.

Το πανανθρώπινο μήνυμα του βιβλίου είναι ότι η ελευθερία δεν είναι μόνο πολιτικό ή κοινωνικό δικαίωμα, αλλά βαθιά υπαρξιακή ανάγκη. Ακόμα και σε έναν κόσμο που προσπαθεί να μας διαμορφώσει βάσει στερεοτύπων, ο άνθρωπος μπορεί να βρει τη δική του “ανάσα”, ακόμα κι αν αυτή είναι μικρή, ατομική, εσωτερική.

Ο Μάικλ Κ. γίνεται έτσι σύμβολο του ανθρώπου που επιλέγει να ζήσει με τον δικό του τρόπο, μακριά από τις άκαμπτες νόρμες, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει μοναξιά και δυσκολίες.

Και αυτή η επιλογή, είναι τελικά η πιο ισχυρή μορφή αντίστασης.