‘Αγνοούμενοι’ πρόσφυγες: Τα πλαστά έγγραφα και το φιάσκο των αριθμών

Του Κώστα Καλλέργη

Στα τέλη του περασμένου Ιουνίου ήρθα σε επαφή με τον Μοχάμεντ, έναν Σύριο πρόσφυγα που βρισκόταν στην Ελλάδα με την οικογένειά του, για να του ζητήσω να με βοηθήσει στη μετάφραση ορισμένων συνεντεύξεων. Στο μήνυμα που του έστειλα για να δω αν βρίσκεται στην Αθήνα έλαβα την πιο απρόσμενη απάντηση. «Δεν είμαι στην Αθήνα τώρα, βρίσκομαι στη Μύκονο» μου έγραψε.

-Πώς και πήγες στη Μύκονο; τον ρώτησα.

-Ήρθα για να στείλω την αδερφή μου στην Ευρώπη, ήταν η απάντησή του.

Τελικά, ο Μοχάμεντ (δεν είναι το πραγματικό του όνομα) δεν κατάφερε να επιβιβάσει την αδερφή του στην πτήση για Γερμανία καθώς οι αστυνομικοί στον διαβατηριακό έλεγχο είδαν ότι τα ταξιδιωτικά της έγγραφα ήταν πλαστά. Ωστόσο, ο Μοχάμεντ και η αδερφή του δεν συνελήφθησαν για τα αδικήματα της πλαστογραφίας και της παράνομης εξόδου από τη χώρα, όπως είναι το σύνηθες σε αυτές τις περιπτώσεις. Ως εκ τούτου το περιστατικό αυτό, καθώς και πολλά άλλα παρόμοιου τύπου, δεν καταγράφηκε ποτέ στα δελτία Τύπου της Γενικής Περιφερειακής Αστυνομικής Διεύθυνσης Νοτίου Αιγαίου της ΕΛΑΣ.

Λίγους μήνες αργότερα επισκέφθηκα τον προσφυγικό καταυλισμό της ΣΟΦΤΕΞ στη Θεσσαλονίκη. Η επίσημη εκτίμηση της κυβέρνησης για τον συγκεκριμένο καταυλισμό ήταν εκείνη την εποχή 1.381 άνθρωποι. Όμως κάτι τέτοιο δεν επαληθεύονταν δια γυμνού οφθαλμού. Στην ερώτηση «Πόσοι πρόσφυγες βρίσκονται εδώ;» εθελοντές και ορισμένοι εργαζόμενοι σε ΜΚΟ εκτίμησαν τον πληθυσμό του καταυλισμού στους 850-900. Εξετάζοντας ξανά τα επίσημα στατιστικά, διαπίστωσα με έκπληξη ότι ο ο επίσημος αριθμός προσφύγων που διέμεναν στη ΣΟΦΤΕΞ παρέμενε σταθερός, χωρίς την παραμικρή αυξομείωση, επί έναν ολόκληρο μήνα.

Συνδυάζοντας τα παραπάνω δύο περιστατικά δημιουργείται η υποψία ότι τα επίσημα νούμερα για τη διαμονή αλλά και την κινητικότητα των προσφύγων παρεκκλίνουν της πραγματικότητας. Αυτή η υποψία αφορά όχι μόνο στον πραγματικό αριθμό των προσφύγων που βρίσκονται σε δομές φιλοξενίας στην Ελλάδα αλλά και κατ’ επέκταση στον αριθμό των ατόμων που έχουν καταφέρει να διαφύγουν παράνομα προς χώρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης παρά την γενική εντύπωση των ερμητικά κλειστών συνόρων και διόδων.

Αξιοπερίεργες μεταβολές

Τα επίσημα νούμερα για τον αριθμό των προσφύγων και μεταναστών που βρίσκονται σε όλες τις δομές της ελληνικής επικράτειας ξεκίνησαν να δημοσιεύονται από τα τέλη Μαρτίου, σε καθημερινή βάση, από το Διυπουργικό Συντονιστικό Όργανο για τη Διαχείριση της Προσφυγικής Κρίσης. Το εν λόγω όργανο της κυβέρνησης διατείνεται ότι η καταμέτρηση στους καταυλισμούς είναι καθημερινή, διαφέρει ωστόσο στη μεθοδολογία. Σύμφωνα με κύκλους του Συντονιστικού Οργάνου σε ορισμένα camps η καταμέτρηση γίνεται μετρώντας άτομα, σε άλλες δομές γίνεται μέσω της καταμέτρησης των διανεμηθείσων μερίδων φαγητού ενώ σε κάποιους καταυλισμούς γίνεται παραδόξως συνδυασμός των προηγούμενων δύο μεθόδων.

Έχοντας αφιερώσει αρκετές δεκάδες ώρες δουλειάς για να συγκεντρώσω αυτές τις εκατοντάδες ημερήσιες καταμετρήσεις σε μια κοινή βάση δεδομένων, ανακάλυψα σωρεία παραδόξων και αξιοπερίεργων μεταβολών.

Έχοντας αφιερώσει αρκετές δεκάδες ώρες δουλειάς για να συγκεντρώσω αυτές τις εκατοντάδες ημερήσιες καταμετρήσεις σε μια κοινή βάση δεδομένων, ανακάλυψα σωρεία παραδόξων και αξιοπερίεργων μεταβολών.

Ας ξεκινήσουμε όμως με το «λογικό» σενάριο, ενός καταυλισμού δηλαδή που παρουσιάζει μια φυσική αυξομείωση στον πληθυσμό. Η διαφορά αυτή είναι δείγμα πραγματικής καθημερινής καταγραφής καθώς είτε δεν είναι όλοι παρόντες τη στιγμή της καταγραφής, είτε ορισμένοι πρόσφυγες αποχωρούν προς καλύτερους χώρους διαμονής (ή μετακομίζουν σε διαμερίσματα όσοι υπάγονται στο λεγόμενο relocation, τη διαδικασία μετεγκατάστασης σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες δηλαδή), είτε γίνεται δεκτό το αίτημα ασύλου τους, είτε καταφθάνουν νέοι πρόσφυγες για να εγκατασταθούν. Επομένως είναι φυσιολογικό οι αριθμοί να μεταβάλλονται.

Όπως φαίνεται στα παρακάτω γραφήματα ο αριθμός των προσφύγων στους καταυλισμούς του Ωραιόκαστρου, της Αλεξάνδρειας Ημαθίας, της Φιλιππιάδας στην Πρέβεζα και της FRAKAPOR στη Σίνδο παρουσιάζει τόσο μια λογική συμπεριφορά όσο και την αίσθηση μιας καταμέτρησης σε καθημερινή βάση ούτως ώστε οι αρχές να γνωρίζουν πόσοι ακριβώς είναι οι πρόσφυγες στην Ελλάδα.

Βλέπει εδώ κανείς ότι όχι μόνο υπάρχει μια φυσική και αναμενόμενη αυξομείωση αλλά και ότι, σε βάθος χρόνου, κυριαρχεί μια τάση μείωσης που αντικατοπτρίζει το φαινόμενο της μετακόμισης προσφύγων από καταυλισμούς σε διαμερίσματα εν αναμονή της μετεγκατάστασής τους σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Απεναντίας σε καταυλισμούς όπως ο Ελαιώνας (Ν. Αττικής), το Χέρσο και η Νέα Καβάλα (Ν. Κιλκίς αμφότεροι) οι αριθμοί παραμένουν ανεξήγητα στάσιμοι για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Πιο συγκεκριμένα, παρατηρούμε ότι τα camp του Χέρσου και της Νέας Καβάλας, στο Νομό Κιλκίς, διαγράφουν μια σχεδόν πανομοιότυπη πορεία με απαράλλακτο πληθυσμό προσφύγων επί πολλές εβδομάδες παρά το μέγεθός τους. Στον καταυλισμό του Χέρσου μάλιστα αν και ο πληθυσμός παραμένει ίδιος (3.730 άτομα) επί σχεδόν έναν ολόκληρο μήνα (14/7 – 10/8), χάνει ξαφνικά 440 άτομα σε μια μέρα και κατόπιν χάνει στρογγυλούς αριθμούς ατόμων (κυρίως 50 άτομα τη μέρα) επί σχεδόν μια εβδομάδα. Στον γειτονικό καταυλισμό της Νέας Καβάλας παρατηρείται πανομοιότυπα το ίδιο φαινόμενο ακριβώς στις ίδιες ημερομηνίες. Ο πληθυσμός στα δύο αυτά camps σταθεροποιείται (στη Νέα Καβάλα χωρίς την παραμικρή αυξομείωση) για ακόμη δύο μήνες μέχρι τις 5/10 οπότε και επαναλαμβάνεται το φαινόμενο της μαζικής φυγής. Από εκείνη τη στιγμή, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, κάθε μέρα αναχωρούσαν και από τους δύο καταυλισμούς ακριβώς 100 άτομα, επί μια εβδομάδα. Από τότε μέχρι και μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου (τέλος της έρευνάς μας) ο αριθμός παρέμεινε αμετάλλακτος.

Το φαινόμενο αυτό είναι παράδοξο γιατί πρόκειται για δύο καταυλισμούς με μεγάλη χωρητικότητα που σημαίνει ότι είναι πιο πιθανό να φεύγουν ορισμένοι πρόσφυγες ή να έρχονται νέοι. Σε μικρούς καταυλισμούς, όπως τα Δολιανά Ιωαννίνων για παράδειγμα, όπου ο αριθμός των προσφύγων ήταν σταθερός (205 άτομα) επί τρεις μήνες (1/8-27/10) το φαινόμενο της χαμηλής κινητικότητας θα μπορούσε να συμβαίνει λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της δομής (λίγοι πρόσφυγες, καλές συνθήκες διαβίωσης, απόσταση από μεγάλα αστικά κέντρα κλπ).

Ακόμη πιο εντυπωσιακή στασιμότητα μπορεί να παρατηρήσει κανείς και στον καταυλισμό προσφύγων στα Οινόφυτα. Από τις 29 Ιουλίου μέχρι και το τέλος της έρευνας μας, επί 3,5 μήνες δηλαδή, ο αριθμός των ατόμων που διαμένουν εκεί δεν έχει αλλάξει στο παραμικρό (680 άτομα).

Από τις παραπάνω παρατηρήσεις, πέρα από την αξιοπιστία των αριθμών, συμπεραίνεται και το γεγονός ότι η καταμέτρηση των προσφύγων δεν είναι καθημερινή υπόθεση σε όλες τις δομές φιλοξενίας παρά τις διαβεβαιώσεις του Συντονιστικού Οργάνου για τη Διαχείριση του Προσφυγικού.

Η μεγάλη έξοδος του Αυγούστου

Ένα ακόμη πιο ενδιαφέρον στοιχείο που ήρθε να προστεθεί στους στατιστικούς πίνακες στα μέσα Ιουνίου ήταν η κατηγορία «Εκτός δομών φιλοξενίας». Αυτή η κατηγορία προστέθηκε για να περιγράψει τον αριθμό των προσφύγων των οποίων ο τόπος διαμονής αγνοούνταν. Επρόκειτο για μια διορθωτική κίνηση από πλευράς του Συντονιστικού Οργάνου ώστε να αντικατοπτριστεί η φυγή ορισμένων προσφύγων από τα camps χωρίς ωστόσο να γνωρίζεται πού πήγαν. Ο υπολογισμός του, σύμφωνα με κύκλους του Συντονιστικού Οργάνου, γινόταν αφαιρώντας από τον συνολικό αριθμό των ατόμων που είχαν φθάσει στην Ελλάδα μετά το κλείσιμο των συνόρων τον αριθμό των καταμετρημένων προσφύγων σε δομές φιλοξενίας. Στις 14 Ιουνίου, όταν και ξεκίνησε ο υπολογισμός των προσφύγων εκτός δομών φιλοξενίας, ο αριθμός τους ήταν 1.500 άτομα. Όπως φαίνεται και στο παρακάτω γράφημα, ο αριθμός των «αγνοουμένων» προσφύγων παρέμεινε σε χαμηλά επίπεδα μέχρι τον Αύγουστο, μήνα κατά τον οποίο εκτοξεύθηκε από 2.150 (1/8) σε 8.200 (31/8).

Με άλλα λόγια, σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά, κατά τη διάρκεια του Αυγούστου περίπου 6.000 πρόσφυγες έφυγαν από τους καταυλισμούς προς άγνωστη κατεύθυνση.

Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά, κατά τη διάρκεια του Αυγούστου περίπου 6.000 πρόσφυγες έφυγαν από τους καταυλισμούς προς άγνωστη κατεύθυνση.

Στα τέλη Αυγούστου ο Υπουργός Μεταναστευτικής Πολιτικής Γιάννης Μουζάλας έδωσε συνέντευξη Τύπου για την ολοκλήρωση της διαδικασίας προκαταγραφής των προσφύγων λέγοντας ότι «το χάος πήρε μορφή». Προσπαθώντας όμως να εξηγήσει τι συμβαίνει με το μικρότερο χάος των αγνοούμενων προσφύγων ο κ. Μουζάλας δήλωσε ότι αποτελούσε φυσιολογικό φαινόμενο. «Ένα ποσοστό διαχύθηκε στις ήδη υπάρχουσες κοινότητες μεταναστών, κυρίως από το Πακιστάν και το Αφγανιστάν, ένα άλλο αρνήθηκε την προκαταγραφή, ευελπιστώντας στο άνοιγμα των συνόρων, κάποιοι άλλοι έτυχε να λείπουν κατά τη διάρκεια της καταγραφής, άλλοι διαμένουν σε αυτοδιαχειριζόμενους χώρους, ενώ υπάρχει και ο παράγοντας ανθρώπινου λάθους» είχε δηλώσει τότε ο κ. Μουζάλας. Δεν εξήγησε όμως γιατί όλα αυτά δεν συνέβησαν σταδιακά από τότε που έκλεισαν τα σύνορα ούτε και συμπεριέλαβε σε αυτόν τον αριθμό τους πρόσφυγες που είχαν καταφέρει να διαφύγουν παράνομα στο εξωτερικό.

Απαντήσεις στους αριθμούς της ΕΛ.ΑΣ.

Την εξήγηση γιατί οι «αγνοούμενοι» πρόσφυγες αυξήθηκαν τόσο δραματικά στο τέλος του καλοκαιριού μπορεί να δώσει μια ανάλυση των δελτίων Τύπου της ΕΛΑΣ. Ανάμεσα στα χιλιάδες περιστατικά που δημοσίευσαν κατά τη διάρκεια του περασμένου έτους οι 14 Γενικές Περιφερειακές Αστυνομικές Διευθύνσεις της ΕΛΑΣ βρέθηκαν περισσότερες από 300 περιπτώσεις στις οποίες αλλοδαποί προσπάθησαν να φύγουν παράνομα από την Ελλάδα (χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι περιπτώσεις Αλβανών υπηκόων).

Από το σύνολο των 1.480 ατόμων που συνελήφθησαν από τις ελληνικές αστυνομικές αρχές για παράνομη έξοδο από τη χώρα οι 474 προσπάθησαν να φύγουν οδικώς (προς πΓΔΜ, Βουλγαρία ή Αλβανία) και οι 172 μέσω της θαλάσσιας οδού προς Ιταλία. Η μερίδα του λέοντος όμως (834 άτομα) συνελήφθησαν σε διάφορα αεροδρόμια της χώρας κατά την απόπειρά τους να επιβιβαστούν σε πτήσεις προς Ευρώπη χρησιμοποιώντας πλαστά ταξιδιωτικά έγγραφα ή έγγραφα που ανήκαν σε άλλα άτομα. Τα συγκεντρωτικά στοιχεία από την ανάλυση των δημοσιευμένων περιστατικών σκιαγραφούν ένα κύμα παράνομης εξόδου που ξεκίνησε με το κλείσιμο των συνόρων και κορυφώθηκε τον Αύγουστο. Τον ίδιο μήνα δηλαδή που σημειώθηκε και η αύξηση των προσφύγων «εκτός δομών φιλοξενίας».

Οι πρόσφυγες και μετανάστες που προσπάθησαν να διαφύγουν με πλαστά έγγραφα στο εξωτερικό φαίνεται να εκμεταλλεύτηκαν την αυξημένη κίνηση και ενδεχομένως τους πιο χαλαρούς ελέγχους στα περιφερειακά αεροδρόμια της χώρας κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου.

Το δημοφιλέστερο αεροδρόμιο ήταν αυτό του Ηρακλείου Κρήτης όπου σημειώθηκαν σχεδόν οι μισές από τις αποτυχημένες απόπειρες διαφυγής. Ακολουθούν τα αεροδρόμια της Ρόδου, της Σαντορίνης και άλλων νησιών μαζικού τουρισμού ενώ εντύπωση προκαλεί η παρουσία στη λίστα ακόμη και μικρών αεροδρομίων όπως αυτών της Καρπάθου και της Νέας Αγχιάλου.

Οι συλληφθέντες ήταν υπήκοοι από 39 διαφορετικές χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής. Η πλειοψηφία όσων προσπάθησαν να ταξιδέψουν παράνομα στο εξωτερικό ήταν κατά κύριο λόγο Σύριοι (35%), Αφγανοί (28%) και Ιρακινοί (14%). Παραδόξως οι εθνικότητες που δεν έχουν πολλές πιθανότητες για την απόκτηση καθεστώτος διεθνούς προστασίας (άσυλο) δεν είχαν μεγάλη αντιπροσώπευση στα στατιστικά της ΕΛΑΣ. Τέλος, ένα άλλο αξιοπερίεργο στοιχείο ήταν ότι ανάμεσα στους συλληφθέντες υπήρχαν και 11 πολίτες της Δομινικανής Δημοκρατίας καθώς και 8 Θιβετιανοί.

Σύμφωνα με τα στοιχεία των αστυνομικών αρχών τα δημοφιλέστερα πλαστά διαβατήρια ήταν αυτά της Ιταλίας (18%), της Γαλλίας (15%) και της Βουλγαρίας (9%). Συνολικά χρησιμοποιήθηκαν πλαστά ταξιδιωτικά έγγραφα περισσότερων από 50 διαφορετικών κρατών. Ένα άλλο αξιοσημείωτο στοιχείο που παρατηρείται εδώ ήταν η συχνή χρήση πλαστών Ιαπωνικών διαβατηρίων από Αφγανούς πολίτες, προφανώς λόγω των κοινών χαρακτηριστικών ορισμένων φυλών του Αφγανιστάν με τους Ιάπωνες (π.χ. σχιστά μάτια).

Τέλος οι δημοφιλέστεροι προορισμοί που επέλεξαν όσοι πρόσφυγες προσπάθησαν να διαφύγουν παράνομα στο εξωτερικό αεροπορικώς ήταν η Γερμανία (37%), η Ιταλία (23%) και η Ελβετία (11%). Στην επιμέρους ποιοτική ανάλυση, αναμενόμενο ήταν το φαινόμενο πολλών μεταναστών από πρώην αποικίες Ευρωπαϊκών χωρών να προσπαθούν να ταξιδέψουν στις χώρες αυτές (π.χ. όλοι οι Δομινικανοί πολίτες προσπάθησαν να επιβιβαστούν σε πτήση προς την Ισπανία και οι πλειοψηφία των πολιτών από τη Γαλλόφωνη Δυτική Αφρική συνελήφθησαν πριν την επιβίβαση σε πτήση για τη Γαλλία).

Από τη limbo των καταυλισμών στη μαύρη αγορά

Οι παραπάνω αριθμοί δίνουν μια τάξη μεγέθους για τη μαύρη αγορά που δημιουργήθηκε από το κλείσιμο των συνόρων στις αρχές του 2016. Δεκάδες εγκληματικές οργανώσεις που δραστηριοποιήθηκαν στην παραχάραξη ταξιδιωτικών εγγράφων εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία. Κατά τη διάρκεια του περασμένου έτους η ΕΛΑΣ προέβη στην εξάρθρωση τουλάχιστον 10 τέτοιων εγκληματικών οργανώσεων. Η πλειοψηφία των εργαστηρίων παραγωγής πλαστών διαβατηρίων ήταν στην Αττική, εκ των οποίων τα περισσότερα στη γειτονιά της Κυψέλης.

Στα πλαστά ταξιδιωτικά έγγραφα που πλημμύρισαν την αγορά που δημιούργησε το κλείσιμο των συνόρων προστίθενται και αρκετά περιστατικά όπου μετανάστες χρησιμοποίησαν γνήσια έγγραφα υπαρκτών πολιτών από χώρες της ΕΕ με τους οποίους παρουσίαζαν σημαντική ομοιότητα. Την περασμένη άνοιξη είχα γνωρίσει στη Θεσσαλονίκη μια νεαρή Σύρια η οποία εκτελούσε χρέη μεταφράστριας. Η Αμίρα (δεν είναι το πραγματικό της όνομα) μου είχε πει ότι μια Ισπανίδα εθελόντρια που είχε συναντήσει στην Ειδομένη και η οποία της έμοιαζε αρκετά, της είχε δώσει την ισπανική ταυτότητά της. Η Αμίρα αυτή τη στιγμή βρίσκεται στη Γερμανία όπου μετέβη χρησιμοποιώντας την ταυτότητα της Ισπανίδας εθελόντριας. Η περίπτωση της Αμίρα δεν ήταν μοναδική.

Επιπροσθέτως, πολλοί μετανάστες προσπάθησαν δύο και τρεις φορές πριν τα καταφέρουν να περάσουν απαρατήρητοι από τους διαβατηριακούς ελέγχους. Και, όπως με την περίπτωση του Μοχάμεντ και της αδερφής του, σε πολλές περιπτώσεις ο εντοπισμός προσφύγων με πλαστά διαβατήρια δεν οδηγούνταν πάντα σε σύλληψη. Με άλλα λόγια, τα δημοσιευμένα περιστατικά της ΕΛΑΣ αφορούν ένα κλάσμα του πραγματικού αριθμού προσφύγων που προσπάθησαν (αποτυχημένα) να φύγουν από τη χώρα ενώ κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει πόσοι ήταν αυτοί τελικά που κατάφεραν να ταξιδέψουν σε άλλες χώρες της ΕΕ καταργώντας de facto την πολιτική των κλειστών συνόρων.

Η Αμίρα (δεν είναι το πραγματικό της όνομα) μου είχε πει ότι μια Ισπανίδα εθελόντρια που είχε συναντήσει στην Ειδομένη και η οποία της έμοιαζε αρκετά, της είχε δώσει την ισπανική ταυτότητά της

Η χρονική ταύτιση των δύο εξεταζόμενων φαινομένων, της αύξησης των «αγνοούμενων» προσφύγων και της αύξησης των προσπαθειών παράνομης εξόδου από τη χώρα, αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι κατά τη διάρκεια του περασμένου καλοκαιριού αρκετές χιλιάδες προσφύγες διέφυγαν προς διάφορες χώρες της Ευρώπης.

Από όλα τα παραπάνω ένα πράγμα είναι σίγουρο. Ότι τα σύνορα δεν είναι ερμητικά κλειστά όπως διατείνονται οι εμπνευστές της Συμφωνίας ΕΕ-Τουρκίας για το προσφυγικό. Το μόνο που κατάφερε η πολιτική των «κλειστών συνόρων» ήταν να δημιουργήσει μια νέα αγορά για διακινητές και πλαστογράφους που μετέφεραν και συνεχίζουν να μεταφέρουν απεγνωσμένους πρόσφυγες από τη limbo των ελληνικών προσφυγικών καταυλισμών και το βασανιστήριο της αναμονής για την μετεγκατάσταση, στη γη της επαγγελίας της Βόρειας Ευρώπης.

* Ο Κώστας Καλλέργης είναι δημοσιογράφος – παραγωγός του BBC στην Αθήνα.