Η Φούσκα Φίλτρου ορίζει όσα διαβάζεις

“Όταν πεις μια ακραία, εξωφρενική είδηση, ο κόσμος στο διαδίκτυο έχει την τάση να “μπει” σ’ αυτή την είδηση – αν εγώ, π.χ. βάλω μια είδηση ότι ο Δημήτρης Παπαδημούλης, ο οποίος είναι Αντιπρόεδρος του Κοινοβουλίου κι είναι εδώ, εμφανίστηκε στην εκδήλωση για τα fake news γυμνός, όλοι θα “μπουν” να διαβάσουν την περίεργη αυτή είδηση. Αν πω ότι ξεκίνησε μια εκστρατεία για την ανεργία στην Ελλάδα θα μπουν πολύ λιγότεροι. Με τους μηχανισμούς της Google όμως και του Facebook, η είδηση αυτή, η ψεύτικη είδηση, θα έρθει πρώτη σε κάθε μορφή αναζήτησης που θα γίνει. Θα παραμείνει πρώτη, άρα στην πραγματικότητα θα μας προσφερθεί σαν πρώτη είδηση παρότι είναι μια ψεύτικη είδηση. Γιατί έτσι λειτουργεί ο αλγόριθμος της Google όμως και του Facebook”.

Τα παραπάνω είπε μεταξύ άλλων ο ευρωβουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ, Στέλιος Κούλογλου, που πήρε την πρωτοβουλία για την πραγματοποίηση της εκδήλωσης “Οι Ψευδείς Ειδήσεις στα Social Media ως διαμορφωτές της πραγματικότητας” που έλαβε χώρα στις Βρυξέλλες, εντός του Ευρωκοινοβουλίου με την αιγίδα της ευρωομάδας της Αριστεράς. Στόχος, η ενημέρωση των πολιτών για ένα φαινόμενο που τείνει να γίνει μάστιγα. Στην ημερίδα παραβρέθηκε και το NEWS 247.

Στο επίκεντρο του debate που αναμένεται να ενταθεί στην Ευρώπη μέσα στο επόμενο διάστημα, είναι οι τρόποι εξαπάτησης του κοινού και η αντιμετώπιση τους, χωρίς να φτάσουμε σε πρακτικές λογοκρισίας. Ζητούμενο είναι ακόμη το πώς θα ευθυγραμμιστούν με την ανάγκη σωστής πληροφόρησης, οι επιχειρηματικοί κολοσσοί που φιλοξενούν ειδήσεις, όπως το Google και η Facebook.

Την ώρα που οι εφημερίδες αλλάζουν μορφή και κύριο μέσο ενημέρωσης γίνεται το διαδίκτυο μέσα από PC, κινητά τηλέφωνα και tablets, οι ειδήσεις ουκ ολίγες φορές υποτάσσονται στον βωμό της προσέλκυσης του κλικ του αναγνώστη με “μη τίμιους” τρόπους.

Το κοινό μαθαίνει να ζει με τις ψευδείς ειδήσεις, άλλες φορές τις αναγνωρίζει, άλλες όχι, και εκμεταλλευόμενο τη δυναμική των social media τους δίνει ώθηση μέσα από κοινοποιήσεις με τρόπο εσκεμμένο ή ακούσιο. Βασικό θέμα λοιπόν αποτελεί πλέον η εκπαίδευση των ψηφιακών αναγνωστών για να μην πέφτουν θύματα εκείνων που προσπαθούν να “πουλήσουν”, βασιζόμενοι σε λαϊκισμό, μη έγκυρους τίτλους ή με παραπλανητικές πληροφορίες που παραποιούν την πραγματικότητα διασπείροντας φόβο και πανικό.

Η εκδήλωση έγινε σε συνεργασία με τον Ιταλό ευρωβουλευτή Curzio Maltese της ομάδας L’Altra Europa con Tsipras και τον Ισπανό ευρωβουλευτή Miguel Urban από τους Podemos.

Στο πάνελ έλαβαν μέρος, ο Αμερικανός Paul Horner, του οποίου οι ψευδείς ειδήσεις διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στις πρόσφατες προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ (θα επανέλθουμε στην περίπτωση του σε επόμενο άρθρο), ο Γάλλος blogger και εκπαιδευτής Michel Christophe, η Ισπανίδα δημοσιογράφος Clara Jiménez, υποψήφια για το Ευρωπαϊκό Βραβείο Δημοσιογραφίας 2017, ο Έλληνας ακαδημαϊκός, καθηγητής του τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ, Ανδρέας Βέγλης και η Ισπανίδα επικοινωνιολόγος και δημοσιογράφος, Lidia Ucher.

Ο ευρωβουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ, Στέλιος Κούλογλου, έδωσε πρόσφατα παραδείγματα από την κυκλοφορία “ψευδών ειδήσεων” και έθεσε στο τραπέζι, μέτρα για την αντιμετώπιση τους.

Συγκεκριμένα τόνισε: “Σύμφωνα με μια τελευταία έρευνα που έγινε από το Buzzfeed, ένα αμερικανικό δίκτυο, κατά τους τρεις τελευταίους μήνες της προεκλογικής περιόδου στην Αμερική, στις είκοσι μεγαλύτερες σε διάδοση ειδήσεις, που δημοσιεύτηκαν στο Facebook, οι ψεύτικες κυριάρχησαν επί των πραγματικών. 8,7 εκ. άνθρωποι είδαν τις ψεύτικες και μόνο 7,5 είδαν τις αληθινές. Και ταυτόχρονα, το 85% αυτών των ψεύτικων ειδήσεων ήταν υπέρ του Τραμπ ή κατά της Χίλαρι Κλίντον. Οι ψεύτικες ειδήσεις χρησιμοποιούνται από την ακροδεξιά και βλέπουμε σήμερα το ίδιο φαινόμενο να επαναλαμβάνεται στην προεκλογική εκστρατεία της Ολλανδίας”.

Εξίσου ενδιαφέρον από την εισήγηση του κ. Κούλογλου είναι, όπως είπε με βάση την ίδια έρευνα, ότι και μετά τις εκλογές οι άνθρωποι συνεχίζουν να πιστεύουν στα ψεύτικα νέα στις ΗΠΑ, όπως ότι ο Πάπας υποστήριξε στις εκλογές τον Τραμπ ή εξακολουθεί να τον υποστηρίζει, ή ότι ο Ομπάμα έκοψε τα επιδόματα των βετεράνων Αμερικανών στρατιωτών για να τα δώσει στους Σύρους πρόσφυγες.

“Πέρα από τα μέτρα τα οποία λένε ότι θα πάρουν -τώρα το Facebook ξεκίνησε συνεργασία με μεγάλα έγκυρα μέσα ενημέρωσης, ώστε να εντοπίζονται οι ψεύτικες ειδήσεις και να γίνεται πληροφόρηση των χρηστών- πρέπει να πάρουμε κι άλλα μέτρα. Τα μέτρα αυτά είναι ασφαλώς να δούμε και τι μπορούμε να κάνουμε εδώ, μέσα στο Ευρωκοινοβούλιο, έτσι ώστε η Ευρώπη να αποκτήσει μια ουσιαστική ενημέρωση γιατί λείπει από την Ευρωπαϊκή Ένωση ένα συνολικό εργαλείο ενημέρωσης. Ένας ενημερωτικός τηλεοπτικός σταθμός, μία σοβαρή ενημερωτική πλατφόρμα με την οποία να ενημερώνονται οι Ευρωπαίοι πολίτες”, κατέληξε.

Το φαινόμενο της Φούσκας Φίλτρου

Στην εποχή που ζούμε, το Facebook και το Google “μαθαίνουν” αυτά που σου αρέσουν να διαβάζεις και σου προτείνουν παρόμοια θέματα από όμοια “οπτική γωνία”. Κίνδυνος εδώ, είναι να χαθεί ο πλουραλισμός.

Ο καθηγητής στο τμήμα ΜΜΕ του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ανδρέας Βέγλης οριοθέτησε εννοιολογικά το πλαίσιο των “ψευδών ειδήσεων”, περιέγραψε τα βασικά τους στοιχεία και τους λόγους διάδοσής τους, και κυρίως, έδωσε έμφαση στη “Φούσκα Φίλτρου” (Filter Bubble), αλγόριθμους που βασίζονται στις προτιμήσεις μας.

Ξεκινώντας από μια σκιαγράφηση του φαινομένου, ο καθηγητής είπε πως δεν πρόκειται για κάτι νέο, καθώς οι ψευδείς ειδήσεις άρχισαν να υπάρχουν ήδη από τότε που ξεκίνησαν να κυκλοφορούν και οι εφημερίδες. Επίσης, διαχώρισε τα είδη των ψευδών ειδήσεων ανάλογα με τον τρόπο που δημιουργούνται ή το στόχο που εξυπηρετούν.

Τις όρισε ως “αριστοτεχνικά κατασκευασμένες πληροφορίες” με πρόθεση την απάτη και την παραπλάνηση και σκοπό “το οικονομικό ή το πολιτικό κέρδος”. Ως προς τις κατηγορίες, ανέφερε:

-Έχουμε ειδήσεις που βασίζονται σε αληθινά γεγονότα, ωστόσο αναπτύσσονται κάτω από clickbait τίτλους, 

-Έχουμε επίσης σατιρικά κείμενα με απομιμήσεις γεγονότων με σκοπό τους να διασκεδάσουν το κοινό (αυτά δεν πρέπει να λογοκρίνονται σύμφωνα με τον κ. Βέγλη),

-Έχουμε προπαγάνδα με παραποίηση της αλήθειας,

-Και θεωρίες συνωμοσίας.

Σύμφωνα με τον κ. Βέγλη, αλγόριθμοι είναι αυτοί που διαχειρίζονται τις ειδήσεις που διακινούν οι πλατφόρμες, προσαρμοσμένοι στις προτιμήσεις και στις απόψεις των χρηστών. Όπως υποστήριξε, για την αντιμετώπιση του φαινομένου και τον περιορισμό των επιπτώσεων, χρειάζεται καταρχάς ενημέρωση του κοινού, έλεγχος από τις πλατφόρμες, διακοπή της χρηματοδότησης των διαφημίσεων στις εν λόγω αναρτήσεις αλλά και επιβεβαίωση από τα ΜΜΕ.

Ένα τρολ με “καλό σκοπό”

Ένα διαχωρισμό ανάμεσα σε καλές και κακές ψευδείς ειδήσεις επιχείρησε ο Paul Horner, o Αμερικανός δημοσιογράφος που εδώ και έξι χρόνια γράφει και κυκλοφορεί fake news στο διαδίκτυο. Ο Horner υποστήριξε μέσα από παραδείγματα, ότι η πρόθεση του ίδιου είναι καλή, αλλά υπάρχουν κι αυτοί που θα χρησιμοποιήσουν τις ψευδείς ειδήσεις με σκοπό το κέρδος ή την επιρροή. Χαρακτηριστικά για την περίπτωση του Ντόναλντ Τραμπ, μίλησε για τον τρόπο με τον οποίο ο τελευταίος και οι υποστηρικτές του μεταχειρίστηκαν ψευδείς ειδήσεις ως αληθινές ή, αντίστροφα, κατέφυγαν στην απαξίωση ειδήσεων που δεν ήταν της αρεσκείας τους, χαρακτηρίζοντας τις ψευδείς, με απώτερο στόχο και στις δύο περιπτώσεις την εξυπηρέτηση της δικής τους ατζέντας.

Ο ίδιος απέδωσε την αρνητική χρήση των ψευδών ειδήσεων σε εκείνα τα ΜΜΕ που “προσπαθούν να εξηγήσουν αυτό που θέλουν οι πολίτες για να αυξήσουν τα έσοδα και δεν ενδιαφέρονται για την αλήθεια” και υποστήριξε πως “αυτά διατηρούν στη δημόσια συζήτηση το θέμα των Fake News”. Περαιτέρω ανέδειξε τη σημασία ελέγχου μιας είδησης από τον δημοσιογράφο και συνέδεσε την απαγόρευση της διάδοσης ψευδών ειδήσεων με τον περιορισμό του ελεύθερου λόγου. Καταληκτικά, εναπόθεσε “στη συνείδηση του αναγνώστη να αποδεχτεί τι είναι πραγματικότητα”.

Κίνδυνος η καταστολή

Μιλώντας για τις γαλλικές προεδρικές εκλογές, τον κίνδυνο που ελλοχεύει από τη χρήση των ψευδών ειδήσεων για την έκβασή τους, ο Michel Christophe υποστήριξε ότι η καταστολή ως ένα από τα μέσα επίλυσης του φαινομένου-προβλήματος θέτει ζητήματα ελευθερίας της έκφρασης. Στο πλαίσιο αυτό, ο κριτικός και εκπαιδευτής εξήγησε τον τρόπο με τον οποίο η γαλλική εφημερίδα Le Monde ανέπτυξε ένα σύστημα σήμανσης για να κατηγοριοποιούνται οι δικτυακοί τόποι και να ελέγχεται έτσι η αξιοπιστία του περιεχομένου τους. Για τον ίδιο ωστόσο το κλειδί βρίσκεται στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης του καταναλωτή ειδήσεων μέσα από μεθόδους που αναπτύσσονται στη γαλλική Εκπαίδευση, όπως αυτή που παρουσίασε.

Επίσης, ο Γάλλος blogger έδειξε στο κοινό βίντεο διδασκαλίας εντοπισμού ψευδών ειδήσεων στα δημοτικά σχολεία της Γαλλίας, στα πλαίσια μια ριζοσπαστικής καμπάνιας ενημέρωσης – εκπαίδευσης των μικρών παιδιών, που μαθαίνουν να βρίσκουν το ψέμα στις πληροφορίες μέσα από αναζήτηση φωτογραφιών στο διαδίκτυο.

Ακροδεξιά διάδοση

Η Clara Jiménez από την συνεργατική δημοσιογραφική πλατφόρμα Maldito Bulo, που έχει ως αποστολή τον εντοπισμό και τη διάψευση ψευδών ειδήσεων στο ισπανικό διαδίκτυο, εξήγησε πως το φαινόμενο πυροδοτούν δύο λόγοι: το οικονομικό συμφέρον και η ιδεολογία που γεννά προκαταλήψεις. Σύμφωνα με τη Jiménez, οι αναγνώστες πρέπει να εμπλακούν περισσότερο, να μοιραστούν ή να διαδώσουν μια είδηση υπεύθυνα. Πρόσθεσε πως κατά κύριο λόγο η διάδοση τέτοιων ειδήσεων γίνεται από τους ακροδεξιούς, και ανέφερε πως στη Γαλλία οι νούμερο ένα ψευδείς ειδήσεις, είναι εκείνες που έχουν να κάνουν με δήθεν επιθέσεις βίας μουσουλμάνων στο Παρίσι.

Συνολικά, οι απόψεις συνέκλιναν προς λύσεις όπως η εκπαίδευση των πολιτών, ο περιορισμός των διαθέσιμων μέσων για τους δημιουργούς ψευδών ειδήσεων, ο διαρκής έλεγχος στις πλατφόρμες και στα κοινωνικά δίκτυα για τις πληροφορίες που διακινούνται (που έχει ανακοινωθεί αλλά δεν φαίνεται να εφαρμόζεται στην πράξη). Τόσο για την προστασία των πολιτών όσο και για την προστασία της δημοκρατίας, όπως ανέφερε μεταξύ άλλων ο Ισπανός ευρωβουλευτής Miguel Urban Crespo, ο οποίος και συνόψισε τα συμπεράσματα της εκδήλωσης.

Συνοπτικά, οι προτεινόμενες λύσεις που ετέθησαν είναι να δημιουργηθεί μια ευρωπαϊκή πλατφόρμα ενημέρωσης, οι δημοσιογράφοι να ελέγχουν καλύτερα τις πηγές τους και να είναι πιο “κοντά” στον αναγνώστη, οι αναγνώστες να εκπαιδευτούν στη νέα πραγματικότητα και οι τεχνολογικοί κολοσσοί να εφαρμόσουν με καλύτερο τρόπο τα φίλτρα τους, σταματώντας τη χρηματοδότηση άρθρων που ελέγχονται ως ψευδή.

(Βίντεο και  φωτογραφίες της εκδήλωσης από τον Β. Κατσαρδή)