Ο 'Οδυσσέας' που έσωζε ζωές: Όταν το μοναδικό shooting room για χρήστες συνάντησε την ελληνική παράνοια

Η Οδύσσεια του μοναδικού προγράμματος εποπτευόμενης χρήσης ναρκωτικών στην Ελλάδα. Ποιο είναι το σκεπτικό της εισαγγελικής παρέμβασης σχετικά με την αναστολή του προγράμματος και πώς ερμηνεύεται η απόφαση αυτή από τον ΟΚΑΝΑ. Τι λένε οι άνθρωποι που εργάστηκαν στο πρώτο και μοναδικό shooting room για χρήστες που είχε ανοίξει στη χώρα μας και έκλεισε λίγους μήνες μετά την έναρξη λειτουργίας του (Pics)

ΧΡΗΣΤΟΣ ΔΕΜΕΤΗΣ
04 Ιανουαρίου 2016 10:06

Το παρακάτω άρθρο εντάσσεται στην κατηγορία “ιστορίες ελληνικής παράνοιας” και μπορεί να συνοψιστεί στα εξής:

Στην Ελλάδα η κυβέρνηση και τα αρμόδια υπουργεία έδωσαν το πράσινο φως για να ανοίξει εποπτευόμενος χώρος ασφαλέστερης χρήσης ναρκωτικών, πριν από δύο χρόνια. Το πρόγραμμα εποπτευόμενης χρήσης λειτούργησε για εννιά μήνες, εντάχθηκε στο ΕΣΠΑ, αλλά στη συνέχεια, ακολούθησε εισαγγελική παρέμβαση ελέγχου της νομιμότητας του, μιας και δεν ρυθμίστηκε ποτέ συνολικά το νομικό πλαίσιο που θα διασφάλιζε την απρόσκοπτη συνέχιση του.

Κανείς κάτοικος της περιοχής που άνοιξε ο χώρος χρήσης, δεν διαμαρτυρήθηκε ποτέ. Καμία κυβέρνηση δεν προώθησε νομοθετική ρύθμιση που θα καλύπτει συνολικά την εποπτευόμενη χρήση μέχρι σήμερα παρά τις σχετικές δεσμεύσεις.

Η προηγούμενη κυβέρνηση, διευθέτησε τελικά την υπόθεση του Οδυσσέα του 2013, ωστόσο δεν υπάρχει προοπτική για επαναλειτουργία του ούτε από τη νυν κυβέρνηση, μέχρι νεωτέρας.

Πάμε να δούμε τα παραπάνω, λίγο πιο αναλυτικά.

Ο “Οδυσσέας” ήταν μέρος του προγράμματος “Αγωγής και προαγωγής της υγείας των χρηστών εξαρτησιόγονων ουσιών” του ΟΚΑΝΑ. Υπήρξε μια από τις πιο ενδιαφέρουσες και πρωτοπόρες δράσεις από τον Οκτώβριο του 2013 έως και τον Αύγουστο του 2014, όταν η λειτουργία του διεκόπη απρόσμενα ύστερα από παρέμβαση του εισαγγελέα.

Επρόκειτο για μια ιατρική μονάδα στο κέντρο της Αθήνας, εξοπλισμένη με προσωπικό διαφόρων ειδικοτήτων, κοινωνική υπηρεσία και ψυχολογική υποστήριξη. Εκεί παρέχονταν στους χρήστες, σε έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο, καθαρές σύριγγες, τάσι, κιτρικό οξύ, κερί και μαντηλάκια απολύμανσης, ώστε να “χτυπήσουν” τη δόση τους μακριά από το δρόμο και υπό την παρουσία ενός εξειδικευμένου εποπτεύοντα. Το μόνο που απαιτούνταν ήταν να διαθέτει ο χρήστης τη μικροποσότητα.

Οι στόχοι του σταθμού “Οδυσσέας”, ήταν:

-Μείωση της όχλησης της κοινότητας από την ενέσιμη χρήση ουσιών σε δημόσιους χώρους, αναβαθμίζοντας έτσι περιοχές στο κέντρο της πόλης

-Μείωση της εξάπλωσης των λοιμωδών νοσημάτων στην κοινότητα. (Ατομική συμβουλευτική, -Προμήθεια υλικού ασφαλέστερης χρήσης)

-Προστασία της ψυχικής υγείας ομάδων προσχολικής και σχολικής ηλικίας με τον περιορισμό της δημόσιας χρήσης

-Προαγωγή της υγείας των ενεργών χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών, με απώτερο σκοπό τη μείωση της βλάβης και προώθηση των κανόνων υγιεινής

-Έγκαιρη παρέμβαση για την αντιμετώπιση της υπερδοσολογίας (overdose) με στόχο τη μείωση των θανάτων από τη χρήση

-Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των ενεργών χρηστών σε θέματα ψυχοκοινωνικής μέριμνας

-Συμβουλευτική με σκοπό την κινητοποίηση των ενεργών χρηστών για ένταξη τους σε προγράμματα θεραπείας

Ο σταθμός ήταν επανδρωμένος με έναν ψυχίατρο, δύο αναισθησιολόγους, τέσσερις νοσηλευτές, έναν ψυχολόγο, έναν κοινωνικό λειτουργό, μία κοινωνιοθεραπεύτρια και τέσσερις εμψυχωτές-street workers, ενώ μπορούσε να εξυπηρετήσει 2 άτομα κάθε μισή ώρα περίπου.

Ο Σάκης Παπακωνσταντίνου είναι ψυχίατρος και επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμματος όσο αυτό παρείχε τις υπηρεσίες του.

Μιλήσαμε μαζί του και όσα μας είπε είναι άκρως κατατοπιστικά.

“Το πιλοτικό πρόγραμμα Οδυσσέας άνοιξε τον Οκτώβριο του 2013, πήρε έγκριση από όλα τα αρμόδια υπουργεία που εμπλέκονταν και εντάχθηκε στη χρηματοδότηση μέσω ΕΣΠΑ. Ξεκίνησε σαν πρόγραμμα τον Ιανουάριο του 2013 και τον Οκτώβριο ήταν έτοιμος ο εποπτευόμενος χώρος. Ο χώρος αυτός λειτούργησε στην Καποδιστρίου και 3ης Σεπτεμβρίου, κοντά στον Ερυθρό Σταυρό. Τότε φάνηκε πως υπήρχε ανάγκη μεγάλη. Ο κόσμος ερχόταν, καθημερινά πολλαπλασιάζονταν οι χρήστες που τον χρησιμοποιούσαν, το πρόγραμμα έγινε γρήγορα γνωστό και υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον και από χώρες του εξωτερικού. Πολλά ξένα media στάθηκαν στο γεγονός σχολιάζοντας το πώς γίνεται η Ελλάδα εν μέσω κρίσης να καταφέρνει να ανοίξει κάτι τέτοιο, τόσο καινοτόμο. Δεν υπήρξε καμία αντίδραση από τη γειτονιά”.

Πώς λειτουργούσε πρακτικά, σε καθημερινή βάση:

“Ο κάθε χρήστης ερχόταν με την ουσία που θα έπαιρνε και έκανε χρήση χωρίς να υπάρχει όχληση του κόσμου έξω. Από την άλλη εμείς τους συμβουλεύαμε πως υπάρχουν και άλλα πράγματα που μπορούν να κάνουν, όπως η υποκατάσταση ή πολλές φορές διαγνώσαμε ψυχιατρικά ζητήματα που συνδέονταν με τη χρήση. Κυρίως όμως, προλάβαμε πολλά overdose. Αποφύγαμε 103 overdose μέσα στους λίγους μήνες που έτρεξε το πρόγραμμα. Να πούμε σε αυτό το σημείο πως ασφαλής χρήση δεν υπάρχει. Υπάρχει ασφαλέστερη. Αυτό θέλαμε να εξασφαλίσουμε μέσα από τον “Οδυσσέα”. Δίναμε όσα χρειάζονταν για μια ασφαλέστερη χρήση”.

Πώς φτάσαμε στο κλείσιμο του εγχειρήματος:

“Το πρόγραμμα λειτούργησε από τον Οκτώβριο μέχρι τον Ιούλιο, σαν εποπτευόμενη χρήση. Τον Ιούλιο του 2014, μετά από μια εκπομπή που παίχτηκε στον Alpha, η αστυνομία επενέβη για να κλείσει τον χώρο. Η αιτιολογία ήταν να εξεταστεί μήπως το όλο πρόγραμμα ήταν παράνομο μιας και δεν υπήρχε αντίστοιχο νομικό πλαίσιο. Όμως το νομικό πλαίσιο γίνεται συνήθως αφού γίνει ένα πιλοτικό πρόγραμμα και στο κάτω κάτω αυτό το γνωρίζουν όλοι. Τότε άρχισαν να κυνηγούν εμάς αντί να κυνηγήσουν αυτούς που είχαν υπογράψει για την έγκριση του, κυνηγούσαν τους ανθρώπους που δούλευαν σε αυτό με κίνδυνο της ίδιας της ζωής τους. Στη συνέχεια προέκυψε μια νομοθετική ρύθμιση μόνο για τον Οδυσσέα, αλλά όχι για άλλα αντίστοιχα προγράμματα. Το κράτος δεν ενδιαφέρθηκε να κάνει μια νομοθετική ρύθμιση για ένα shooting room που μπορεί να ανοίξει στο μέλλον. Επίσης δεν υπάρχει πρόβλεψη για να επαναλειτουργήσει ο Οδυσσέας. Ο δήμος Αθηναίων έχει ενδιαφερθεί για να έχουμε ένα νέο πρόγραμμα, κάποιες ΜΚΟ επίσης, ωστόσο θεωρητικά και πρακτικά κάποιος πρέπει να νομοθετήσει και να πάρει αποφάσεις επίσημες από το Κράτος, για να μην γίνουν πάλι τα ίδια”.

Σε συνέχεια του ρεπορτάζ, επικοινωνήσαμε με τους ίδιους τους ανθρώπους του ΟΚΑΝΑ και τους θέσαμε τις παρακάτω ερωτήσεις:

Ποιο ήταν το σκεπτικό της εισαγγελικής παρέμβασης σχετικά με την αναστολή του προγράμματος και πώς ερμηνεύεται η απόφαση αυτή από τον ΟΚΑΝΑ;

Αφορμή για την εισαγγελική παρέμβαση αποτέλεσε έγγραφο της Διεύθυνσης Ασφάλειας Αττικής, όπου περιγραφόταν η λειτουργία του εποπτευόμενου σταθμού ‘Οδυσσέας’, την πιλοτική λειτουργία του οποίου είχε ξεκινήσει ο ΟΚΑΝΑ εν μέσω επιδημικής έξαρσης της μετάδοσης του ιού HIV μεταξύ των χρηστών ενέσιμων ναρκωτικών (ΧΕΝ) και δεδομένου του ότι υπήρχε λίστα αναμονής για ένταξη στο πρόγραμμα υποκατάστασης του ΟΚΑΝΑ στην Αττική, που ξεπερνούσε τα 2.500 άτομα. Ο εισαγγελέας έκρινε ότι η “διάθεση χώρων για χρήση ουσιών δεν ανάγεται στους σκοπούς του ΟΚΑΝΑ, όπως αυτοί προσδιορίζονται στις διατάξεις του άρθρου 53 Ν. 4139/2013”. Δεδομένου, επίσης ότι η χρήση ναρκωτικών, είναι βάσει της ισχύουσας νομοθεσίας αξιόποινη πράξη και ότι η διάθεση ναρκωτικών σε άλλους χώρους για χρήση είναι βάσει της κείμενης νομοθεσίας κακουργηματική πράξη, θα μπορούσε, σύμφωνα με την εισαγγελική αρχή, η εποπτευόμενη χρήση στους χώρους του “Οδυσσέα” να θεωρηθεί και ως πράξη διακίνησης, κάτι που σε καμία περίπτωση δεν είναι έτσι, αφού πρόκειται για παροχή υπηρεσιών με στόχο την προστασία των ενεργών χρηστών και την έγκαιρη παρέμβαση για την αντιμετώπιση της υπερδοσολογίας μέσα σε ένα ιατρικό περιβάλλον.

Παρά τη στενή αυτή οπτική που οδήγησε στη διακοπή της λειτουργίας του εποπτευόμενου σταθμού, η πιλοτική έναρξη της λειτουργίας του ‘Οδυσσέα’ αποτέλεσε μέρος ενός συνολικότερου σκεπτικού και σχεδιασμού του Οργανισμού, στο οποίο περιλαμβάνονταν και πολλές άλλες ολοκληρωμένες δράσεις μείωσης της βλάβης με πληθυσμό – στόχο τους μακροχρόνιους χρήστες ηρωίνης, που θα στόχευαν στη μείωση των κινδύνων για την υγεία των χρηστών που επιθυμούσαν να ενταχθούν στο θεραπευτικό πρόγραμμα υποκατάστασης αλλά δεν υπήρχαν διαθέσιμες θέσεις θεραπείας. Την ίδια χρονική στιγμή, για παράδειγμα, είχε σχεδιαστεί και ξεκινήσει υλοποίηση δράσης επιμόρφωσης των αστυνομικών σε πρακτικές ήπιας αστυνόμευσης με στόχο την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των αστυνομικών απέναντι σε πολιτικές μείωσης της βλάβης αναφορικά με τους εξαρτημένους χρήστες αντί της επιλογής πολιτικών καταστολής. Ταυτόχρονα, ο Οργανισμός δεν έκρυψε από το ευρύ κοινό τη λειτουργία του σταθμού εστιάζοντας στα θετικά στοιχεία της λειτουργίας σταθμών εποπτευόμενης χρήσης για την κοινότητα. Γεγονός παραμένει ότι σχετικό νομοθετικό πλαίσιο δεν υπήρχε (ούτε και σήμερα υπάρχει), όπως δεν υπήρχε σχετικό νομοθετικό πλαίσιο για την έναρξη λειτουργίας του προγράμματος υποκατάστασης στην πιλοτική του φάση. Αυτό όμως δεν συμβαίνει για πρώτη φορά. Πριν το 1987 όλα τα θεραπευτικά προγράμματα ήταν εκτός θεσμικού πλαισίου. Ωστόσο, πρέπει με κάποιο τρόπο να προάγονται καινοτόμες λύσεις στη χώρα δεδομένου ότι, από την άλλη μεριά, είναι επικίνδυνο να θεσμοθετούνται λύσεις που δεν έχουν προηγουμένως δοκιμαστεί σε εθνικό επίπεδο. Βέβαια, για την δημιουργία κάποιας καινοτομίας χρειάζεται πολιτική βούληση, επιστημονική τεκμηρίωση, δέσμευση και συνέχεια.

Έχουν υπάρξει δεσμεύσεις για νομική πλαισίωση της λειτουργίας των χώρων εποπτευόμενης χρήσης για μελλοντική λειτουργία;

Ο ΟΚΑΝΑ, με τη σύμφωνη γνώμη της πολιτικής ηγεσίας του Υπουργείου Υγείας, έχει καταθέσει πρόταση για νομοθετική ρύθμιση της λειτουργίας του εποπτευόμενου σταθμού “Οδυσσέας”, η οποία θα εισαχθεί, με τη μορφή τροπολογίας, σε προσεχές νομοσχέδιο του Υπουργείου Υγείας.

Τελικά, υπάρχει η προοπτική για την επαναλειτουργία του προγράμματος Οδυσσέας στο άμεσο μέλλον;

Ο ΟΚΑΝΑ θεωρεί ότι εάν και όσο υπάρχει λίστα αναμονής για ένταξη σε θεραπεία, η δημιουργία συνθηκών για ασφαλέστερη χρήση θα πρέπει να είναι ένα αδιαπραγμάτευτο αίτημα. Ως εξειδικευμένοι φορείς στο χώρο μας, είναι σκόπιμο να επαναλαμβάνουμε την αναγκαιότητα ύπαρξης δράσεων μείωσης της βλάβης δεδομένου ότι η επιδημική έκρηξη του HIV/AIDS μεταξύ των ενεργών χρηστών στην Αττική ήταν προ δύο ετών η υψηλότερη στην Ευρώπη και ότι ο κίνδυνος για την επανεμφάνισή της είναι ορατός σε συνθήκες οικονομικής κρίσης.

Εξάλλου είναι γνωστό και επιστημονικά τεκμηριωμένο ότι η παραμικρή επαφή χρηστών και ασθενών με δομές υγείας είναι πολύτιμη για την κινητοποίησή τους προκειμένου να ενταχθούν κάποια στιγμή στο μέλλον σε θεραπεία. Η θέση των χρηστών είναι σε θεραπευτικά προγράμματα και όχι στο δρόμο και ο εποπτευόμενος σταθμός χρήσης αποτελεί σημαντικό σημείο επαφής των εξαρτημένων με το σύστημα υγείας, εξασφαλίζοντας στους ίδιους φροντίδα και προστατεύοντας παράλληλα τη δημόσια υγεία.

Η Μαριανέλλα Κλώκα, υπεύθυνη διεκδίκησης δικαιωμάτων της PRAKSIS μας είπε από τη δική της μεριά σχολιάζοντας το νομικό κομμάτι του ζητήματος:

“Υπήρξε μια ρύθμιση πριν από περίπου ένα χρόνο που προωθήθηκε από τον κ. Γρηγοράκο για να καλυφθεί νομοθετικά το θέμα που αφορούσε μόνο τη λειτουργία του Οδυσσέα. Ήταν μια “φωτογραφική” ρύθμιση, εμείς περιμέναμε μια ευρύτερη νομοθετική ρύθμιση για να καλυφθεί το κενό που αφορούσε στον Οδυσσέα. Η ρύθμιση αυτή φωτογράφιζε το project και ολοκληρωνόταν με το τέλος της λειτουργίας του. Δεν προβλέπει το να ανοίξουν άλλα παρόμοια κέντρα εποπτευόμενων χώρων για επιτηρούμενη χρήση, έτσι ώστε να είναι απολύτως νόμιμα και τυπικά. Είναι θέμα Υπουργείου το ότι δεν υπήρξε γενικότερη πλαισίωση. Αυτό το πρόγραμμα ήταν ΕΣΠΑ, τα ΕΣΠΑ περνούν από τη γνωμοδοτική επιτροπή του υπουργείου Υγείας. Φαντάζομαι ότι το πρώτο που πρέπει να δουν πριν εγκρίνουν ένα ΕΣΠΑ είναι το αν το νομικό πλαίσιο τους καλύπτει ή όχι. Είναι σαν να βάζουν κατά κάποιο τρόπο φωτιά σε ένα δικό τους project. Η υπογραφή για το ΕΣΠΑ μπήκε το καλοκαίρι και το πιλοτικό πρόγραμμα ξεκίνησε Οκτώβρη, αυτό σημαίνει πως το αρμόδιο Υπουργείο είχε τέσσερις μήνες στη διάθεση του για να κάνει τον απαραίτητο έλεγχο. Πέραν από τους ίδιους τους χρήστες να πούμε πως και ο κόσμος στην περιοχή που άνοιξε ο χώρος ανακουφίστηκε από το όλο πρόγραμμα που ήταν πολύ αποδοτικό για το μικρό διάστημα που παρείχε υπηρεσίες”.

Η Σοφία Γαληνάκη, MSc Ψυχολόγος Υγείας, σύμβουλος υπεράσπισης και διεκδίκησης δικαιωμάτων στη ΜΚΟ Διογένης -ΔΙάλογος πολιτικής για τα Ναρκωτικά, είχε εργαστεί στον σταθμό του Οδυσσέα σαν ψυχολόγος.

Από τη δική της μεριά μας αναφέρει, καταθέτοντας την άποψη και την εμπειρία ενός ακόμη ανθρώπου που ενεπλάκη ενεργά και έζησε τον “Οδυσσέα” από μέσα:

“Η χρήση ουσιών είναι ένα φαινόμενο διαχρονικό. Υπήρξε, υπάρχει και θα συνεχίσει να υπάρχει και να ανθεί ιδιαίτερα σε περιόδους κοινωνικής κρίσης, όπως είναι αυτή που διανύουμε. Μέχρι λοιπόν η κοινωνία στην οποία ζούμε να γίνει ιδανική, πρέπει να αξιολογήσουμε ποιες είναι οι άμεσες και πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων που κάνουν χρήση ουσιών και να παρέμβουμε με τέτοιο τρόπο ώστε να μειωθούν όσο το δυνατόν περισσότερο οι επιβλαβείς συνέπειες για το άτομο και την κοινωνία. Σε αυτό ακριβώς το επίπεδο λειτουργούν οι εποπτευόμενοι χώροι χρήσης”.

Και παρατηρεί κάτι που κρατάμε και εμείς σαν τελευταία, και ίσως πιο σημαντική σημείωση στο εν λόγω ρεπορτάζ:

“Είναι επιστημονικά τεκμηριωμένο πως προσεγγίζουν με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο, έναν από τους πλέον περιθωριοποιημένους πληθυσμούς, εκείνο των ανθρώπων που κάνουν χρήση ενδοφλέβιων ουσιών. Και αυτός ακριβώς ήταν και ο βραχυπρόθεσμος στόχος του “Οδυσσέα”: να χτίσει επαφή με αυτούς τους ανθρώπους, η πλειονότητα των οποίων δεν είχε καμία ευκαιρία για πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας μέχρι τότε. Να τους δώσει “ελπίδα”, να τους δείξει ότι μπορούν να εμπιστεύονται, ότι είναι άξιοι σεβασμού και ίσης μεταχείρισης χωρίς να νιώθουν ότι κρίνονται και τιμωρούνται. Να συνεργαστεί μαζί τους και να τους δώσει ‘επιλογές’ για τη σωματική, ψυχική και κοινωνική τους υγεία”.