Καραγκιόζης Μέρος 1ο: καταγωγή

Ο Καραγκιόζης κρατά από ψηλή γενιά – η καταγωγή του, ως φιγούρα του Θεάτρου Σκιών, είναι πανάρχαια. Ο Ευγένιος Σπαθάρης, ο γιος του πρωτοπόρου Καραγκιοζοπαίχτη Σωτήρη Σπαθάρη, λέει σχετικά:

«Πολλοί ξένοι μελετητές που έχουν ασχοληθεί με το θέατρο σκιών αποδίδουν την καταγωγή της τεχνικής του στους λαούς της μακρινής Ανατολής. Συγκεκριμένα, στην Ιάβα, οι παραστάσεις του θεάτρου σκιών ήταν ένα θέαμα ανάμικτο από μαριονέτες και δερμάτινες φιγούρες. Τα πιο γνωστά θέατρα σκιών της Νοτιοανατολικής Ασίας είναι εκείνα της Ιάβας, Σιγκαπούρης, Ταϋλάνδης, Μαλαισίας, Καμπότζης, του Μπαλί και του Λάος, η δε πηγή των θεμάτων τους είναι τα παραμύθια του Ράμα, που βασίζονται σε δύο ινδικά επικά ποιήματα, το Ramayana και την Mahabharata αντίστοιχα. Τα πρόσωπα είναι παρμένα από τον κόσμο των θεών, των δαιμόνων του κάτω κόσμου, των πνευμάτων: ήρωες, πολεμιστές, πρίγκηπες, πριγκίπισσες, χωριάτες και πολίτες συνθέτουν την πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια παράδοση αυτών των λαών».

Από την Άπω Ανατολή το Θέατρο Σκιών πέρασε στην Κεντρική Ασία. Τα τουρκικά φύλα της περιοχής μετέφεραν το Θέατρο Σκιών όταν εξαπλώθηκαν στην Δυτική Ασία τον 13ο αιώνα. Το πρώτο όνομά του ήταν «Κογκουρτσάκ ή Καβουρτσάκ ή Κομπαρτσούκ» που σημαίνει ακριβώς «Θέατρο Σκιών».

Ο περίφημος μπερντές, η οθόνη όπου πάνω της προβάλλονται οι σκιές, προέρχεται από την τούρκικη λέξη «perde», από τον περσικό όρο «parda», που σημαίνει κουρτίνα. Ο μπερντές είναι μια κουρτίνα, μια πρόχειρη αυλαία, και βέβαια το λευκό παραπέτασμα του Θεάτρου Σκιών…. Για να δούμε, λοιπόν, την προέλευσμιας από αυτές τις φιγούρες του διάσημου Καραγκιόζη:

Καραγκιόζης σημαίνει «μαυρομάτης»: (καρά γκιοζ) στα τούρκικα. Ο αρχικός Καραγκιόζ, ο Τούρκος, θεωρείται δημιούργημα του Σεΐχ Κιουστερί, από την Προύσα του 14ου αιώνα. Ο θρύλος λέει πως ο Καραγκιόζης κι ο φίλος του ο Χατζηαβάτης ήταν φίλοι και εργάζονταν στην ανέγερση ενός τζαμιού για τον σουλτάνο Ορχάν.

Οι διάλογοί τους ήταν τόσο γουστόζικοι, ώστε οι άλλοι εργάτες σταματούσαν τη δουλειά τους για να τους απολαύσουν. Ο σουλτάνος όμως, δυσαρεστημένος από την καθυστέρηση των εργασιών, εκτέλεσε τους δύο διασκεδαστικούς τύπους… Αργότερα όμως, όταν μετάνιωσε, ο Σεΐχ Κιουστερί που λέγαμε, επινόησε τις δυο φιγούρες του θεάτρου Σκιών, και τις αστείες περιπέτειές τους, για να παρηγορήσει τον μονάρχη.

Δεν ξέρουμε κατά πόσον αληθεύει αυτό, αλλά στην Προύσα υπάρχουν τα ταφικά μνημεία του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη… Να πούμε πως το 2010, η UNESCO περιέλαβε τον Καραγκιόζη στον αντιπροσωπευτικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Τουρκίας. Οπότε, ο Καραγκιόζης, ας το χωνέψουμε αυτό, γεννήθηκε Τούρκος. Ύστερα έγινε Ρωμιός, ραγιάς, υποτελής του Σουλτάνου, με όλα τα καλά και τα κακά του. Βέρος Έλληνας έγινε πολύ μετά, στις αρχές του εικοστού αιώνα.

Πάντως, για αιώνες, ο Καραγκιόζης διασκέδαζε τους υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μαζί με τον αχώριστο σύντροφό του, τον Χατζηαβάτη. Οι φιγούρες ήταν φτιαγμένες από δέρμα καμήλας, κι ο μπερντές φωτίζονταν με κεριά. Όμως εκείνες οι αρχικές παραστάσεις είχαν διαφορετικό χαρακτήρα από τις σημερινές, τις ελληνικές: πολλές βωμολοχίες, πολλά χοντροκομμένα αστεία – δεν ήταν ένα θέαμα για οικογένειες…

Από πού κρατάει η σκούφια μας

Κάθε λέξη κρύβει μια ιστορία. Η ετυμολογία της, δηλαδή η αναζήτηση της προέλευσής της και της αρχικής της σημασίας, μπορεί να μας οδηγήσει πολύ μακριά, τόσο στα ονόματα των ανθρώπων και των τόπων, όσο και στις λέξεις που περιγράφουν αντικείμενα και αφηρημένες έννοιες.