Σαν σήμερα πέθανε ο Λόρδος Έλγιν

Στις 14 Νοεμβρίου 1841 πεθαίνει στο Παρίσι, ο Σκώτος ευγενής Τόμας Μπρους, ο 7ος κόμης του Έλτζιν, και 11ος Κόμης του Κίνκαρντιν – ο γνωστός σε όλους μας Λόρδος Έλγιν.

Ο Τόμας καταγόταν από μεγάλο σόι: ένας Μπρους είχε ανέβει στο θρόνο της Σκωτίας, όταν αυτή πολεμούσε για την ανεξαρτησία της από την Αγγλία. Θυμάστε την ταινία «Braveheart», με τον Μελ Γκίμπσον; Ο πρωταγωνιστής υποδυόταν τον θαρραλέο Σερ Γουίλιαμ Γουάλας, που όντως ξεσήκωσε τους Σκοτσέζους, μόνο που η εξέγερση προδόθηκε από τους ίδιους τους πουλημένους Σκώτους ευγενείς, τους οποίους δεν είχε το τσαγανό να κουμαντάρει ο νέος βασιλιάς της Σκωτίας. Αυτός ο αδύναμος, κατώτερος των περιστάσεων βασιλιάς, ο Robert The Bruce, όπως τον έλεγαν τότε, τον 13 αιώνα, ήταν μακρινός πρόγονος του Τόμας Μπρους, του Λόρδου Έλγιν…

Η θέση που σημάδεψε τη διπλωματική καριέρα του, και τη δική μας πολιτιστική κληρονομιά, ήταν αυτή του πρέσβη στην Υψηλή Πύλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το 1799 – τότε, ο Λόρδος Έλγιν ήταν μόλις 33 ετών. Πριν μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη για να αναλάβει τα πρεσβευτικά του καθήκοντα, ο Τόμας Μπρους παντρεύτηκε την Μαίρη Νίσμπετ, με την οποία απέκτησε ένα γιο και τρεις κόρες.

Ο Λόρδος Έλτζιν ήταν ένθερμος θαυμαστής της κλασικής αρχαιότητας. Το 1800 έφερε στην Αθήνα τον Λουσιέρι, ένα γνωστό ζωγράφο από τη Νάπολη, μαζί με ένα συνεργείο καλλιτεχνών, για να απεικονίσουν τα αρχαία μνημεία της πόλης σε σκίτσα και πίνακες. Όμως, ο ΄Έλγιν θα αρχίσει να βάζει χέρι στα μάρμαρα του Παρθενώνα ένα χρόνο αργότερα, το 1801, όταν παίρνει το περίφημο φιρμάνι…

Πριν σας πω τί υποτίθεται πως προέβλεπε αυτό το φιρμάνι, δηλαδή το διάταγμα από τον Οθωμανό διοικητή των Αθηνών, να διευκρινίσω ρητώς και κατηγορηματικώς πως αυτό το φιρμάνι δεν σώζεται – αυτό που θεωρούμε πως έγραφε, μεταφέρθηκε από πηγές προσκείμενες στον Βρετανό αριστοκράτη.

Λοιπόν, όπως λέγεται, με το φιρμάνι, οι άνθρωποι του Λόρδου Έλγιν έλαβαν την άδεια όχι μόνο «να στήσουν σκαλωσιές γύρω από τον αρχαίο ναό των ειδώλων (δηλαδή τον Παρθενώνα) και να βγάλουν καλούπια από γύψο των διακοσμητικών γλυπτών, αλλά και να να πάρουν οποιαδήποτε κομμάτια πέτρας με παλιές επιγραφές πάνω τους». Η απώλεια του αρχικού φιρμανιού ήταν πολύ βολική για τον Λόρδο Έλγιν.

Όπως και να’ χει, αυτό το φιρμάνι που εξασφάλισε ο Έλγιν είναι ο φερετζές της νομιμότητας – το μόνο δίκαιο που υπερίσχυσε τότε, στην αυγή του 19 αιώνα στην Αθήνα, ήταν εκείνο της ισχύος: των Τούρκων κατακτητών από τη μια, και του Βρετανού πρέσβη από την άλλη που ήταν περιβεβλημένος με το κύρος της άλλης μεγάλης αυτοκρατορίας – της Βρετανικής.

Τέλος πάντων, με το φιρμάνι στην τσέπη, ο λόρδος Έλγιν αρχίζει το εγκληματικό του έργο: παίρνει γλυπτά όχι μόνο από τον Παρθενώνα, αλλά και από τον Ναό της Απτέρου Νίκης, και από άλλους ναούς της Αττικής και του Ελλαδικού χώρου. Επειδή μάλιστα δεν μπορεί να τα αποκολλήσει από τον αρχαίο ναό, ο Τόμας Μπρους βάζει τους εργάτες να τα πριονίσουν για να τα κατεβάσουν…

Ο Λόρδος Έλγιν, μέχρι το 1803, απογυμνώνει τον Παρθενώνα από τα γλυπτά του, τα συσκευάζει και τα στέλνει στην Βρετανία. Όταν εγκαταλείπει την Αθήνα, αφήνει πίσω του αυτό τον ζωγράφο που λέγαμε, τον Λουσιέρι, και τον γραμματέα του, ονόματι Φίλιπ Χαντ, οι οποίοι συνεχίζουν το θεάρεστο έργο του αφεντικού τους για δέκα σχεδόν χρόνια ακόμα, μέχρι το 1812.

Μιλάμε για δεκάδες μεγάλα κιβώτια με αρχαιότητες, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται, εκτός από το τμήμα της μετόπης του Παρθενώνα, μια Καρυάτιδα κι ένας κίονας από το Ερέχθειο. Όλη αυτή η «συλλογή», δηλαδή η λεία, τα κλοπιμαία, τα κλεψιμέικα, φορτώνονται σε πλοία και στέλνονται στην Αγγλία. Μάλιστα, ένα από τα καράβια που τα μεταφέρουν, το «Μέντωρ», βουλιάζει έξω από τα Κύθηρα, αλλά τα αρχαία ανακτώνται μετά από χρόνια από Καλύμνιους βουτηχτές.

Όλη αυτή η ληστρική επιχείρηση έχει στοιχίσει στον αρχαιοκάπηλο Έλγιν το ποσό των 75 χιλιάδων λιρών Αγγλίας – μια ολόκληρη περιουσία για την εποχή. Ο Έλγιν τα έχει αποθηκεύσει στην καρβουναποθήκη του μεγάρου του, όπου τα αρχαία φθείρονται από την υγρασία και τη βρομιά – τί θα τα κάνει λοιπόν;

Ο Σκώτος ευγενής προσπαθεί να τα πουλήσει στο Κράτος. Αρχικά ζητά ένα υπέρογκο ποσό, αλλά το βρετανικό δημόσιο δεν μασάει. Οπότε, ο Τόμας Μπρους, ο 7 κόμης του Έλτζιν κατεβάζει τις απαιτήσεις του, και δίνει τα μάρμαρα κοψοχρονιά… Τελικά, το Βρετανικό Κράτος αγοράζει τα λεγόμενα «Ελγίνεια μάρμαρα», δηλαδή τα μάρμαρα του Παρθενώνα, αντί 35 χιλιάδων λιρών, λιγότερο από το μισό του ποσού που πλήρωσε ο Έλγιν για να τα αρπάξει από την Αθήνα. Και από τότε, από το 1816, τα μάρμαρα του Παρθενώνα εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο.

Βέβαια, μια τέτοια πράξη δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη. Πολλοί πνευματικοί άνθρωποι της Αγγλίας, επιστήμονες, άνθρωποι των γραμμάτων, ακόμα και μέλη της Βουλής των Λόρδων, κατηγόρησαν τότε τον Έλγιν για βανδαλισμό και αρχαιοκαπηλία. Ειδικά Ο Τζορτζ Γκόρντον Μπάιρον ο 6, γνωστός σ’ εμάς ως Λόρδος Βύρωνας, τον γελοιοποίησε… Οι αγριότητες του Τόμας Μπρους σατιρίστηκαν δηλητηριωδώς στα ποιήματά του Λόρδου Βύρωνα «Τσάιλντ Χάρολντ» και «Κατάρα της Αθηνάς».

Μέχρι το τέλος της ζωής του, ο Τόμας Μπρους ισχυριζόταν πως έκλεψε τα γλυπτά από τον Παρθενώνα για να τα σώσει, καθώς τα αρχαία θα κινδύνευαν, όπως έλεγε ο ίδιος, από την επικείμενη επανάσταση των Ελλήνων εναντίον του Οθωμανού δυνάστη. Ποιος θα μας σώσει από τους σωτήρες, ποιος θα μας φυλάξει από τους φύλακες, αναρωτιέται κανείς…

Να προσθέσουμε πως ο Τόμας Μπρους ήταν, από νεαρή ηλικία, άρρωστος από σύφιλη. Ήταν παντρεμένος με την πρώτη του γυναίκα όταν παραμορφώθηκε από την αρρώστια, χάνοντας τη μύτη του, ένα γεγονός που προκαλούσε στη Μαίρη Νίσμπετ μεγάλη απέχθεια, κάτι που βέβαια δεν την εμπόδισε να κάνει τέσσερα παιδιά μαζί του.

Φεύγοντας από την Αθήνα, ο Έλγιν πέρασε από την Γαλλία στο ταξίδι επιστροφής του στην Αγγλία. Όμως τον έπιασαν αιχμάλωτο οι Γάλλοι – στις αρχές του 19 αιώνα η Γαλλία ήταν σε πόλεμο με την Αγγλία. Καθώς τα καράβια με τα γλυπτά του Παρθενώνα μετέφεραν τα κλοπιμαία μάρμαρα στη Βρετανία, και ενώ ο Λόρδος Έλγιν παρέμενε αιχμάλωτος των Γάλλων, η σύζυγός του συνέχισε μόνη της το ταξίδι της επιστροφής. Όμως κατά τη διάρκεια του, τα έφτιαξε με έναν από τους συνοδούς…

Όταν απελευθερώθηκε ο Έλγιν και γύρισε στην Αγγλία, είχε μείνει ταπί. Για να βρει χρήματα, ο Έλγιν έκανε αγωγή στον εραστή της γυναίκας του, κάτι εντελώς αδιανόητο για τα τότε ήθη – κι ίσως όχι μόνο εκείνης της εποχής…Τέλος πάντων, ο Τόμας Μπρους τελικά κατάφερε να χωρίσει τη Μαίρη Νίσμπετ, το 1808, αλλά με ειδικό νόμο που ψήφισε το Κοινοβούλιο, για μοιχεία, δημιουργώντας ένα τεράστιο κοινωνικό σκάνδαλο, που ήρθε να ενισχύσει την κακή του φήμη λόγω της παραμόρφωσης του προσώπου του.

Σκεφτείτε: τον κράζουν οι πάντες για τον βανδαλισμό του Παρθενώνα, είναι αποκρουστικός καθώς δεν έχει πλέον μύτη, δεν έχει ίχνος τιμής και αξιοπρέπειας, και είναι καταγέλαστος απ’ όλους. Ο λόρδος Έλγιν έχει γίνει το μπαίγνιο της Βρετανίας, το αγαπημένο θύμα των λαϊκών θεαμάτων στα θέατρα, αλλά και των διανοουμένων, καθώς ο Λόρδος Βύρωνας, όπως είπαμε, τον έχει ξεφωνίσει με τα ποιήματά του. Ο Έλγιν βρέθηκε σε τραγική θέση, αλλά επιτρέψτε μου να παρατηρήσω, χωρίς να είμαι ιδιαίτερα κακεντρεχής, πως όλα αυτά τα δεινά, τού άξιζαν και με το παραπάνω.

Τελικά, ο άνθρωπος που λεηλάτησε τον Παρθενώνα, έζησε τα τελευταία του άθλια χρόνια στην Ευρώπη, πεθαίνοντας στη Γαλλία, στο Παρίσι, στις 14 Νοεμβρίου του 1841, σε ηλικία 75 ετών….

Από πού κρατάει η σκούφια μας

Κάθε λέξη κρύβει μια ιστορία. Η ετυμολογία της, δηλαδή η αναζήτηση της προέλευσής της και της αρχικής της σημασίας, μπορεί να μας οδηγήσει πολύ μακριά, τόσο στα ονόματα των ανθρώπων και των τόπων, όσο και στις λέξεις που περιγράφουν αντικείμενα και αφηρημένες έννοιες.