Γυναικεία και μητρωνυμικά επώνυμα

Τα περισσότερα από το ενάμισι εκατομμύριο ελληνικών επωνύμων που είναι στη γενική, είναι γυναικεία – Μαρία Ιωάννου, για παράδειγμα. Όμως, αυτά τα επώνυμα είναι στη γενική κτητική, που δηλώνει σε ποιον «ανήκει», εντός εισαγωγικών, η φέρουσα το επώνυμο – στον πατέρα ή στον σύζυγό της…

Ναι μεν επισήμως τα επώνυμά μας είναι κατά κύριο λογο πατρωνυμικά στην ελληνική κοινωνία, όμως οι γυναίκες άφησαν ανεξίτηλες τις ονοματικές τους σφραγίδες. Οι παλιότεροι θα θυμούνται πως πολλές φορές παίρναμε, ως διακριτικό παρανόμι, το μικρό όνομα της μάνας μας.

Ο Κώστας της Σοφίας, ή η Βαγγελίτσα της Ελένης, ή ο Παύλος της κυρα-Δήμητρας – έτσι ήμασταν γνωστοί στη γειτονιά, γιατί ακριβώς σ’ αυτό τον μικρόκοσμο οι μάνες μας ήταν γνωστές περισσότερο από τους πατεράδες μας… Να προσθέσω πως οι άντρες της συνοικίας είχαν ασφαλώς κι αυτοί το άβατό τους – το συνοικιακό καφενείο. Εκεί, όταν μπαίναμε στο αντρικό άδυτο, ήμασταν γνωστοί με το μικρό όνομα του πατέρα – εκεί ήμασταν ο Πέτρος του Γιάννη, η Βαγγελίτσα του Θόδωρου ή ο Παύλος του κυρ Αριστομένη.

Ο μεγάλος γλωσσολόγος Μανόλης Τριανταφυλλίδης γράφει στο βιβλίο του «Τα οικογενειακά μας ονόματα» για τα μητρωνυμικά επώνυμα, δηλαδή για «το οικογενειακό όνομα του ανθρώπου που επονομάζεται από το βαφτιστικό της μητέρας του – όχι ο Κώστας του Γιάννη, για παράδειγμα, δηλαδή ο Ιωάννου, ή ο Γιαννίδης, αλλά ο Κώστας της Ελένης ή της Γιάνναινας. Αυτός θα ονομαστεί «ο Κώστας ο Ελένης», ή ο Γιάνναινας»…Και διευκρινίζει: «στο Κεφάλαιο των οικογενειακών οι γυναίκες απομένουν παραπονεμένες, αφού είναι υποχρεωμένες να παίρνουν πάντοτε το όνομα του αντρός, πατρωνυμικό, επαγγελματικό ή άλλο»….

Όμως, υπάρχουν και οι εξαιρέσεις, που επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Λέει: «η μητέρα είναι που παίρνει συνήθως στην ψυχή του παιδιού την πρώτη θέση και πολύ σωστά υπάρχουν μέρη όπου παρονομάζουν τα παιδιά με το όνομα της μητέρας του (ας είναι και αντρωνυμικό πάλι!)» Παράδειγμα ο λογοτέχνης Γεώργιος Βιζυηνός, που ήταν γνωστός στο χωριό του ως το «Γιωργί της Μιχαλιέσσας»…

Αυτά τα μητρωνυμικά προέρχονται όχι μόνο από το βαφτιστικό της μητέρας, αλλά και από την καταγωγή της, το επάγγελμά της, ή ακόμα και από το παρατσούκλι της: Παράδειγμα: «ο Αυγουστής της Μαριγούς, ο Κυριάκος της Αμοργιανής, η Ελένη της Τσοπάνας ή ο Βασίλης της Ξανθής»…

Κι αυτό συμβαίνει, λέει ο Τριανταφυλλίδης, δηλαδή που επικρατεί ένα μητρωνυμικό στη θέση ενός πατρωνυμικού, για πολλούς λόγους: «δεν υπάρχει πατέρας, δεν φαίνεται τόσο πολύ στη ζωή του χωριού, δεν είναι γνωστός ή τον επισκιάζει η μητέρα με την προσωπικότητά της, με τη θέση της, τη δράση της στην κοινωνία, τον πλούτο και την καταγωγή της. Ειδικότερα μπορεί να είναι η μητέρα χήρα (υπάρχει και ανδρικό επώνυμο Χήρας), μπορεί να είναι ο πατέρας ξενιτεμένος για χρόνια, ή να γεννήθηκε το παιδί αφού πέθανε ο πατέρας… Κάποτε, ακόμη ένας άντρας παίρνει το όνομα της γυναίκας του όταν είναι ξένος ή σώγαμπρος: παράδειγμα ο Μάρως, (με ωμέγα) ή Μαρόπουλος…».

Από πού κρατάει η σκούφια μας

Κάθε λέξη κρύβει μια ιστορία. Η ετυμολογία της, δηλαδή η αναζήτηση της προέλευσής της και της αρχικής της σημασίας, μπορεί να μας οδηγήσει πολύ μακριά, τόσο στα ονόματα των ανθρώπων και των τόπων, όσο και στις λέξεις που περιγράφουν αντικείμενα και αφηρημένες έννοιες.