ADAM TOOZE: Ο ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΜΙΑ ΕΞΗΓΗΣΗ ΓΙΑ ΟΛΑ

Στο εξώφυλλο του τελευταίου τεύχους του New York Magazine, ο Άνταμ Τουζ κοιτάζει ψηλά, χαμογελαστός και αισιόδοξος, κάτω από έναν τίτλο που υπόσχεται ότι έχουμε μπροστά μας τον άνθρωπο που μπορεί να “τα εξηγήσει όλα”.

Το διάγραμμα που τον περιβάλλει εξηγεί ποια είναι αυτά τα “όλα” και την έκτασή τους, που φτάνει από τον κορονοϊό και τις οικονομικές κυρώσεις στη Ρωσία μέχρι τη διακυβέρνηση Μπάιντεν και τις σχέσεις των ΗΠΑ με την Κίνα.

Οι “Tooze Boys” ή “Tooz Bros” όμως, δεν περίμεναν το αμερικανικό περιοδικό για να πειστούν ότι στο μυαλό αυτού του καθηγητή κρύβεται μία εξήγηση για τα πάντα. Έχουν εδώ και χρόνια γραφτεί στο άτυπο φαν κλαμπ του -από όπου πήραν και το όνομά τους-, κάνουν φασαρία για χάρη του στις αίθουσες πανεπιστημίων αλλά και στο Twitter, και εναποθέτουν στις μελέτες και τα κείμενά του μία μεσσιανικού τύπου προσδοκία. Πρόκειται για μια λεγεώνα όχι μόνο φοιτητών, αλλά και δημοσιογράφων, podcasters και γενικά ανθρώπων με επιρροή, οι οποίοι έχουν τα βιβλία του σε περίοπτη θέση στη βιβλιοθήκη τους.

Ποιος είναι όμως ο Άνταμ Τουζ, ο άνθρωπος που εμπνέει τέτοια αφοσίωση και που δεν διστάζει να περάσει έως και 14 ώρες μέσα σε μια μέρα μιλώντας σε διαφορετικά μέσα -κυριολεκτικά- για τα πάντα; Και που θα βρεθεί στο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών (6 – 9/4) καλεσμένος του “Eteron – Ινστιτούτο για την έρευνα και την Κοινωνική Αλλαγή”, όπου και θα συζητήσει με τον Γαβριήλ Σακελλαρίδη για την αναζήτηση ενός νέου παραδείγματος οικονομικής δικαιοσύνης σε ταραχώδεις καιρούς;

Καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας και διευθυντής του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου στο Πανεπιστήμιο του Κολούμπια στη Νέα Υόρκη, ο Άγγλος στοχαστής ξεκίνησε σπουδάζοντας Οικονομικά στο Κέμπριτζ, και μετά το διδακτορικό του στην Οικονομική Ιστορία στο London School of Economics, επέστρεψε στο Κέμπριτζ όχι ως φοιτητής, αλλά ως Επίκουρος Καθηγητής.

“Το βρήκα πολύ περιοριστικό, με έκανε να νιώθω πολύ άσχημα” θα πει σε συνέντευξή του. Έτσι, η “σωσίβια λέμβος” του εκείνα τα πρώτα χρόνια θα πάρει τη μορφή ενός μαθήματος που θα επινοήσει για το λεγόμενο τέλος της ιστορίας. Η μελέτη του μαρξιστή διανοητή, Πέρι Άντερσον, πάνω στο διάσημο πια βιβλίο του Φράνσις Φουκουγιάμα, “Το τέλος της Ιστορίας”, θα αποδειχθεί ως μια εμπειρία “που θα αλλάξει τη ζωή του”.

Εκεί που πολλοί αριστεροί είδαν στο βιβλίο έναν εορτασμό για τον θρίαμβο του φιλελεύθερου καπιταλισμού, ο Άντερσον είδε μια ιστορική ανάλυση που άξιζε περαιτέρω σοβαρής εξέτασης. Και ο Τούζ θα εμπνευστεί από αυτήν την προσέγγιση του Άντερσον και θα τη φέρει εντός της αίθουσας διδασκαλίας του.

Το 2009 θα ξεκινήσει να διδάσκει “Διεθνείς Σχέσεις και Ασφάλεια” στο Γέιλ και το 2015 θα περάσει στο τμήμα ιστορίας του Πανεπιστημίου της Κολούμπια, όπου και βρίσκεται μέχρι σήμερα.

Μέσα στις ακαδημαϊκές αίθουσες ο Τούζ ενσάρκωσε τη φαντασίωση εκείνου του μεταπτυχιακού φοιτητή που ψάχνει τον μαχητικό και ξεχωριστό στοχαστή που αψηφά τις τελευταίες τάσεις που κυριαρχούν στην κοινωνική και εγχώρια ιστορία, και αντ’ αυτού εστιάζει στις ελίτ που κυριαρχούν στα πεδία των οικονομικών και πολιτικών μαχών.

Πρόκειται για φοιτητές-φανς που πολιτικά τείνουν προς τα αριστερά και έχουν επαγγέλματα που τους επιτρέπουν να περνούν ώρες στο Twitter διαμορφώνοντας απόψεις. Ασχολούνται με την αμερικανική οικονομική και εξωτερική πολιτική, με ιδιαίτερη προσοχή στα δύσκολα μέρη όπου αυτά τα δύο τέμνονται όπως για παράδειγμα, στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Δεν προτιμούν την ανούσια online πρόκληση αλλά τα τεκμηριωμένα και με αριθμούς γεγονότα.

Αλλά αυτά που θα απογειώσουν τη δημοφιλία του και θα τον κάνουν γνωστό και εκτός πανεπιστημίων δεν είναι άλλα από τα βιβλία του.

Το πρώτο του βιβλίο με τον τίτλο “Statistics and the German State: the Making of Modern Economic Knowledge” θα κυκλοφορήσει το 2001 και θα του χαρίσει το βραβείο μοντέρνας ιστορίας “Philip Leverhulme”. Θα ακολουθήσει το “Wages of Destruction: the Making and Breaking of the Nazi Economy” το 2006, μια οικονομική μελέτη πάνω στο Τρίτο Ράιχ για το οποίο θα αποσπάσει το βραβείο “Wolfson History Prize”. Το 2014 θα κυκλοφορήσει το “Deluge: The Great War and the Remaking of the Global Order 1916 -1931” και το 2018 θα έρθει η ώρα του “Crashed: How a Decade of Financial Crises Changed the World” για το οποίο θα κερδίσει το “Lionel Gelber Prize”.

Και εν μέσω κορονοϊού, θα παρατήσει τα σχέδια του να γράψει ένα βιβλίο για την κλιματική αλλαγή και θα επικεντρωθεί στις οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας, κυκλοφορώντας το 2021 το “Shutdown: How Covid Shook the World’s Economy”.

O Economist θα γράψει για το τελευταίο του βιβλίο ότι ο “Τουζ επιδεικνύει μια αξιοθαύμαστη ικανότητα να χειρίζεται τη λεπτομέρεια. Και η έκταση που καλύπτει είναι εξαιρετικά ευρεία. Πρόκειται για μία πραγματικά αληθινή εικόνα του παγκόσμιου αντίκτυπου της κρίσης”.

Τα βιβλία του μέχρι σήμερα έχουν μεταφραστεί σε έντεκα γλώσσες -και δυστυχώς όχι ακόμα στα ελληνικά.

Ως διανοούμενος που σχεδόν μέρα παρά μέρα αρθρογραφεί, μιλάει σε εκπομπές, podcasts και ανεβάζει κείμενα στο δικό του site, το πεδίο των ενδιαφερόντων του είναι ιδιαίτερα ευρύ. Τρία από τα πολύ σημαντικά θέματα στα οποία έχει πέσει πάνω τους η διεισδυτική του ματιά είναι η οικονομική κρίση, η πανδημία και η ρωσική εισβολή.

Και αξίζει να ρίξουμε και εμείς μία ματιά πάνω σε κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα των όσων έχει σχολιάσει.

Κρίση 2008

Όσο δίδασκε στο Γέιλ, ο Άνταμ Τουζ, άρχισε να ενδιαφέρεται για την οικονομική κρίση του 2008 ως ιστορικό γεγονός, καθώς και για το πώς ειπωνόταν η ιστορία της ακόμη και όσο τα γεγονότα ήταν εν εξελίξη. Σύντομα θα έβλεπε ότι για να κατανοήσει την κρίση ως ιστορία, θα έπρεπε να καταλάβει την ίδια την κρίση.

“Συνειδητοποίησα ότι ήταν μια υπερατλαντική ιστορία, όπως η ιστορία που είπα στο ‘Deluge’ και στο ‘Wages of Destruction’”, θα πει στους New York Times.

“Έπρεπε να συσχετίσει κανείς την ευρωπαϊκή και την αμερικανική ιστορία, σε αυτήν την περίπτωση, μέσω των τραπεζών τους. Το άλλο πράγμα που συνειδητοποίησα ήταν ότι ζούσαμε -ως αποτέλεσμα της παγκοσμιοποίησης και της χρηματιστικοποίησης- μια αρκετά θεμελιώδη πρόκληση στο πλαίσιο της μακροοικονομίας όπως την κατανοούσαμε”.

Τα συμβατικά μακροοικονομικά μοντέλα είχαν αποτύχει να προβλέψουν το κραχ “και όχι τυχαία. Ο λόγος που δεν κατάφεραν να το προβλέψουν ήταν ο τρόπος κατασκευής τους”.

Το σχετικό μάθημα που ξεκίνησε να διδάσκει το 2013 βασίστηκε στα οικονομικά, την πολιτική και την ιστορία. Βασίστηκε επίσης στο ιδιαίτερο χάρισμα του να εκφράζει πολύ παραστατικά τη σημασία των γεγονότων αυτών καθαυτών.

Προσελκύοντας έναν συνδυασμό φοιτητών Οικονομικών που ενδιαφέρονται να γίνουν τραπεζίτες και αριστερών που ενδιαφέρονται για τις αποτυχίες των τραπεζιτών, δημιούργησε εκείνο το είδος της τάξης όπου οι μαθητές εμφανίζονταν από νωρίς για να πιάσουν μια καλή θέση.

Ουσιαστικά το βιβλίο του “Crashed” που δημοσιεύτηκε το 2018 ήταν μία περεταίρω ανάλυση των όσων ήδη πίστευε και δίδασκε σχετικά με την Κρίση.

Μεταξύ άλλων, αξίζει να σταθούμε σε ένα απ’ τα άρθρα του που είχε βάλει και εναντίον του ΔΝΤ και του πώς αντιμετώπισαν την ελληνική κρίση οι οικονομολόγοι του, οι οποίοι αν και είχαν εντοπίσει από νωρίς τη σχέση μεταξύ τραπεζών και δημοσίου χρέους στη ζώνη του ευρώ, δεν έπραξαν κάτι ουσιαστικό.

“Αν και μίλησαν για την ανάγκη ανακεφαλαιοποίησης των ευρωπαϊκών τραπεζών και των ελληνικών, δεν επέβαλαν τη θέση τους στους Ευρωπαίους εταίρους τους, ούτε αποφάσισαν να αποστασιοποιηθούν από τις αποφάσεις της Ευρωζώνης, μέχρι τα τελικά στάδια της ελληνικής κρίσης το 2015. Ως αποτέλεσμα, επέτρεψαν να ρουφηχτούν από την καταστροφική πολιτική ‘του μεταθέτω και προσποιούμαι’”, θα γράψει χαρακτηριστικά.

Εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία

Παρότι υπήρξαν διανοητές που θεώρησαν την απόφαση της Μόσχας να εισβάλει στην Ουκρανία ως αποτέλεσμα ιστορικών τάσεων, όπως η υπερβολική και φιλόδοξη επιθετικότητα της Δύσης, ο Τουζ, θα πει ότι αυτό είναι μια εσφαλμένη ανάγνωση. Αντίθετα, θεωρεί ότι ίσως εδώ να έχουμε μία “απλή περίπτωση λάθους”.

“Σε τελική ανάλυση, το τέλος του Ψυχρού Πολέμου το οφείλουμε σε μια μοναδική πολιτική πράξη εκ μέρους ενός Ρώσου ηγέτη, του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ”, θα εξηγήσει κατά τη διάρκεια του Ασιατικού Επενδυτικού Συνεδρίου για να στηρίξει τη θέση του.

“Τώρα, φυσικά, αποκηρύσσεται από τους διαδόχους του, αλλά αυτό απλώς δείχνει πώς υπάρχει ένας επακόλουθος πλουραλισμός, μια επακόλουθη ποικιλομορφία απόψεων στη Ρωσία και στη ρωσική πολιτική”.

Ο Τουζ πιστεύει ότι υπάρχει ένα ορισμένο σημείο που αν το ξεπεράσεις, δεν είναι δυνατόν να εξορθολογήσεις μία τόσο πολύπλοκη απόφαση όπως ήταν αυτή της ρωσικής εισβολής.

“Νομίζω ότι εδώ μπορεί να έχουμε να κάνουμε με μια περίπτωση όπου ένα καθεστώς απλώς έκανε ένα χονδροειδές λάθος. Και αντί να το διαβάζουμε ως ενδεικτικό μιας θεμελιώδους τάσης, το ερώτημα που πρέπει πραγματικά να θέσουμε είναι: γιατί οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων τους είναι τόσο εύθραυστες όσο αυτή; Γιατί οι πληροφορίες που έχουν είναι τόσο κακές; Γιατί υπερεκτιμούν τόσο σοβαρά τις δυνατότητές τους;”.

Για να καταλήξει: “οι μεγάλες δυνάμεις πολλές φορές κάνουν και μεγάλα λάθη”.

Πανδημία

Τα γεγονότα της άνοιξης του 2020 έφεραν τον Άγγλο στοχαστή για τα καλά στο προσκήνιο. Τη στιγμή που ένα μεγάλο μέρος του κόσμου κλεινόταν στο σπίτι και έμενε χωρίς αντικείμενο εργασίας, το δικό του πρόγραμμά γέμιζε. Υπήρξε περίπτωση που έφυγε από ένα call μέσω Zoom τη στιγμή που ο Γάλλος Πρόεδρος, Εμμανουέλ Μακρόν, βρισκόταν στη μέση μίας πρότασης, προκειμένου να προλάβει ένα άλλο call.

Στο βιβλίο του “Shutdown. How Covid Shook the World’s Economy” αντιμετωπίζει την περίοδο με μια ιστορική ματιά καταγράφοντας όχι μόνο τις εκατοντάδες παρεμβάσεις που έγιναν, αλλά και το πώς η πανδημία κατάφερε να λειτουργήσει ως μια “πολυκρίση”, δηλαδή ως η συνισταμένη περισσότερων κρισιακών τάσεων.

Παράλληλα, το ερώτημα για τον Τουζ, δεν είναι πότε θα βγούμε απ’ αυτήν τη πανδημία αλλά πώς σκοπεύουμε να βγούμε από αυτήν, και με ποιο κόστος και ρίσκο.

Ο πυρήνας της ανάλυσής του είναι ότι αυτή είναι η πρώτη κρίση της Ανθρωπόκαινους Εποχής, δηλαδή της γεωλογικής εποχής που χρονολογείται από την έναρξη σημαντικών ανθρώπινων επιπτώσεων στη γεωλογία και τα οικοσυστήματα της γης. Ο ίδιος την περιγράφει ως “μια εποχή που ορίζεται από τις επιπτώσεις που έχει η ανισόρροπη σχέση του ανθρώπου με τη φύση”. Σύμφωνα με τον Άγγλο ιστορικό, τόσα χρόνια καταναλώναμε υπερβολικά και αλόγιστα, με αποτέλεσμα κάποια στιγμή ο πλανήτης να αρχίσει να μας “ανταποδίδει” ό, τι του κάναμε.

Με τον Covid-19 έχουμε μία αντίστοιχη περίπτωση. Θεωρεί ότι το ξέσπασμα της πανδημίας ήταν το αποτέλεσμα μιας καινούργιας συνήθειας που αναπτύξαμε: να βρισκόμαστε πολύ κοντά σε ιούς, που προηγουμένως βρίσκονταν μόνο μέσα σε άγρια ζώα, δηλαδή σε μια σχετικά ασφαλή απόσταση απ’ τον οργανισμό μας.

Το παράξενο για εκείνον είναι μόνο το ότι πήρε τόσο πολύ καιρό να ξεσπάσει μία πανδημία.

Όσον αφορά το οικονομικό σκέλος, θεωρεί ότι η κλίμακα της κυβερνητικής παρέμβασης ήταν τόσο μεγάλη που αποτέλεσε πραγματική “επανάσταση”. Την ίδια ώρα όμως επισημαίνει ότι ήταν και “παράξενη”.

Οι συντηρητικές κυβερνήσεις σε όλον τον κόσμο πήρα ριζοσπαστικά μέτρα που ζητούσαν εδώ και χρόνια οι πολιτικοί της αριστεράς, αλλά αυτή τη φορά τις κυβερνήσεις τις πίεζαν να το κάνουν οι συνήθεις θεματοφύλακες της οικονομίας: η Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ.

Το έκαναν όμως, όχι για να χτίσουν μια νέα κοινωνία, αλλά για να διατηρήσουν την παλιά. Το αποτέλεσμα είναι παράδοξο: ήθελαν να στηρίξουν την αγορά και χρησιμοποίησαν την πλήρη εξουσία του κράτους για να το κάνουν.

Οι τραπεζίτες δικαιολόγησαν τις παρεμβάσεις τους λέγοντας ότι υπήρχε μεγάλη ανάγκη να διατηρηθεί η ακεραιότητα των χρηματοπιστωτικών αγορών, σαν να ήταν πιο θεμιτός στόχος από τη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων.

Για τους προοδευτικούς ανθρώπους, αυτό είναι ένα καταθλιπτικό γεγονός, υποστηρίζει. Το κράτος μπορεί ακόμα να χρησιμοποιήσει τις δυνάμεις του για να κάνει τεράστιες παρεμβάσεις, αλλά προφανώς μπορεί να τις χρησιμοποιήσει μόνο στην υπηρεσία των ισχυρών και των πλουσίων.

Μόλις τελειώσει η κρίση που τους αγγίζει κι εκείνους, αυτές οι “κρατικές δυνάμεις” θα μπουν ξανά πίσω στο κουτί τους, καταλήγει.