ΑΡΓΥΡΗΣ ΞΑΦΗΣ: “ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΔΡΑΜΑ ΠΟΥ ΔΕ ΣΥΜΦΩΝΩ ΚΑΙ ΔΕ ΘΑ ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΩ”
Ο Αργύρης Ξάφης μιλά στο Magazine με αφορμή το επιδαύριο σκηνοθετικό του βάπτισμά του με τον Αίαντα.
Όταν τον είδα στη συνέντευξη Τύπου του Εθνικού Θεάτρου να μιλάει για τον “Αίαντα“, που θα δούμε στις 29 και 30 Ιουλίου στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, εξεπλάγην με τον ενθουσιασμό και τη ζέση του. Προσπαθούσε να είναι σύντομος, αλλά οι σκέψεις τον κατέκλυζαν και τις εξέφραζε με απόλυτο ειρμό. Αν για κάτι με έπεισε είναι πως έχει μελετήσει διεξοδικά αυτό το αρχαίο δράμα του Σοφοκλή, πως η οπτική του είναι πολύ συγκεκριμένη και οι σκηνοθετικές του προθέσεις του είναι ξεκάθαρες και στην εντέλεια προσχεδιασμένες.
Ο λόγος για τον Αργύρη Ξάφη, έναν από τους πιο έμπειρους και ταλαντούχους ηθοποιούς της γενιάς του, που έχει παίξει πολλές φορές στην Επίδαυρο, και σε λίγες μέρες θα πάρει και το επιδαύριο σκηνοθετικό βάπτισμά του. Στους πρωταγωνιστικούς ρόλους του έργου θα δούμε τον Δημήτρη Ήμελλο, τη Δέσποινα Κούρτη και τον Γιάννη Νταλιάνη, ενώ στον ρόλο του Αίαντα θα δούμε τον Στάθη Σταμουλακάτο.
Ο Σοφοκλής καταγράφει στον Αίαντα μια οριακή στιγμή στην ανθρώπινη ιστορία, καθώς δύο αντίθετοι κόσμοι έρχονται σε απευθείας αντιπαράθεση. Τοποθετεί στο κέντρο της τραγωδίας του έναν ήρωα που αδυνατεί να συμβαδίσει με το περιβάλλον και την εποχή του. Ενώ ο κόσμος αλλάζει ραγδαία, ενώ όρκοι καταπατούνται και το ατομικό συμφέρον διαμορφώνει τις σχέσεις, ενώ μια νέα πιο «δημοκρατική» κοινωνία των πολιτών αναδύεται, ο Αίας στέκει αμετακίνητος.
Όταν με δόλο του στερούν τα όπλα του Αχιλλέα, την πιο μεγάλη αναγνώριση της πολεμικής του αρετής, τον κυριεύει η επιθυμία να εκδικηθεί όσους τον αδίκησαν. Η θεά Αθηνά τού θολώνει το μυαλό και στρέφει τη μανία του στα κοπάδια και τους επιστάτες τους. Όταν συνέρχεται και συνειδητοποιεί την πλάνη του, το να συνεχίσει να ζει με αυτή, την ντροπή μοιάζει αδύνατο, η ταυτότητά του έχει χαθεί. Ο χρόνος του έχει τελειώσει. Ο Αίας πεθαίνει και μαζί του τελειώνει μια εποχή. Η νέα εποχή που αρχίζει μοιάζει πιο πολύ με έναν βαθύ άχρονο χειμώνα πένθους και γύρω από τον αυτόχειρα ένα νέο αμετακίνητο πλέγμα ανθρώπων εγκλωβίζεται και αποκαλύπτεται.
Γιατί λοιπόν τον Αίαντα;
“Ο Αίαντας, πέρα από το ότι ήταν στα 4-5 αγαπημένα μου κείμενα του αρχαίου δράματος, το οποίο δεν συνιστά από μόνο του λόγο να ανεβάσεις μια παράσταση αν δεν έχεις κάτι να πεις επιπλέον, θα σταθώ σε 5 βασικά σημεία που με ιντρίγκαραν και έχω κάτι να προσθέσω. Πρώτα γιατί είχα τους συνεργάτες που ήθελα σε όλα τα επίπεδα. Από τον μεταφραστή, στη σκηνοθετική, δραματουργική ομάδα, αλλά και στους ηθοποιούς”. αναφέρει ο Αργύρης Ξάφης στο Magazine εξηγώντας γιατί επέλεξε την τραγωδία του “Αίαντα“.
Και συνεχίζει: “Δεύτερον η βασική συνθήκη της παράστασης η οποία είναι ένας ενεργός πόλεμος. Κανένα άλλο σωζόμενο κείμενο αρχαίου δράματος δεν συμβαίνει σε καιρό πολέμου, μόνο μετά από έναν πόλεμο. Αυτό με ενδιαφέρει, όχι για να δείξω την φρίκη του πολέμου, αλλά για τη δυνατότητα που μου δίνει σαν ποιητική συνθήκη σε ένα θεατρικό έργο.
Τρίτον, το γεγονός των δύο πολύ ξεχωριστών μερών που έχει. Αν δεν έχεις μια πρόταση σε αυτό το θέμα, κατ’ εμέ, δεν λύνεται ο δραματουργικός γρίφος της παράστασης.
Τέταρτον, το επίσης μοναδικό χαρακτηριστικό αυτού του έργου να φέρνει μια αυτοκτονία στην σκηνή. Κανένα άλλο δεν το κάνει. Γενικότερα, όπου υπάρχει ένα ερώτημα σε ένα θεατρικό έργο, πρέπει να είναι για μας πηγή έμπνευσης και μόνο αν απαντηθεί και λυθεί έχει νόημα να προχωρήσεις στην προσωπική σου ανάγνωση.
Ήθελα να μιλήσω για την σπουδαιότητα της ταφής (και της αίσθησης ενός ατελείωτου χρόνου αναμονής –όλοι τον ζήσαμε αυτόν πρόσφατα μέσα στις καραντίνες), την πέρα από τα ανθρώπινα ανάγκη σεβασμού αυτού του καταβόδιου ενός ανθρώπου, φίλου ή εχθρού, σαν μια επιβεβαίωση του ότι όντως είμαστε ακόμη άνθρωποι
Και πέμπτον, αλλά όχι λιγότερο ασήμαντο από τα προηγούμενα, είναι μια προσωπική απώλεια στην οποία έζησα με την μεγαλύτερη ένταση την αίσθηση της αναμονής για την ταφή του ανθρώπου μου.
Τον ατελείωτο χρόνο που περιμέναμε κάποιον υπεύθυνο του κράτους ώστε να μπορέσουμε να πάρουμε την σωρό του και να την αποχαιρετήσουμε όπως πρέπει –ήταν μέσα στην εποχή της έξαρσης του κόβιντ και οι χρόνοι, το χάος και οι αναμονές στα νοσοκομεία ήταν πραγματικά απάνθρωπα. Αυτή η απώλεια επιβεβαίωσε την ανάγκη μου να μιλήσω για την σπουδαιότητα της ταφής (και της αίσθησης ενός ατελείωτου χρόνου αναμονής –όλοι τον ζήσαμε αυτόν πρόσφατα μέσα στις καραντίνες), την πέρα από τα ανθρώπινα ανάγκη σεβασμού αυτού του καταβόδιου ενός ανθρώπου, φίλου ή εχθρού, σαν μια επιβεβαίωση του ότι όντως είμαστε ακόμη άνθρωποι”.
Η σκηνοθετική προσέγγιση
“Δε θα δείτε μία τυπική αναπαράσταση. Υπάρχουν συμβάσεις που έχουν καθιερωθεί μέσα στα χρόνια για το πως πρέπει να είναι μια παράσταση αρχαίου δράματος που δεν συμφωνώ και δεν θα ακολουθήσω. Παρόλα αυτά, είμαι ένας μέτριος άνθρωπος, δεν είμαι ήρωας όπως αυτοί στα έργα, επιπλέον με νοιάζει να είμαι ειλικρινής και όχι δήθεν. Οπότε θα δείτε σίγουρα μια ευθεία παράσταση, με αποφασιστικότητα και όσο θάρρος μπορώ να έχω στο να είμαι ειλικρινής απέναντι σας. Τέλος έχουμε δουλέψει πολύ πάνω στην δραματουργία του κειμένου, έχουμε επέμβει, χωρίς να έχουμε αφαιρέσει κάτι” εξηγεί.
Ο Αίαντας ως σύμβολο
“Υπάρχουν πολλοί συμβολισμοί του Αίαντα. Ο πιο γνωστός και συνηθισμένος είναι η απολυτοσύνη του και η μη δυνατότητα μετακίνησης του. Ένας ήρωας φτιαγμένος από υλικά και αξίες που δεν θα αντέξουν σε έναν καινούριο συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο, άρα θα μπορούσε να συμβολίζει και το τέλος μιας ηρωικής εποχής. Ταυτόχρονα φυσικά ένας τέτοιος ήρωας δεν θα μπορούσε να είναι μέρος μιας δημοκρατικής κοινωνίας.
Υπάρχουν συμβάσεις που έχουν καθιερωθεί μέσα στα χρόνια για το πως πρέπει να είναι μια παράσταση αρχαίου δράματος που δεν συμφωνώ και δεν θα τα ακολουθήσω.
Χρειαζόμαστε σαν πολίτες την προσαρμοστικότητα και τις δεξιότητες της διπλωματίας του Οδυσσέα για να ανθίσουμε. Σαν νέος Οδυσσέας κατοικούμε τον κόσμο και ζούμε μέρα με τη μέρα. Αλλά την ίδια στιγμή, και εκεί έγκειται και το ερώτημα της κρίσιμης επιλογής ή σκέψης προς τους θεατές, χρειαζόμαστε όπως η πυξίδα τον Βορρά της, τον Αίαντα ώστε να μπορέσουμε αντιμετωπίσουμε τις μοιραίες επιλογές της ζωής μας χωρίς να χάσουμε τις ψυχές μας. Και τέλος, μια ακόμη ανάγνωση ως προς τον συμβολισμό, ο Αίαντας είναι ο αιώνια νο2. Ο μετά τον Αχιλλέα, τώρα μετά τον Οδυσσέα. Αυτό εμένα, σαν επιλογή ήρωα, με συγκινεί” εξηγεί ο Αργύρης Ξάφης.
Ο Αίαντας αυτοκτονεί στο τέλος με συναισθήματα τρελής οργής. Τι είναι αυτό που τον οδήγησε σε αυτήν την αυτοκτονία;
Αν αυτοκτονούσε στο τέλος του έργου θα ήταν αλλιώς τα πράγματα. Το ενδιαφέρον είναι ότι υπάρχει άλλο τόσο έργο χωρίς αυτόν, με το πτώμα του να κυριαρχεί στην σκηνή. Θα ήταν από μέρους μου φτηνό να απαντήσω σε μία γραμμή για κάτι στο οποίο μια ιδιοφυία όπως ο Σοφοκλής χρειάστηκε 40 σελίδες. Θα πω όμως ότι δεν πεθαίνει κοιτώντας το χώμα, αλλά το φως.
Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η σχέση του με την Τέκμησσα. Μοιάζει σαν να την αγνοεί, σαν να αμφισβητεί ακόμη και τον γιο του, σαν να τη θεωρεί αντικείμενο. Πώς αυτό αντηχεί στο σήμερα υπό τη σκιά τόσων γυναικοκτονιών;
Αυτή είναι μια ανάγνωση. Εγώ δεν συμφωνώ. Θεωρώ ότι είναι ο άνθρωπος με τη μεγαλύτερη, ίσως την μοναδική επιρροή πάνω του. Μόνον η Τέκμησσα, ούτε καν μια θεά όπως η Αθηνά, μπορεί να τον δαμάσει, να τον λυγίσει. Χωρίς να παύει να είναι ένας σκληρός άνθρωπος, ένας αιώνιος πολεμιστής πάντα. Έχει σημασία για μένα να είναι η Τέκμησσα η Αχίλλειος πτέρνα του, ώστε η απόφασή του να εκπληρώσει τον δαίμονα του αυτοκτονώντας να είναι πραγματικά δύσκολη και αυτή η τελευταία μάχη να τον καταβυθίσει σε έναν από τους πιο φιλοσοφικούς μονολόγους του αρχαίου δράματος αυτόν που μιλάει για τον χρόνο. Ξεπερνώντας λοιπόν κάποια φαινόμενα, δουλεύουμε προς την κατεύθυνση αυτή για την «ιερή» Τέκμησσα. Για όσους δεν ξέρουν το έργο και για να μην μπερδευτούν, να πω εδώ ότι δεν υπάρχει γυναικοκτονία στο έργο, ο ίδιος ο ήρωας παίρνει τη ζωή του.
Η πανδημία ήταν μία οριακή για την ανθρωπότητα στιγμή. Άλλαξε κάτι πιστεύετε; Μετατοπιστήκαμε; Αναθεωρήσαμε;
Ναι είμαι σίγουρος ότι άλλαξε, το νιώθω. Αλλά αυτή η αλλαγή δεν είναι κάτι που θα την αντιληφθούμε στη ζωή μας άμεσα. Θα πάρει κάποια χρόνια να καταλάβουμε τι αφήσαμε πίσω και προς τα που οδεύουμε. Τι πραγματικά θέλουμε και πως το απαιτούμε με τα νέα δεδομένα. Πόσο πιστεύετε ότι θα κάτσει η νέα γενιά με σταυρωμένα χέρια και θα αφήσει να την σκίζουν και να της αφαιρούν οποιαδήποτε αισιοδοξία και ελπίδα για το μέλλον παίζοντας τα ίδια παλιά βαρετά πολιτικά παιχνίδια. Εγώ νομίζω όχι πολύ. Αυτή η πανδημία νομίζω επιτάχυνε και ανέδειξε, ξεκαθάρισε τις βασικές μας, τις ουσιαστικές μας ανάγκες, απλώς η συνήθεια δεν αλλάζει εύκολα.
Πόσο πιστεύετε ότι θα κάτσει η νέα γενιά με σταυρωμένα χέρια και θα αφήσει να την σκίζουν και να της αφαιρούν οποιαδήποτε αισιοδοξία και ελπίδα για το μέλλον παίζοντας τα ίδια παλιά βαρετά πολιτικά παιχνίδια. Εγώ νομίζω όχι πολύ.
Πώς νιώθετε που κατεβαίνετε για πρώτη φορά σαν σκηνοθέτης στην Επίδαυρο; Σας αγχώνει κάτι;
Ναι. Με αγχώνει το γεγονός ότι ενώ έχω όρεξη και δύναμη να δουλέψω όσο του αξίζει αυτό το έργο, επειδή η τραγωδία θέλει και την έρευνά της, ο χρόνος που πρέπει να συμβεί αυτό είναι ο συγκεκριμένος. Δεν παραπονιέμαι ότι έχουμε λίγο χρόνο, το ήξερα από πριν αυτό. Απλώς, όταν είσαι μέσα, είναι τόσο έντονη και ξεκάθαρη η ανάγκη να δώσεις χρόνο στα πράγματα, όταν καταλαβαίνεις ότι ο χρόνος ωριμάζει τις ερμηνείες, τις ιδέες και σκέψεις που έχουν γίνει με τον καλύτερο τρόπο, αγχώνεσαι για το σημείο ωρίμανσης που θα έχεις φτάσει όταν έρθει η ώρα να το ανοίξεις στο κοινό.
Πολλοί θα διαβάσουν ότι «δεν προλαβαίνεις Ξάφη», κι όμως δεν εννοώ καθόλου αυτό. Μια χαρά προλαβαίνουμε και μάλλον είμαστε και προχωρημένοι για την απόσταση που έχουμε από την πρεμιέρα. Το είδος όμως, θέλει τάξιμο και αφοσίωση που ένα τρίμηνο δεν προσφέρει. Γι’ αυτό και επιλέγεις συνεργάτες που οι επικοινωνία μαζί τους θα σου κερδίσει αυτόν τον χρόνο.
Πρέπει το θέατρο να παίρνει πολιτική θέση απέναντι στην εποχή του; Ποιον ρόλο πιστεύετε πως διαδραματίζει σήμερα;
Το θέατρο πάντα έπαιρνε, από φτιαξιάς που λένε, πολιτική θέση. Είναι ένα ουσιώδες κομμάτι της δημοκρατικής διαδικασίας. Πρέπει να ξυπνάει, να ενεργοποιεί, να κριτικάρει πολιτικούς και πολίτες. Να στέκεται υπέρ της ζωής, εναντίον της αδικίας, υπέρ της ισότητας και της συμπερίληψης-υπάρχει άλλος χώρος τόσο συμπεριληπτικός όσο η τέχνη; Δεν νομίζω. Αυτές δεν είναι πολιτικές ιδιότητες; Βασικότατες.
Σήμερα, σε ποιον άλλο κλάδο ξεκίνησε το πιο ουσιαστικό ξεκαθάρισμα για την κακοποίηση και βία στους εργασιακούς χώρους; Στο θέατρο ξεκίνησε και δεν είναι τυχαίο. Εκεί όπου η συνύπαρξη και η πολιτική ύπαρξη, ακόμη και για τους πιο αδιάφορους, είναι προαπαιτούμενο. Έχουμε μάθει να περιμένουμε άμεση ανταπόκριση στα γεγονότα πχ κάνει κάποιος μια δήλωση και επιτόπου έχει εκθειαστεί ή έχει πέσει στα τάρταρα και νομίζουμε ότι αυτά είναι καλά αντανακλαστικά και όλα δουλεύουν σε αυτές τις ταχύτητες. Η βαθιά δουλειά που κάνει συνολικά η τέχνη είναι κάτι που δημιουργεί συνείδηση στους ανθρώπους που θα φανεί μέσα στο χρόνο.
Πότε και πώς οι κόσμοι και οι εποχές αλλάζουν πιστεύετε; Και τι γίνεται με το αυτό το πριν; Πώς χειριζόμαστε το παρελθόν;
Το παρελθόν έχουμε μια τάση να το υποτιμούμε, να το πατάμε και να το κρύβουμε κάτω από τα χαλάκι. Κι όμως είναι αυτό που μας έφερε εδώ, αυτό μας έκανε ότι είμαστε σήμερα. Είτε πήγαμε με τα νερά του, είτε πήγαμε κόντρα σε αυτά. Για μένα η διαχείριση, η μνήμη και η συγχώρεση είναι βασικές αρετές. Αυτή είναι η σχέση μου με το πριν.
Διδάσκετε και νέα παιδιά υποκριτική. Τι βλέπετε στους νεότερους ηθοποιούς;
Τα μεγαλύτερα κότσια που υπάρχουν. Φοβερό ταλέντο και δεξιότητες που εμείς ούτε στα όνειρά μας δεν είχαμε. Το μόνο που χρειάζεται είναι χειραφέτηση, τόνωση της αυτοπεποίθησής τους και βοήθεια από το κράτος ώστε να μπορέσουν να πουν άφοβα όσα θέλουν να πουν. Χωρίς να πρέπει εξαρχής να υποκλιθούν στην προχειρότητα και την ταχύτητα που επιβάλλει η παλιό-εποχή μας. Να καταλάβουν πως μπορούν να αφοσιωθούν σε κάτι και μπορεί να ζήσουν και από αυτό. Χωρίς να πρέπει να κάνουν 10 πράγματα ταυτόχρονα για να τα καταφέρουν
Τελικά έχουμε αλλάξει σαν κοινωνία; Είμαστε ουσιαστικά ανοιχτοί στο διαφορετικό, στο ξένο;
Σαν κοινωνία όχι. Αλλά πολλοί είμαστε καλύτεροι από χθες. Εγώ ξέρω, ότι έχω βελτιωθεί στην κατανόηση μου προς το ανοίκειο, έχω αφεθεί και πια αναζητώ την συνύπαρξη με αυτό. Έχω καταλάβει ότι το διαφορετικό με βελτιώνει, το έξω από μένα βασικά. Χρειάζεται μόνιμα προσωπική δουλειά, έγνοια και αγάπη προς την ζωή.
