ΑΥΤΗ Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΕΙΝΑΙ ΥΠΟΘΕΣΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΒΑΓΓΕΛΗ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟ

Ο Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος είχε την τύχη να γνωρίσει και να συνδεθεί με μία βαθιά φιλική σχέση με την Έλλη Παπαδημητρίου τη δεκαετία του ’70, σπουδαστής ακόμα στη δραματική σχολή. Ήταν άλλωστε αυτή που τον έμαθε να διακρίνει την ομορφιά του λιτού και του καθημερινού. Από εκείνη την εποχή έβλεπε τις θεατρικές αρετές του Κοινού Λόγου και της Ανατολής, καθώς και την υπόγεια σχέση αυτών των δύο έργων.

26 χρόνια μετά τον Κοινό Λόγο, το Θέατρο του Νέου Κόσμου παρουσιάζει -από τις 20 Απριλίου- για περιορισμένο αριθμό παραστάσεων την Ανατολή: Λόγος, τραγούδι, χορός, ιστορική μνήμη, ένα κείμενο-διαμάντι που ήρθε στο φως, παρουσιάζεται από μια ομάδα ερμηνευτών (Μανώλης Μαυροματάκης, Ελένη Ουζουνίδου, Μιχάλης Τιτόπουλος, Αποστόλης Ψυχράμης, Δημήτρης Καπουράνης) που ενώνουν ιδανικά το χθες με το σήμερα.

Την παράσταση τη φαντάστηκε σαν μια επίσκεψη μιας παρέας προσφύγων σ’ έναν αρχαιολογικό χώρο, σε μια τελετή μνήμης για τη χαμένη τους πατρίδα. Εκεί θα θυμηθούν, θα εξιστορήσουν, θα αναπαραστήσουν γεγονότα που ζήσανε, θα χορέψουν και θα τραγουδήσουν…

Ο Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος γράφει για την Έλλη Παπαδημητρίου

“Την Έλλη Παπαδημητρίου τη γνώρισα το 1974, στα 20 μου, σπουδαστής στη δραματική σχολή του Ωδείου Αθηνών, όταν για ένα φεγγάρι δούλευα στις εκδόσεις Κέδρος της Νανάς Καλλιανέση, όπου η Έλλη είχε εκδώσει τον Κοινό Λόγο. Εκείνη ήταν πάνω από 70 ετών, αλλά η διαφορά ηλικίας καθόλου δε μας εμπόδισε να γίνουμε φίλοι. Ήταν κάτι σαν μέντοράς μου και θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό που τη συνάντησα. Μιλούσαμε για ό,τι φανταστείς, μέσα στο βιβλιοπωλείο ή στο σπίτι της στην οδό Φωκυλίδου, το καλοκαίρι με προσκάλεσε στην αγαπημένη της Πάτμο και με φιλοξένησε στο πανδοχείο του Φλώρου, στου Γροίκου, όπου νοίκιαζε κι εκείνη δωμάτιο. Εγώ, άβγαλτος ακόμα ηθοποιός, είχα συγκινηθεί και γοητευτεί από τις αφηγήσεις του Κοινού Λόγου και φαντασίωνα πώς θα μπορούσε να ανεβεί στο θέατρο. Λέω φαντασίωνα, γιατί τότε ακόμα δε μου είχε περάσει ούτε στιγμή απ’ το μυαλό να γίνω σκηνοθέτης. Η Έλλη όμως φαίνεται πως ενδιαφερόταν περισσότερο να ανεβεί στη σκηνή το κατεξοχήν θεατρικό της έργο, η Ανατολή. Το ξαναθυμήθηκα διαβάζοντας τα γράμματα που μου έστελνε όταν ήμουνα φαντάρος στις Σάπες Κομοτηνής.

Διαβάζω σ’ ένα γράμμα της (18.3.76), όπου βγαίνει ένα κλίμα εποχής, ο τρόπος που σκεφτόταν για το θέατρο, οι εμμονές της, κι ακόμα η δική μου ανωριμότητα:
[…] Όσα πρακτικά όμως σε απασχόλησαν ως τώρα, είναι, Βαγγέλη μου, μάλλον διακοσμητικά, φορεσιές, σκηνογραφίες, αλλά το κύριο θέμα είναι η ηθοποιία. Εκεί χρειάζεται να σκεφτείς και να βρεις τόνο σωστό, ύφος, μέτρο παράφορο ΚΑΙ συγκρατημένο. Αυτά δηλαδή τα ρωμαίικα συστατικά να τα πούμε, αν και η λέξη έχει φθαρεί αρκετά. Πιστεύω να με καταλαβαίνεις έστω κι αν δε συμφωνείς.

Και πάνω σ’ αυτό είμαι πρόθυμη να μην ανακατωθώ καθόλου στην προσπάθειά σου. Πολλοί, και φίλοι ακόμα, κουράζονται και παρεξηγούν τις ιδέες που έχω. Πάντως δεν έχω καμία δύναμη ούτε πρόθεση να τις επιβάλω. Μα και γιατί να μην τις πω;
Από σκηνικά πιστεύω μπορεί να βολευτείτε αν σας στείλω 2-3 φωτογραφίες και κάποιος να σχεδιάσει 1-2 θέματα σχετικά πάνω σε χαρτόνια ή σε πανί φτηνό που μπορεί να κρεμαστούν απλώς. Επίσης, φορεσιές, κάτι θα βρείτε να εμπνευστείτε σε τίποτα συνοικισμούς, γειτονιές, είναι απίθανο πόσα βρίσκει κανείς αν γυρέψει. Αυτά προς το παρόν και σε ασπάζομαι και περιμένω νέα.
Έλλη

Κάτι μπορεί να υποψιαστεί κανείς από τον κόσμο της Έλλης, ακόμα και μέσα απ’ αυτές τις βιαστικές αράδες. Ήταν αυστηρή μα και τρυφερή. Ξεχώριζε αμέσως το γνήσιο από το κάλπικο, το δικό της γνήσιο. Εγώ τότε, σαν νέος, είχα βέβαια πολλές και ποικίλες ανησυχίες, πολιτικές και καλλιτεχνικές, που αγκάλιαζαν τον λαϊκό πολιτισμό κι έφταναν ως το σύγχρονο θέατρο, τον Μάη του ’68 και φυσικά την εξέγερση του Πολυτεχνείου, που την έζησα.

Φεμινίστρια, αριστερή και ταξιδιώτισσα

Η Έλλη ήταν Σμυρνιά από μεγαλοαστική οικογένεια. Ο πατέρας της ήταν γαιοκτήμονας και μέτοχος της Εταιρείας Σιδηροδρόμων, καθώς και της Εταιρείας των Μεταλλείων του Λαυρίου. Τελειώνοντας το σχολείο, έφυγε στην Αγγλία να σπουδάσει γεωπόνος, αλλά δε γύρισε ποτέ στη Σμύρνη, γιατί είχε μεσολαβήσει η Μικρασιατική καταστροφή. Ήρθε στην Ελλάδα και εργάστηκε στις επιτροπές που μοίραζαν γη στους πρόσφυγες. Ταξίδεψε πολύ στις ορεινές και δυσπρόσιτες περιοχές, τη Ρούμελη, τη Θεσσαλία, την Ήπειρο, τη Μακεδονία και αργότερα στα νησιά του Αιγαίου, τόπους (και ανθρώπους) που αποτύπωσε σε μια σειρά ωραίες φωτογραφίες που αργότερα εκδόθηκαν, πρόσφατα μάλιστα εκτέθηκαν στο Μουσείο Μπενάκη.

Μέσα απ’ αυτή τη δραστηριότητα ήρθε κοντά στον λαϊκό πολιτισμό και άρχισε να καταγράφει μαρτυρίες των προσφύγων, από τη ζωή στη Μικρασία και μετέπειτα στην Ελλάδα, από τη Κατοχή, την Αντίσταση τον Εμφύλιο, ως τη δεκαετία 1965-75! Συνεργάστηκε με το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών και είναι από τους πρωτεργάτες της καταγραφής του αφηγηματικού λόγου. Μέρος από αυτό το υλικό εκδόθηκε στη συνέχεια στους τέσσερις τόμους του Κοινού Λόγου. Όλα αυτά τα ταξίδια η Έλλη τα έκανε μόνη της, σε εποχές που κάτι τέτοιο ήταν αδιανόητο για γυναίκα. Ήταν φεμινίστρια και αριστερή, χωρίς να το δηλώνει. Μια μεγάλη προσωπικότητα του 20ού αιώνα. Και βέβαια ήταν ποιήτρια, με μείζον δημιούργημά της την Ανατολή.

Η Ανατολή

Η Ανατολή είναι μια θεατρική σύνθεση σε ποιητικό λόγο, μια εξιστόρηση της Μικρασιατικής εκστρατείας και καταστροφής του 1918-1922: νίκες και πανωλεθρίες, αιτίες και συνέπειες. Στο επίκεντρο βρίσκεται πάντα ο άνθρωπος και τα πάθη του. Το θανατικό κι ο ξεριζωμός, η θέληση για ζωή κι ο αγώνας, των γυναικών κυρίως, να στεριώσουν στην καινούρια πατρίδα, ο πόνος πλάι πλάι με την πίστη στη ζωή. Οι πρόσφυγες φέραν στην Ελλάδα τη νοικοκυροσύνη τους, τις γεύσεις, τις παραδόσεις, τα τραγούδια, τους χορούς τους. Την μπόλιασαν με τον πολιτισμό τους.

Η Ανατολή αποτελείται από εξιστορήσεις και διαλογικά μέρη. Η πρώτη μορφή του έργου ήταν ένα εκτεταμένο ποίημα, που στη συνέχεια έλαβε θεατρική μορφή. Φεύγοντας κατά τη ναζιστική επέλαση για τη Μέση Ανατολή, η Παπαδημητρίου σώζει την τελευταία στιγμή αυτό το πολύτιμο χειρόγραφο. Τον Ιούνιο του 1941, ενώ έχει περάσει ένας μόλις μήνας από τότε που πάτησε το πόδι της στο Κάιρο, θα τυπώσει την Ανατολή σε Έλληνα τυπογράφο. Η έκδοση αυτή δεν έφτασε ποτέ ως την Ελλάδα.

Η Ανατολή, καρπός της ιστορικής συγκυρίας, είχε μακρά πορεία πριν δοθεί το τυπωθήτω. Μετά τη συμφορά του 1922, στο διάστημα 1926-36, 10 χρόνια συναπτά, η Έλλη παλεύει καθημερινά με τις λέξεις. Στη μεταξική δικτατορία παρατάει τα γραψίματα. Προέχουν άλλα, και η Έλλη προσχωρεί στον αντιφασιστικό αγώνα. Το χειρόγραφο θα ανασυρθεί και θα ανθήσει ξανά σε μια άλλη Ανατολή, στην εμπόλεμη Αίγυπτο. Στο Κάιρο η Παπαδημητρίου συνδέεται με τον κύκλο των βρετανών λογοτεχνών γύρω από το περιοδικό Personal Landscape: Ρόμπιν Φέντεν, Μπέρναρντ Σπένσερ, Λώρενς Ντάρελ, Ρόμπερτ Λίντελ, Ολίβια Μάνινγκ κ.ά. Στο 2ο τεύχος του περιοδικού αυτού (Μάρτιος 1942), μαζί με μεταφράσεις ποιημάτων του Καβάφη και του Σεφέρη, παρουσιάζεται απόσπασμα του ποιήματος Ανατολή, μεταφρασμένο στα αγγλικά από την ποιήτρια. Τον Δεκέμβριο του 1945 θα εκδοθεί στο Λονδίνο συγκεντρωτικός τόμος του περιοδικού με τίτλο An Anthology of Exile. Το εισαγωγικό κείμενο της έκδοσης, που το υπογράφει ο Ρόμπιν Φέντεν, περιέχει εκτενή παρουσίαση των τριών Ελλήνων ποιητών, οι οποίοι συμβολίζουν, κατά κάποιον τρόπο, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της τέχνης του λόγου. “Όποιος διαβάσει την Ανατολή, αντιλαμβάνεται πως η Παπαδημητρίου μπορεί να δημιουργήσει κάτι σημαντικό. Ακόμα και μέσα στα όρια μιας μετάφρασης, η μεγαλοσύνη, η πρωτοτυπία, η ποιητική δύναμη του ποιήματος αναδεικνύονται περίλαμπρα.”

Η πρώτη ελληνική έκδοση, ως θεατρικό πλέον έργο, θα τυπωθεί στην Αθήνα μετά τη λήξη του πολέμου, το 1952, στα τριαντάχρονα από την Καταστροφή. Έκτοτε το έργο βρίσκεται σε συνεχή, αέναη μετάπλαση: Θα ακολουθήσουν εκδόσεις το 1962, το 1972 (μία και μόνη επετειακή παράσταση ως αναλόγιο στην Εστία Νέας Σμύρνης για τα 50χρονα από την Καταστροφή, με τη σκηνοθετική επιμέλεια της συγγραφέως) και το 1982. Στη συγκεντρωτική έκδοση του 1977 με τίτλο Απολογισμός (Κέδρος), είναι καταφανής η μινιμαλιστική εκδοχή του κειμένου. Θέατρο αξεδιάλυτα δεμένο με τον αφηγηματικό λόγο. Αυτή την εκδοχή χρησιμοποιούμε για την παράστασή μας. Όλες αυτές οι εκδόσεις, βιβλιαράκια τσέπης, βρίσκονται στο αρχείο μου με αφιερώσεις της Έλλης.

Εδώ πρέπει να επισημάνουμε τον γλωσσικό πλούτο, την ευρηματικότητα της σύνθεσης, το πάθος που συνέχει το έργο και την εξαιρετική πυκνότητά του: 28 όλες κι όλες σελίδες, για μια παράσταση που θα διαρκέσει μία ώρα. Σημαντικός ο ρόλος της μουσικής, την οποία έχει αναλάβει ο Φώτης Σιώτας, που περιλαμβάνει επίσης παραδοσιακά τραγούδια, που τα υποδεικνύει η ίδια η Έλλη Παπαδημητρίου, όλα σε ζωντανή εκτέλεση. Η επιλογή των ηθοποιών έγινε με πρόσθετο κριτήριο τη σχέση τους με τα μουσικά όργανα και το τραγούδι: Μανώλης Μαυροματάκης, Ελένη Ουζουνίδου, Μιχάλης Τιτόπουλος, Αποστόλης Ψυχράμης και Δημήτρης Καπουράνης. Συμμετέχει επίσης ο τσελίστας Αναστάσης Μισυρλής.

Η Έλλη έφυγε απ’ τη ζωή το 1993. Τελευταία φορά την είδα σε γηροκομείο, με πολύ προχωρημένη άνοια, μια σκιά αυτής της τόσο δυνατής γυναίκας. Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1997, ανέβασα τον Κοινό Λόγο, την πρώτη παράσταση στον Νέο Κόσμο, με φυσικό σκηνικό τα χαλάσματα ενός παράσπιτου με πηγάδι που υπήρχε στην αυλή της ζυθαποθήκης του ΦΙΞ, μετέπειτα Θέατρο του Νέου Κόσμου.

25 χρόνια αργότερα, το 2022, με αφορμή το αφιέρωμα του ΥΠΠΟ στα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, ήρθε η ώρα της Ανατολής, μια οφειλή δική μου στη γυναίκα που συνέδεσε τη ζωή και το έργο της με τη μοίρα της Μικράς Ασίας. Στη φίλη που με επηρέασε και με έμαθε να βλέπω την ομορφιά του λιτού και του καθημερινού.

Η Ανατολή παίχτηκε στον αρχαιολογικό χώρο της Τίρυνθας στις 15 & 16 Ιουλίου 2022. Ήταν δυο υπέροχες βραδιές, αλλά όλοι συμφωνήσαμε ότι αυτό το λαμπρό κείμενο αξίζει να παιχτεί και στην Αθήνα, για να το δει μεγαλύτερος αριθμός θεατών.

Τελειώνοντας να σημειώσω μια συγκυρία που βοήθησε πολύ τη δουλειά μας: Το 2022 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ερμής το πολύ σημαντικό βιβλίο της ιστορικού Ιωάννας Πετροπούλου: Έλλη Παπαδημητρίου, Μια γυναίκα του 20ού αιώνα. Η Ιωάννα ήταν δίπλα μας όταν ανεβάζαμε τον Κοινό Λόγο, και αντλήσαμε πολύτιμες πληροφορίες και υλικό από το υπό έκδοση βιβλίο της για το ανέβασμα της Ανατολής. Την ευχαριστούμε θερμά.

Μεγάλη είναι η οφειλή μου και προς τη Λένα Σαββίδη, φίλη της Έλλης αλλά και δική μου, που μας παραχώρησε αφιλοκερδώς τα δικαιώματα της Ανατολής, όπως και παλιότερα τα δικαιώματα του Κοινού Λόγου. Την ευχαριστούμε ακόμη μια φορά.
Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος

Από την Πέμπτη 20 Απριλίου στην Κεντρική Σκηνή στο Θέατρο του Νέου Κόσμου