ΕΝΑ ΠΑΙΔΙ ΜΕΤΡΑΕΙ ΧΩΡΕΣ. ΚΑΙ ΦΙΛΟΥΣ

Σύμφωνα με στοιχεία της UNICEF, το 2020 υπήρχαν στον κόσμο περί τα 36 εκατομμύρια παιδιά-μετανάστες· ανάμεσά τους, πάνω από 13 εκατομμύρια προσφυγάκια, και περίπου 3,7 εκατομμύρια ανήλικα που ζουν σε καταυλισμούς και δομές. Ολέθριοι αριθμοί… Από την άλλη, μπορεί οι αριθμοί κατά το κοινώς λεγόμενο να λένε την αλήθεια, αλλά είναι βαρετοί, ρε γαμώτο. Κυρίως, δηλαδή, είναι τελείως απρόσωποι. Τους πληροφορείσαι, κουνάς το κεφάλι προβληματισμένος, και μετά κάπου τους ξεχνάς…

Δύσκολα, ωστόσο, θα ξεχάσει ποτέ κανείς το κορμάκι του 3χρονου Αϊλάν Κούρντι από την Συρία που στις 2 Σεπτεμβρίου του 2015 ξεβράστηκε άψυχο σε μια παραλία έξω από το Μπόντρουμ της Τουρκίας… Ο Αϊλάν, βλέπεις, δεν ήταν ένας απρόσωπος αριθμός. Ήταν ένα πολύ συγκεκριμένο παιδί, με κόκκινο μπλουζάκι, μπλε παντελόνι, και δικαίωμα στη ζωή που δεν πρόλαβε να διεκδικήσει. Ένα παιδί από τα εκατομμύρια που καθημερινά αναγκάζονται για διάφορους λόγους να ξεσπιτωθούν, να κινδυνέψουν, να ταξιδέψουν κυριολεκτικά με βάρκα την ελπίδα, στερούμενα όλα εκείνα που θα όριζαν την παιδική ηλικία, αν ο κόσμος μας ήταν φτιαγμένος από τον Ζαν-Ζακ Ρουσό, τον Ζαν Πιαζέ, ή έστω την UNICEF.

Η 9χρονη Αμάλ από την Συρία είναι μια τέτοια περίπτωση. Προσφυγόπουλο κι αυτή, ξεκίνησε στις 27 Ιουλίου ολομόναχη το μακρύ ταξίδι της από την τουρκική πόλη Γκαζιαντέπ, δίπλα στα τουρκοσυριακά σύνορα. Την περασμένη Τρίτη έφτασε μ’ ένα πλεούμενο στην Χίο. Δείτε το βίντεο με την άφιξή της στο νησί της μαστίχας –και συνεχίζουμε.

Οι άνθρωποι πίσω από την ιδέα

Η Αμάλ, λοιπόν, που στα ελληνικά θα την έλεγαν Ελπίδα, είναι μια μαριονέτα ύψους 3,5 μέτρων. Με τα λυτά μαλλάκια της, κάτι μεγάλα, αδιόρατα θλιμμένα μάτια που ανοιγοκλείνουν, με ρούχα που κάπου βρήκε και φόρεσε… Είναι φτιαγμένη από ειδικά επεξεργασμένο καλάμι και ανθρακόνημα, ενώ για να «ζωντανέψει» απαιτείται ένας χειριστής με ξυλοπόδαρα μέσα στον κορμό της, δυο συνοδοί που κουνούν τα χέρια της, κι ένας ακόμη που ακολουθεί για παν ενδεχόμενο.

Την Αμάλ, την κατασκεύασε η κορυφαία στο είδος της νοτιοαφρικανική εταιρεία Handspring Puppet Company για λογαριασμό του αγγλικού Good Chance Theatre, του ρηξικέλευθου θεατρικού οργανισμού που εμπνεύστηκε, σχεδίασε, και τρέχει το μακρύ ταξίδι της προσφυγοπούλας Αμάλ από την Συρία. Ένα ταξίδι «δημόσιο», ένα ταξίδι ευαισθητοποίησης μα και γιορτής με τίτλο «The Walk» («Ταξίδι» στα ελληνικά), που θα καλύψει 8.000 χιλιόμετρα κάνοντας στάση σε 70 πόλεις στην Τουρκία, την Ελλάδα, την Ιταλία, την Γαλλία, την Ελβετία, το Βέλγιο, την Γερμανία, και την Αγγλία πριν καταλήξει στις 3 Νοεμβρίου στο Μάντσεστερ.

Ένα ταξίδι με κεντρικό μήνυμα «Μη μας ξεχνάτε», το οποίο μεταφέρει η τρίμετρη Αμάλ εξ ονόματος όλων των παιδιών που, σαν κι εκείνην, έχουν χάσει το σπίτι, την πατρίδα, την οικογένεια, την κανονικότητά τους…

«Ταξίδι» στην Ελλάδα

Μόνο που ο σχεδιασμός αυτός, βέβαια, έγινε σε στενή συνεργασία με τους κατά τόπους συνεργάτες του πρότζεκτ. Γνωστή εδώ και πάνω από μια δεκαετία για την εξαιρετική θεατρική δουλειά της με ομάδες προσφύγων, η σκηνοθέτρια Γιολάντα Μαρκοπούλου ήταν ομολογουμένως η ιδανική υποψήφια για να αναλάβει την παραγωγή και οργάνωση του ελληνικού σκέλους του «Ταξιδιού». Η Good Chance Theatre την προσέγγισε αμέσως.

«Εννοείται ότι υπάρχει τρομερή προετοιμασία από πίσω, έτσι;», μου λέει στο τηλέφωνο από την Χίο, όπου βρίσκεται περιμένοντας την Αμάλ. «Να προσέξουμε το κάθε βήμα της, ότι ο δρόμος ότι δεν έχει λακκούβες για να μπορεί να περπατήσει, να ειδοποιήσουμε τις τοπικές αρχές να κλείσουν δρόμους, να πάρουμε τα απαραίτητα μέτρα για τον COVID… Η παραγωγή είναι οργανωμένη 100%, αλλά το αποτέλεσμα για τον κόσμο φαντάζει αυθόρμητο. Ακόμα και οι καλλιτέχνες που συνεργάζονται, θα την δουν πρώτη φορά την μέρα εκείνη. Δεν κάνουμε πρόβες, οπότε στην ουσία εμφανίζεται ως ένα πραγματικό παιδί, που έρχεται και κάνει αλληλεπίδραση. Υπάρχει κάτι το απρόβλεπτο, κάτι το φρέσκο, το ζωντανό. Και το γεγονός ότι το πρότζεκτ είναι κατά 90% σε δημόσιο χώρο έχει κι αυτόν τον στόχο: το κοινό να μην είναι απαραίτητα το κοινό που έχει προγραμματίσει να έρθει. Μπορεί να είναι κι ένα κοινό που έτυχε να είναι στον δρόμο, που το κοιτάει κι αναρωτιέται τι είναι αυτό, και μαθαίνει, και μπορεί να θελήσει να ακολουθήσει αυτό που κάνουμε. Δεν είναι παράσταση, ή συναυλία που αγοράζεις εισιτήριο και προγραμματίζεις να πας, αλλά [κάτι] που μπορεί να βρεθεί μπροστά σου εκεί που δεν το περιμένεις. Κι αυτό είναι και το πιο όμορφο,» καταλήγει. Κι έχει δίκιο, βέβαια.

Με φουλ ενθουσιασμό, η κα Μαρκοπούλου εξηγεί πώς έψαξαν και βρήκαν συνεργάτες ανά την χώρα, «ανθρώπους που ασχολούνται με τα καλλιτεχνικά στην ίδια την πόλη τους –ένας από τους στόχους που είχα απ’ την αρχή ήταν να συνεργαστώ με ανθρώπους που ζούνε στις πόλεις από τις οποίες θα περάσει [η Αμάλ]. Κι όχι να ταξιδέψουν άνθρωποι από την Αθήνα, ας πούμε. Κι ήταν μια πολύ ωραία ευκαιρία να γνωρίσουμε όλο το δυναμικό της πόλης, αλλά και να πάρουμε στοιχεία από την τοπική κουλτούρα και να τα συνδέσουμε με την Αμάλ. Κάθε πρότζεκτ έχει την δικιά του ιστορία από πίσω, όμως όλα μαζί δημιουργούν μια ενιαία δραματουργία ανά πόλη, μετά ανά χώρα, και τελικά για όλο το ταξίδι. Δεν είναι τυχαία αυτά που έχουμε επιλέξει να κάνουμε.» Μεταξύ μας, τίποτα τέτοιο δεν είναι τυχαίο… Ειδικά όταν πραγματώνεται σε τέτοια μεγάλη κλίμακα.

Η ελληνική διαδρομή της Αμάλ

Μετά την Χίο, όπου τα παιδιά την υποδέχτηκαν μουσικά με «παινέματα» –ένα χιώτικο έθιμο της Πρωτοχρονιάς που μοιράζει ευχές για την νέα χρονιά– ειδικά προσαρμοσμένα στην ευόδωση του ταξιδιού της στην Ευρώπη, η Αμάλ θα κάνει στάση και σε άλλες ελληνικές πόλεις. Ο λόγος στην Γιολάντα Μαρκοπούλου για λεπτομέρειες.

Γιάννενα, 27 Αυγούστου: «Η αρχική σκέψη ήταν να περπατήσει η Αμάλ από τον προσφυγικό καταυλισμό Κατσικά έως την πόλη, αλλά η απόσταση είναι πολύ μεγάλη [σ.σ. 8χλμ], οπότε το κάναμε πιο ποιητικά: θα πάμε έξω από τον Κατσικά, γιατί θέλουμε να βρεθούμε εκεί, να υποθέσουμε ότι η Αμάλ θα μπορούσε να είναι ένα από τα κοριτσάκια που ζουν σε αυτόν τον καταυλισμό, και είναι η πρώτη φορά που κάνει τα βήματά της για να πάει στην πόλη, μια κεντρική μεγάλη πόλη. Κι έχουμε γύρω στα 1.000 με 1.500 “φωτεινά κουτιά” τα λέμε, τα οποία τα έχουν φτιάξει οργανισμοί της περιοχής, όπως οι Habibi.Works, η Άρσις, η ΜΕΤΑδραση, το Κέντρο Νέων Ηπείρου, με χάρτινα κουτιά που τους δώσαμε, και γράφουν τα δικά τους μηνύματα μπροστά, πάνω σε ρυζόχαρτο, και βάζουμε μέσα φωτάκια. Η Αμάλ θα περπατάει και θα διαβάζει αυτά τα μηνύματα, τα οποία θα της δίνουν κουράγιο: Αμάλ, μη φοβάσαι, προχώρα! Ή έχουμε κάποια με ποιήματα, ή πολλά κουτιά μαζί που φτιάχνουν μια ιστοριούλα. Είναι σαν [τα φωτεινά κουτιά] να της φωτίζουν τον δρόμο από τον Κατσικά στην πόλη.»

Τρίκαλα, 29 Αυγούστου: «Στα Τρίκαλα έχουμε ετοιμάσει πάρα πολύ μεγάλα λουλούδια –θα την υποδεχτούν 150 τεράστια λουλούδια και θα περπατάνε μαζί της στην πόλη. [Θα είναι] Σαν να κινείται μαζί με έναν κήπο, μέσα σε μια αυλή. Θα τα κρατάνε παιδιά της περιοχής, τα οποία τα έχουν φτιάξει σε εργαστήρια. Ειδικά στις πόλεις εκτός Αθηνών, που είναι μικρότερες οι κοινότητες, μπορέσαμε πολύ πιο εύκολα να προσεγγίσουμε κόσμο. Γιατί με τα κλειστά σχολεία όλη την χρονιά δεν ήταν καθόλου εύκολο να δραστηριοποιηθείς ζωντανά –δεν μπορείς να τα κάνεις όλα από το διαδίκτυο! Οπότε είναι μεγάλη τύχη που υπάρχει τέτοια διάθεση να συνεργαστούν, τέτοια ανταπόκριση να επιλέξουν τα παιδιά, να φτιάξουν τις κατασκευές, να βρουν τους καλλιτέχνες και να φτιαχτεί όλο αυτό το σύμπαν που θα υποδεχτεί την Αμάλ σε κάθε πόλη. Μπορεί να μην το πίστευα, μέχρι να το δω να συμβαίνει, αλλά τελικά γίνεται. Όταν υπάρχει ένας κοινός στόχος, και υπάρχει θέληση, οι άνθρωποι μπορούν πραγματικά να κάνουν θαύματα.»

Λάρισα, 31 Αυγούστου: «Στην Λάρισα υπάρχει το μοναδικό, νομίζω, Μουσείο Κούκλας. Και το τρέχει η Φωτεινή η Καλούδη από την Τιριτόμπα. Σε συνεργασία, λοιπόν, με το Θεσσαλικό Θέατρο έχουμε στήσει ένα πρόγραμμα, όπου τα παιδιά, τώρα στο τέλος του μήνα, θα φτιάξουνε μαζί της κουκλίτσες. Μικρές Αμάλ, και θα την υποδεχτούνε μ’ αυτές. Κάθε παιδάκι θα φτιάξει την δική του. Έτσι, η Αμάλ θα συναντήσει πάρα, πάρα πολλές μικρές κούκλες που θα την συνοδεύσουν στον Μύλο του Παππά, όπου θα γίνει και μια διαδραστική συναυλία των Burger Project –τους επέλεξα επειδή κάνουν λάιβ με αυτοσχεδιαστική λογική, και σκέφτηκα ότι θα ήταν καλοί παρτενέρ για την Αμάλ [γέλια], για να μπορούν να κάνουν κάτι παρέα.»

Αθήνα, 2 Σεπτεμβρίου: «Την πρώτη της μέρα στην Αθήνα, η Αμάλ θα κάνει μια διαδρομή. Αλλά μες στην μεγαλούπολη, θα κρατάει έναν κόκκινο μίτο για να μην χαθεί. Θα ξεκινήσει από το Μοναστηράκι και θα περπατήσει μέχρι την Τεχνόπολη. Είναι μια πολύ ωραία διαδρομή, στον ωραίο πεζόδρομο, όπου υπάρχει και χώρος για να μην είναι κι ο κόσμος στιμωχτός… Αυτό [το δρώμενο] έχει δυο κομμάτια: το πρώτο, το τρέχει ο Κινητήρας με μια ομάδα 30-40 ανθρώπων που θα συνοδεύσουν την Αμάλ καθώς θα περπατάει, παίζοντας μουσική αλλά και με τον μίτο. [Θέλουμε] Να μπουν οι περαστικοί αυθόρμητα στην παρέα της Αμάλ, να παίξουν με τον μίτο και να δημιουργηθεί ένα ζωντανό γλυπτό –κρατώντας βέβαια τις αποστάσεις, φορώντας μάσκες, πώς αλλιώς; Μετά, στην Τεχνόπολη θα την παραδώσουν στην Ένωση Κουκλοπαικτών της UNIMA, όπου μέλη της έχουν, με έμπνευση την “Γκερνίκα” του Πικάσο, φτιάξει κάποιες μορφές από τον πίνακα, που ξεπηδούν και κάνουν αλληλεπίδραση με την Αμάλ. Εκείνη στην αρχή τον φοβάται τον ταύρο, αλλά σιγά-σιγά γίνονται φίλοι. Είναι σαν παράσταση-δρώμενο μέσα στην Τεχνόπολη.»

Αναλυτικές πληροφορίες για όλες οι εκδηλώσεις σε όλες τις χώρες με χρονολογική σειρά, εδώ.

Εκπαιδεύοντας την μαρίδα

Όλα αυτά τα διαδραστικά, τα αυθόρμητα και τα δημιουργικά στους δρόμους των πόλεων είναι αναμφίβολα πολύ κουλ. Είναι, όμως, και φευγαλέα –γρήγορα κινδυνεύουν να ξεχαστούν. Αλλά ο μήνυμα του «Ταξιδιού» της Αμάλ πρέπει να μείνει. Και για να ριζώσει κάτι στα μυαλά και τις ψυχές των ανθρώπων χρειάζεται ο σπόρος του να φυτευτεί στο κατάλληλο χώμα. Σε χώμα που μπορεί να αλλάξει νοοτροπίες και προκαταλήψεις ετών: στις ψυχές των μικρών παιδιών.

Το «Ένα Βήμα Μπροστά» είναι ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά που, από την αρχή του 2021, τρέχει παράλληλα με τις καλλιτεχνικές δράσεις του «Ταξιδιού». Και που, παρά την δύστοκη λειτουργία των σχολείων λόγω πανδημίας, κατάφερε να φυτέψει τον σπόρο του χάρη στην όρεξη και την δουλειά πολλών ντόπιων εκπαιδευτικών. «Με την συνεργασία σχολείων, που ήδη από την προηγούμενη σχολική χρονιά, παρά τις πολλές δυσκολίες λόγω πανδημίας, δούλεψαν πάνω σε αυτή την ιδέα, συγκεντρώθηκε ένα υλικό –ζωγραφιές, κείμενα, διάφορα έργα που τα παιδιά και οι εκπαιδευτικοί εμπνεύστηκαν από την Αμάλ και το ταξίδι της,» λέει στο NEWS 24/7 η Μπέλα Μουρατιάν, πρόεδρος του Δ.Σ. του Ελληνικού Παιδικού Μουσείου, ενός από τα τρία σημεία όπου θα εκτεθεί το «προϊόν» του εκπαιδευτικού προγράμματος (τα άλλα δύο είναι ο Πολιτιστικός Πολυχώρος «Δ. Χατζής» στα Γιάννενα, και το Πολιτιστικό Κέντρο Λεωνίδας Κανελλόπουλος στην Ελευσίνα).

Από την προσφυγιά στην πυρκαγιά

Μοιραία κι αναπόφευκτα, η κουβέντα και με τις δυο γυναίκες που εμπλέκονται σ’ αυτήν την διακρατική, διαπολιτισμική και όλως επίκαιρη δράση κάποια στιγμή γειώθηκε και στις πρόσφατες πυρκαγιές. «Το κομμάτι της προσφυγιάς, που το έχουμε βιώσει και ως έθνος, αναπαράγεται ως ένα βαθμό με τις πρόσφατες εικόνες από τις πυρκαγιές,» παρατηρεί η κα Μουρατιάν. «Είναι εικόνες πολύ έντονες, που ειδικά στα παιδιά “γράφουν” πολύ παρόμοια με αυτές που ίσως έχουν δει από άλλες συνθήκες. Εμείς αυτό που επιδιώκουμε είναι να εμπνεύσουμε τα παιδιά να ονειρεύονται· σε οποιαδήποτε συνθήκη, να μην σταματήσουν να έχουν έναν προορισμό. Ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει στην ζωή τους, είτε είναι μια πυρκαγιά, είτε είναι η προσφυγιά, οποιαδήποτε δυσκολία να μπορεί να τα θωρακίζει. Και να προχωράνε.»

«Υπάρχουν πολλές ομοιότητες,» διαπιστώνει από την πλευρά της η κα Μαρκοπούλου αναφερόμενη «με πόνο ψυχής» σε συμπατριώτες, ειδικά ηλικιωμένους, που έχασαν τα πάντα εξαιτίας της φωτιάς. «Γιατί κι αυτοί οι άνθρωποι που έρχονται εδώ από άλλες χώρες είχαν κι εκείνοι αντίστοιχα μια ζωή στον τόπο τους, είχαν την γειτονιά τους, τους φίλους τους, τα σχολεία τους, τις δουλειές τους… Τα ‘χασαν όλα αυτά. Δεν ξες ποτέ τι μπορεί να συμβεί και πώς η ζωή μπορεί να σ’ τα φέρει. Θεωρώ, λοιπόν, ότι θα πρέπει να είμαστε πιο γενναιόδωροι μεταξύ μας. Γιατί σίγουρα από δω και πέρα θα ζούμε σε έναν κόσμο όπου δεν θα είναι όλα εύκολα, ή αυτονόητα. Πρέπει να υπάρχει κατανόηση και να είμαστε δοτικοί. Και ένα λιθαράκι αν βάλεις, μετράει. Και η τέχνη σίγουρα μπορεί να ενώσει ανθρώπους και πραγματικά να αλλάξει κάτι. Κι ας είναι και σε μικρή κλίμακα.»