ΕΝΕΡΓΕΙΑ: ΟΙ ΤΙΜΕΣ ΔΕΝ ΘΑ ΠΕΣΟΥΝ ΠΟΤΕ ΚΑΙ ΔΕ ΦΤΑΙΕΙ ΜΟΝΟ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΟΥΚΡΑΝΙΑ

Ενέργεια, σύμφωνα με την επιστήμη της φυσικής, είναι η ικανότητα ενός σώματος ή συστήματος να παραγάγει έργο, όπως κίνηση, θερμότητα, φως, κλπ. Σήμερα, την δυνατότητα αυτή της παραγωγής ενέργειας την δίνουν στον άνθρωπο διάφορες πηγές όπως το πετρέλαιο, φυσικό αέριο, ο ήλιος, ο αέρας, η κίνηση των ποταμών και της θάλασσας και φυσικά και η ενέργεια που κρύβεται στον πυρήνα των ατόμων, η πυρηνική ενέργεια.

Σήμερα, η ενέργεια έχει μπει ως θέμα στην καθημερινότητά μας. Συζητάμε όλοι μας, ειδικοί και μη για αυτή. Διαβάζουμε παντού για αυτή και προσπαθούμε να βγάλουμε συμπεράσματα και να πάρουμε σχετικές αποφάσεις. Αποφάσεις που είναι πολύ σημαντικές για την ευημερία μας. Αυτό είναι που απασχολεί τον μέσο πολίτη. Η ενέργεια, πλέον, επηρεάζει και καθορίζει την ευημερία μας. Γιατί όμως συμβαίνει αυτό ιδιαίτερα τα τελευταία λίγα χρόνια;

Πέρα από τα αγαθά που είναι άμεσα απαραίτητα για την επιβίωσή μας και τη διατήρηση μας στην ζωή, σήμερα, η ενέργεια αποτελεί το σημαντικότερο αγαθό. Η εργασία μας, η μετακίνησή μας, η ενημέρωσή μας, η διασκέδασή μας, ακόμα και ένα πολύ μεγάλο μέρος της επικοινωνίας και των κοινωνικών μας σχέσεων, εξαρτώνται από την ενέργεια. Χωρίς αυτήν, τα πάντα θα κατέρρεαν γύρω μας και η ζωή μας θα ήταν πολύ διαφορετική προς το πολύ χειρότερο.

Τι έχει αλλάξει και πληρώνουμε το ρεύμα τόσο ακριβά;

Γιατί όμως μας απασχολεί η ενέργεια, και φυσικά λέγοντας αυτό εννοούμε η τιμή της, πολύ περισσότερο τα τελευταία χρόνια από ότι πριν; Τι έχει αλλάξει; Ένα μέτρο της ευημερίας και επιτυχίας των κοινωνιών είναι η εξασφάλιση στους πολίτες τους όλων των βασικών αγαθών για την καθημερινότητά τους, την άνετη επιβίωση και ανάπτυξή τους. Έτσι, λοιπόν, σήμερα, η ενέργεια επηρεάζει πλέον σε καθοριστικό βαθμό την ευημερία του μέσου πολίτη. Αυτό έγινε φυσικά γιατί η τιμή της ενέργειας αυξήθηκε δραματικά. Ο μέσος πολίτης όταν μιλάει για την τιμή της ενέργειας, εννοεί -κυρίως- την τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος και της βενζίνης-πετρελαίου γιατί αυτές είναι οι κύριες μορφές ενέργειας που καταναλώνει καθημερινά. Ας δούμε, λοιπόν, τι συμβαίνει με αυτά. Καθώς μεγάλο μέρος της ηλεκτρικής ενέργειας παράγεται από την καύση του φυσικού αερίου, αυτό αποτελεί σήμερα έναν από τους σημαντικότερους προσδιοριστικούς παράγοντες της τιμής του. Επιπλέον, η τιμή του φυσικού αερίου παρουσιάζει σημαντικές βραχυπρόθεσμες μεταβολές που δεν έχουν άλλες πηγές παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας όπως η αιολική, η ηλιακή, ο άνθρακας, η πυρηνική, κλπ.

Αν το πρόβλημα ήταν η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, τότε θα όλα θα ήταν αισιόδοξα γιατί το πρόβλημα θα ήταν βραχυπρόθεσμο και έπειτα θα γυρνούσαμε πάλι στην ομαλότητα. Όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά και αισιόδοξα. Στο παρακάτω γράφημα βλέπουμε την εξέλιξη της χονδρικής τιμής της ηλεκτρικής ενέργειας (με πράσινο) και αντίστοιχα την τιμή του φυσικού αερίου (με μπλε). Παρατηρούμε ότι από το 2008 μέχρι και το 2019, για 11 χρόνια, οι τιμές ήταν σχετικά σταθερές με μια τάση μείωσης. Από το 2020 όμως και μετά οι τιμές διπλασιάζονται.

Το γράφημα -και αυτό είναι σημαντικό- εσκεμμένα δεν περιλαμβάνει την πρόσφατη περίοδο μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία από τον Μάρτιο του 2022. Επομένως, παρά την γενική εντύπωση που υπάρχει στους πολίτες ότι οι τιμές του ρεύματος αυξήθηκαν λόγω του πολέμου, παρατηρούμε ότι αυτό δεν είναι αλήθεια. Ο πόλεμος μπορεί να είναι μια συνιστώσα στο πρόβλημα αλλά όχι η μοναδική και όχι η πιο σημαντική. Οι τιμές αυξήθηκαν 2 χρόνια πριν από την έναρξη του πολέμου.

Η ενέργεια ως “κοινωνικό αγαθό”

Σύμφωνα με την οικονομική επιστήμη, ένα αγαθό χαρακτηρίζεται ως «κοινωνικό» αν είναι κάτι που «ωφελεί τον μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων με τον μεγαλύτερο δυνατό τρόπο», όπως ο καθαρός αέρας, το καθαρό νερό, η υγειονομική περίθαλψη, η παιδεία-μόρφωση, τα μαζικά μέσα μεταφοράς, η δημόσια ασφάλεια, κλπ. Γνωστό και ως “κοινό καλό”, ή έννοια αυτή έρχεται από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και υποδηλώνει τον θετικό αντίκτυπο στα άτομα ή στην κοινωνία γενικότερα που έχουν τα αγαθά αυτά. Παρέχει επίσης τη βάση για φιλανθρωπικό ή γενικά κοινωνικό έργο. Με αυτή την έννοια, σήμερα, η ηλεκτρική ενέργεια μπορεί να χαρακτηριστεί ως κοινωνικό αγαθό. Χωρίς αυτό ή με την αδυναμία επαρκούς πρόσβασης σε αυτό λόγω του κόστους του, η ευημερία των πολιτών θα επιδεινωθεί σε σημαντικό βαθμό οδηγώντας σε χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο.

Η παγίδα της “επάρκειας”

Μέσα σε όλο αυτό το κλίμα, ακούμε από τους εγχώριους πολιτικούς αλλά και από αυτούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης ότι δεν θα πρέπει να προβληματίζονται και να ανησυχούν οι πολίτες γιατί θα εξασφαλιστεί η «επάρκεια» σε φυσικό αέριο και κατ’ επέκταση σε ηλεκτρική ενέργεια. Αυτές οι δηλώσεις όμως κρύβουν ένα πολύ σημαντικό κομμάτι του προβλήματος: το θέμα και πρόβλημα δεν είναι η επάρκεια, αλλά η τιμή της ενέργειας. Αν η επάρκεια είναι σε τιμές που καθιστούν την κατανάλωση προβληματική από τις μεσαίες και κατώτερες εισοδηματικές ομάδες, τότε ουσιαστικά δεν υπάρχει επάρκεια. Η επάρκεια θα έπρεπε να συνοδεύεται από εγγυήσεις για την τιμή της ενέργειας ώστε να μπορούν οι πολίτες να την καταναλώνουν όπως πριν. Σε οποιοδήποτε αγαθό σε σπανιότητα, μπορούμε να εξασφαλίσουμε την επάρκεια, δηλαδή το να υπάρχει στην αγορά, αν αυξήσουμε αρκετά την τιμή του. Όμως, δεν είναι αυτό το ζητούμενο. Η επάρκεια δεν είναι ο στόχος, αλλά είναι η δυνατότητα κατανάλωσης χωρίς μείωση της ευημερίας των πολιτών.

Γιατί έχουμε το πρόβλημα;

Όπως εξηγήσαμε παραπάνω με το γράφημα των τιμών της ενέργειας, το πρόβλημα δεν είναι ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι περίεργες ιδέες του Πούτιν που χειραγωγεί την παροχή φυσικού αερίου έτσι ώστε να αυξάνονται οι τιμές του ως ένα μέτρο πίεσης και εμμέσων κυρώσεων προς τις ευρωπαϊκές χώρες που είναι αντίθετες με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Το πρόβλημα προϋπήρχε και θα υπήρχε και σήμερα στον ίδιο σχεδόν βαθμό ακόμα και χωρίς τον πόλεμο στην Ουκρανία. Το βασικό πρόβλημα είναι η συνολική στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης που υιοθετήθηκε και από κάθε ελληνική κυβέρνηση των τελευταίων ετών προς την πλήρη ιδιωτικοποίηση και εμπορευματοποίηση της ενέργειας όχι μόνο για τα κράτη και τις μεγάλες ή μικρές επιχειρήσεις, αλλά και για τον απλό πολίτη. Και αυτό ήταν ένα μεγάλο λάθος για τους παρακάτω λόγους.

1. Γιατί όλες αυτές οι ιδέες, ακόμα και αν είναι καλοπροαίρετες, θα λειτουργούσαν μόνο σε κανονικές συνθήκες όπου όλα πάνε καλά χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα με πολέμους, πανδημίες, διεθνείς χρηματοπιστωτικές ή άλλες κρίσεις. Και η πραγματικότητα εδώ και 15 χρόνια είναι τελείως διαφορετική: έχουμε δει συνεχόμενα την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, τις κρίσεις χρέους στην ΕΕ, την κρίση της πανδημίας με τον Covid-19, την κρίση με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Και από τα 15 αυτά χρόνια, τα περισσότερα περάσανε με κρίσεις παρά με ομαλές και φυσιολογικές συνθήκες – αν φυσικά υπάρχει κάτι τέτοιο, δηλαδή η ομαλότητα και σταθερότητα. Αντίθετα, η παγκόσμια ιστορική εξέλιξη χαρακτηρίζεται από μικρές περιόδους ομαλότητας και μεγάλες περιόδους αστάθειας. Ίσως αυτή είναι και η εσωτερική αιτία της εξέλιξης και η φυσική ροή των πραγμάτων όπου μέσα από τις κρίσεις εξελισσόμαστε προς κάτι καλύτερο.

2. Από καθαρά οικονομικής άποψης, μια χρηματιστηριακή αγορά όπως έγινε και της ενέργειας, προϋποθέτει αυστηρά εχέγγυα και όρους για την ομαλή και αποδοτική λειτουργία της. Αυτά είναι η παρουσία στην αγορά πολλών πωλητών και αγοραστών ώστε κανείς από τους δύο να μην μπορεί να χειραγωγεί τις τιμές προς το συμφέρον του. Στην ελληνική αγορά ενέργειας συμμετέχουν 3-4 εταιρίες που παράγουν το 95% της ενέργειας. Η χειραγώγηση μια τέτοιας αγοράς είναι πολύ εύκολη προς το συμφέρον των παρόχων και όχι του καταναλωτή. Αυτό αποδείχτηκε και από τον διπλασιασμό των τιμών τα τελευταία χρόνια πολύ πριν την εισβολή στην Ουκρανία.

3. Ακόμα και αν η αγορά ήταν ανταγωνιστική με δεκάδες ή εκατοντάδες παρόχους, η τιμολόγηση του ρεύματος είναι πολύ προβληματική και λάθος. Η τιμολόγηση γίνεται με βάση την υψηλότερη τιμή παραγωγής. Αν οι πάροχοι Α, Β, Γ παράγουν με κόστος €10, €12 και €15 αντίστοιχα ανά μονάδα ενέργειας και ο Δ με κόστος €100, τότε η τιμή πώλησης καθορίζεται για όλους στα €100 συν φυσικά το περιθώριο κέρδους. Φανταστείτε να λειτουργούσαν όλες οι αγορές έτσι. Η τιμή του παρόχου ίντερνετ να είναι ίση σε όλους και με βάση τον πιο ακριβό. Ποιος θα είχε κίνητρο να μειωθεί το κόστος; Σίγουρα όχι αυτοί που παράγουν φθηνά. Θα στήριζαν την ακριβή παραγωγή της εταιρίας Δ γιατί έτσι έχουν τεράστια κέρδη. Για να παραφράσουμε την γνωστή ρήση, και να μην υπήρχε ο πάροχος Δ, θα έπρεπε οι άλλοι να τον επινοήσουν. Και αυτό κάνουν για το ιδιωτικό τους συμφέρον, την πολύ μεγάλη κερδοφορία τους. Από την πλευρά τους καλά κάνουν, κοιτούν το συμφέρον τους γιατί είναι ιδιώτες και εξ ορισμού λειτουργούν για το κέρδος και όχι για το κοινωνικό καλό.

4. Όμως, ακόμα και αν δεν υπήρχαν τα παραπάνω προβλήματα, ο κόσμος ξεχνά ότι η μετάβαση της παροχής ενέργειας από το δημόσιο της ΔΕΗ στην Ελλάδα σε ιδιώτες, συνεπάγεται και σίγουρη αύξηση της τιμής του ρεύματος καθώς ο ιδιώτης θα συμπεριλάβει και το περιθώριο κέρδους του πάνω από το κόστος που ορίστηκε στην παραπάνω αγορά. Καμία εταιρία που κάνει τόσο μεγάλες επενδύσεις με κίνδυνο, δεν θα έμπαινε στην αγορά οποιοδήποτε προϊόντος αν δεν εξασφάλιζε ένα περιθώριο κέρδους 25%-30%. Άρα, η ιδιωτικοποίηση συνεπάγεται και άμεσα την αύξηση του κόστους κατά 30% ως μια φυσιολογική εξέλιξη. Επιπλέον, θυμόμαστε τους πολίτες να στηλιτεύουν τις ζημίες που είχε κάποτε η ΔΕΗ. Η ΔΕΗ είχε ζημίες γιατί απορροφούσε αυτές τις αυξήσεις των χονδρικών τιμών ώστε αυτές να μην αυξήσουν την τιμή ενέργειας του καταναλωτή και μόνο σπάνια αύξανε τις τιμές της. Τώρα η ΔΕΝ έχει ζημίες. Άρα στο 30% πάνω στην τιμή ιδιώτη, πληρώνουμε και τις ζημίες που είχε η ΔΕΗ και πλέον δεν έχει.

Εδώ ο πολίτης θα αναρωτηθεί: μα καλά το ίδιο δεν είναι; Είτε πληρώνω στον λογαριασμό μου τις αυξήσεις των τιμών του ρεύματος ή τις ζημίες ενός κρατικού παρόχου που πληρώνονται από τους φόρους μου δεν είναι το ίδιο; Η σύντομη απάντηση είναι όχι! Είναι τελείως διαφορετικό. Οι ακριβείς λόγοι ξεφεύγουν του στόχου αυτού του άρθρου και έχουν να κάνουν με την προοδευτική φορολογία. Εν συντομία, το 20% των φορολογούμενων φυσικών και νομικών προσώπων, πληρώνει στην Ελλάδα όπως και παντού στις αναπτυγμένες χώρες (ΗΠΑ, Δυτική Ευρώπη, κλπ) το 80% των φόρων. Αυτό το 20% δεν είμαστε εμείς όπως νομίζουμε πάντα όταν ακούμε το στατιστικό αυτό. Είναι τα πλουσιότερα φυσικά πρόσωπα και οι πιο κερδοφόρες επιχειρήσεις. Άρα, στην χειρότερη περίπτωση η ζημίες ενός κρατικού παρόχου πληρώνονται και από εμάς αλλά στο 20% ενώ τώρα στο 100%. Και φυσικά τα χαμηλότερα εισοδηματικά κλιμάκια δεν πληρώνουν και καθόλου τις ζημίες αυτές.

Αν για κάποιο λόγο, πρέπει να υπάρχει το χρηματιστήριο ενέργειας και να λειτουργεί με αυτούς τους αντιοικονομικούς όρους, τότε θα έπρεπε να περιοριστεί στις μεγάλες και μεσαίες επιχειρήσεις που έχουν την γνώση, δυνατότητα και άνεση να διαχειρίζονται χρηματοοικονομικά τα θέματα αυτά. Εκεί μόνο και όχι στο απλό νοικοκυριό που με αυτή την δομή μειώνεται σημαντικά η ευημερία του.

Ποιο είναι το μέλλον;

Το μέλλον σύμφωνα με όλα αυτά δεν μπορεί να προβλεφθεί από κανέναν. Αυτό γιατί εξαρτάται από τις εξελίξεις εν μέρει στην Ουκρανία. Αν σταματήσει ο πόλεμος γρήγορα, σίγουρα θα ομαλοποιηθεί η κατάσταση σε ένα βαθμό. Όμως, έχουν γίνει σημαντικές και μόνιμες αλλαγές με την στροφή της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο υγροποιημένο φυσικό αέριο από τις ΗΠΑ και αλλού, που πολύ απλά, είναι πολύ ακριβό. Έτσι, οι τιμές δεν θα πέσουν στα επίπεδα που ήταν πριν. Στον βαθμό που δεν θα γίνουν και σημαντικές αλλαγές στην κάκιστη λειτουργία της αγοράς αυτής από κάθε οικονομική άποψη, το πρόβλημα θα συνεχίσει να υπάρχει. Θα έχουμε πολύ ακριβή ενέργεια και από τη μια πολλά νοικοκυριά που δεν θα μπορούν να καταναλώνουν όσο θε θέλανε και τους χρειάζεται και από την άλλη ένα ολιγοπώλιο παρόχων ενέργειας που θα κερδίζουν δισεκατομμύρια.

Το πρόβλημα δεν λύνεται με επιδοματική πολιτική που είναι αποσπασματική και δημιουργεί ανασφάλεια και άγχος στους πολίτες. Σε διάφορες χώρες έγιναν σημαντικές και αποφασιστικές κινήσεις, όπως στη Γαλλία, για την εθνικοποίηση της πυρηνικής ενέργειας που αποτελεί εκεί σημαντικό κομμάτι της παροχής ηλεκτρικού ρεύματος με στόχο την μείωση των τιμών. Η Πορτογαλία και η Ισπανία κέρδισαν την αυτονομία τους από το ευρωπαϊκό σύστημα ενέργειας, αναγνωρίζοντας ότι έχει τα δομικά αυτά προβλήματα που αναφέραμε παραπάνω και οι τιμές ενέργειας έπεσαν σημαντικά. Οι εξαιρετικές συνθήκες που ζούμε, χρίζουν εξαιρετικών αποφάσεων με θάρρος.

Το σύστημα που υπάρχει σήμερα, δηλαδή, αποτελεί μια πολιτική απόφαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης που ισοδυναμεί με μια σημαντική μεταφορά πλούτου από τα νοικοκυριά σε ένα ολιγοπώλιο παρόχων ενέργειας και αυτό δεν πρέπει να μείνει έτσι για το καλό της ευημερίας των πολλών – των πολιτών.

Ο Περικλής Γκόγκας είναι Καθηγητής Οικονομικής Ανάλυσης και Διεθνών Οικονομικών στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης