“ἘΣΙΧΑΘΗΚΑ ΤΟΝ ἑΑΥΤΟ ΜΟΥ ΓΙΑΤΙ ΚΙ ΕΓΩ ΕΙΜΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ” – ΕΝΑΣ ΔΟΚΙΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΣ ΑΦΗΓΕΙΤΑΙ ΤΟ ΔΡΑΜΑ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ

Το ημερολόγιο του δόκιμου σημαιοφόρου Αθανάσιου Παπαβασιλείου μέσα από το καταδρομικό Έλλη αποτελεί ένα ιστορικό ντοκουμέντο που έρχεται στο φως 100 χρόνια μετά την καταστροφή της Σμύρνης. Πρόκειται για ένα ιστορικό τεκμήριο γραμμένο εν είδει επιστολής προς την αγαπημένη του, το οποίο εξιστορεί το προσωπικό βίωμα του ξεριζωμού, μέσα από τα μάτια ενός νεαρού αγοριού, 20 μόλις ετών.

Το ντοκουμέντο κυκλοφορεί πλέον από τις εκδόσεις Κυψέλη, υπό τον τίτλο “Εν πλω: Η καταστροφή της Σμύρνης μέσα από το ημερολόγιο ενός δόκιμου σημαιοφόρου”, και έρχεται να προστεθεί στις εκδόσεις εκείνες που αν εξεταστούν εν συνόλω, μπορούν να εξιστορήσουν εκ νέου τα δραματικά γεγονότα της εποχής, μέσα από ένα ύφος πιο “ζωντανό” και άρα πιο ρεαλιστικό. Αυτό ακριβώς αναφέρει στο The Magazine ο ιστορικός Κώστας Κατσάπης ο οποίος είναι υπεύθυνος για την εισαγωγή και την ιστορική επιμέλεια της έκδοσης. Όπως μας λέει, αυτές οι μαρτυρίες αφενός προσφέρουν καινούργια στοιχεία για πράγματα που γνωρίζουμε όχι επαρκώς ακόμη, και αφετέρου, αν θεαθούν ως ψηφιδωτό, μπορούν εν τέλει να καταλήξουν στην όσο το δυνατόν πιο αντικειμενική, αλήθεια.

Παράλληλα, το βιβλίο παρουσιάζει και λογοτεχνική αξία, με επίκεντρό του τον ανθρωπισμό μπροστά στο απόλυτο δράμα, αλλά και την αγωνία του πρωταγωνιστή μπροστά στην απώλεια, τη μάχη και τον θάνατο.

Μιλήστε μας λίγο για το ημερολόγιο

Το ημερολόγιο αυτό, όπως αναγράφεται και στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, συντάχθηκε από έναν δόκιμο σημαιοφόρο, τον Αθανάσιο Παπαβασιλείου, τις τελευταίες μέρες της μικρασιατικής περιπέτειας στη διάρκεια της υπηρεσίας του στο θρυλικό καταδρομικό «Έλλη». Τυπικά πρόκειται για επιστολή την οποία γράφει για να επιδώσει στην σύντροφό του (και σύντροφο της ζωής του όπως αποδείχθηκε) Μαρία, ωστόσο είναι κάτι παραπάνω από σαφές ότι η μακρά αυτή επιστολή λειτουργεί προσχηματικά και μόνο ως γράμμα, καθώς είναι κατ’ ουσία ένα ημερολόγιο που έχει όλα τα χαρακτηριστικά που έχουν αυτού του τύπου τα κείμενα. Θα έλεγα ότι η βασική της λειτουργία είναι η ανακουφιστική διέξοδος που δίνει σε έναν νέο είκοσι δύο ετών, ο οποίος βιώνει εν τη γενέσει της την ιστορία και μάλιστα σε συγκλονιστικές και οριακές συνθήκες. Όπως γράφει ο Φίλιππος Δρακονταειδής στην εισαγωγή του για ένα άλλο ημερολόγιο, αυτό του πεζικάριου Χρήστου Καραγιάννη, ο αυτόπτης και μαχόμενος στρατιώτης είναι ένα θηρίο ανήμερο, που έχει όλες τις αισθήσεις του σε πλήρη εγρήγορση, καθώς αυτή είναι η βασική προϋπόθεση της επιβίωσης. Αυτό το αίσθημα της εγρήγορσης είναι που οδηγεί σε έξοχες παρατηρήσεις, αλλά ενίοτε, όπως συμβαίνει στο ημερολόγιο που είχα την τιμή να επιμεληθώ, και σε ένα κείμενο με αναμφίβολες και ζηλευτές λογοτεχνικές αρετές.

Ένα ακόμη ημερολόγιο για το 1922 με αφορμή τα εκατό χρόνια από την Καταστροφή. Τι καινούργιο φέρνει;

Η αλήθεια είναι ότι τα τελευταία τριάντα χρόνια έχουν εκδοθεί αρκετά ημερολόγια από στρατιώτες και αυτόπτες της μικρασιατικής εκστρατείας και της Καταστροφής, νομίζω όμως και το καταθέτω με αρκετή ασφάλεια ότι πρόκειται για ένα από τα ελάχιστα ημερολόγια, ίσως και το μοναδικό, το οποίο περιγράφει την εμπειρία της μάχης και της υπηρεσίας σε πλοίο του πολεμικού ναυτικού. Από κει και πέρα, τα ημερολόγια είναι εκ των πραγμάτων μοναδικά καθώς αποτυπώνουν σκέψεις μύχιες και προσωπικές των συντακτών τους, οι οποίες βέβαια συναρτώνται με την προσωπική τους συγκρότηση, τις γενικότερες αφετηρίες τους κ.λπ.

Μπορούμε να λάβουμε τοις μετρητοίς τα όσα αναγράφουν τα ημερολόγια ή αυτό ενέχει προφανείς κινδύνους;

Η παρατήρησή σας είναι πολύ σημαντική και αξίζει νομίζω να σταθούμε λίγο σε αυτή. Πράγματι, τα ημερολόγια όπως και κάθε άλλη υποκειμενική γραφή (απομνημονεύματα, αυτοβιογραφίες, επιστολές κ.λπ.) απηχούν κατά βάση την προσωπική στάση ή άποψη του συντάκτη τους. Αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε, ωστόσο είναι κάτι που ισχύει ακόμη και για θεωρητικά πιο αντικειμενικές πηγές. Φυσικά, το ημερολόγιο ενός τσέτη για τα ίδια γεγονότα θα αποτυπώνει εντελώς διαφορετικές οπτικές για τα γεγονότα, δεν τρέφουμε αυταπάτες για το θέμα αυτό. Εν τούτοις, η σχολαστική διασταύρωση των πηγών μπορεί να δώσει καινούργια στοιχεία για πράγματα που γνωρίζουμε όχι επαρκώς ακόμη. Ένας παραδοσιακός ιστορικός πιστεύω, ακόμη και μέσα από μια τέτοια οπτική, στις έμφορτες υποκειμενικότητας πηγές θα βρει πλούσιο υλικό για τις έρευνές του. Ωστόσο, η σύγχρονη τάση στην ιστοριογραφία είναι να μελετάται ακριβώς αυτή η κατασκευή της υποκειμενικότητας. Κι εδώ υπάρχει πεδίον δόξης λαμπρό. Θα έλεγα μάλιστα ότι η μελέτη της υποκειμενικότητας αποτελεί το ασφαλέστερο και πλέον αντικειμενικό κομμάτι της ιστοριογραφικής προσέγγισης κι αυτό γιατί το ενδιαφέρον δεν εστιάζεται στο ποιος έχει δίκιο ή στο αν κάτι είναι αληθινό, αλλά στο πώς κατασκευάζεται το βλέμμα. Κι εδώ η ανάγκη για κατανόηση δεν μπορεί παρά να οδηγεί σε αλήθειες. Εν προκειμένω, εμένα με ενδιέφερε πολύ το πώς ένας νέος άνθρωπος με μια προσωπικότητα που σήμερα θα την χαρακτηρίζαμε ρομαντική, βιώνει τον πόλεμο. Πώς αισθάνεται όταν για πρώτη φορά σκοτώνει άνθρωπο, τι αισθήματα του προκαλεί η φρίκη του πολέμου. Πρόκειται με άλλα λόγια για ένα τεκμήριο με πολυεπίπεδες αναγνώσεις, πολύ πέραν της καταγραφής από έναν αυτόπτη μάρτυρα γεγονότων που σήμερα αποκαλούμε «ιστορικά».

Υπάρχει λογοτεχνική αξία στο ημερολόγιο αυτό;

Η λογοτεχνική αξία του κειμένου είναι αναμφισβήτητη. Πρόκειται για ένα έξοχο κείμενο με λογοτεχνικές αρετές όπως προείπα, που διαβάζεται απνευστί. Ταυτόχρονα είναι ένα ντοκουμέντο ανθρωπισμού που αξίζει να διαβαστεί και να διδαχθεί στα σχολεία. Ο συντάκτης του στις δύσκολες συνθήκες του πολέμου δεν χάνει κατ’ ελάχιστο την ανθρωπιά του, τα ουμανιστικά του αισθήματα δοκιμάζονται αλλά αντέχουν. Ο ίδιος βρίσκεται μετέωρος ανάμεσα στον παλιό του εαυτό και σε αυτό που καλείται να αποδεχτεί στη συγκυρία της μάχης. Η αποκτήνωση είναι η εύκολη λύση όμως αυτός ορθώνει ηθικό ανάστημα. Εν τέλει, είναι ένα κείμενο συγκινητικό που αποτελεί κατά τη γνώμη μου ψηφίδα μιας λογοτεχνικής παραγωγής που βάζει στο επίκεντρό της τον άνθρωπο και γι’ αυτό η αξία της είναι διαχρονική.

Κλείνοντας τη συνέντευξη αυτή θα θέλατε να προσθέσετε κάτι;

Θα ήθελα να καταθέσω δημόσια τις ευχαριστίες μου στον δισέγγονο του Αθανάσιου Παπαβασιλείου, φίλο Κωνσταντίνο και την οικογένειά του για την τιμή που μου έκαναν να μου εμπιστευτούν ένα οικογενειακό κειμήλιο τέτοιας ιστορικής, λογοτεχνικής αλλά κύρια, για τους ίδιους, συναισθηματικής αξίας. Ελπίζω το αποτέλεσμα να μην τους απογοήτευσε. Βεβαίως, δεν θα ήθελα να ξεχάσω τον εκδότη του βιβλίου, επίσης καλό φίλο Νίκο Βεργέτη για την πρόταση που μου έκανε, αλλά και για την άψογη αισθητικά και τυπογραφικά δουλειά των εκδόσεων Κυψέλη, που προσδίδει στο ημερολόγιο επιπλέον αξία.

Το βιβλίο

Εκατό χρόνια μετά το τέλος της Μικρασιατικής Εκστρατείας και τον ξεριζωμό του ελληνισμού της Μικράς Ασίας μαρτυρίες και καταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων δεν σταματούν να έρχονται στην επιφάνεια. Ημερολόγια, επιστολές, αυτοβιογραφικές καταθέσεις φωτίζουν από μια διαφορετική γωνία τα κρίσιμα γεγονότα της περιόδου που ακολούθησε την κατάρρευση του μετώπου, προσθέτοντας στα όσα ήδη γνωρίζουμε πολύτιμες πληροφορίες για τους τρόπους με τους οποίους η εμπειρία της μάχης, του πολέμου και της Καταστροφής βιώθηκε από τους συμμετέχοντες.

Το ημερολόγιο του δόκιμου σημαιοφόρου Αθανάσιου Παπαβασιλείου αποτελεί μια τέτοια πηγή. Γραμμένο στην τελευταία φάση της Εκστρατείας ως “μακρά επιστολή” προς την αγαπημένη του Μαρία, αποτυπώνει με ενάργεια τα συναισθήματα που γεννά ο πόλεμος σε έναν νέο άνθρωπο ο οποίος βιώνει την Ιστορία εν τη γενέσει της σε οριακές συνθήκες. Πηγή πολύτιμη τόσο για τα γεγονότα της Καταστροφής όσο και για την κατασκευή του εαυτού και τις ταυτοτικές του μεταπλάσεις, το ημερολόγιο του Παπαβασιλείου συνιστά συνάμα ένα έξοχο κείμενο με λογοτεχνικές αρετές που αιχμαλωτίζει τον αναγνώστη, κρατώντας το ενδιαφέρον του διαρκώς αμείωτο.

Ο Αθανάσιος Παπαβασιλείου γεννήθηκε το 1900 στην Πάρο. Φοίτησε στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων και ως δόκιμος αξιωματικός έλαβε μέρος στην τελευταία φάση της Μικρασιατικής Εκστρατείας καταγράφοντας σε ημερολόγιο την εμπειρία του από την καταστροφή της Σμύρνης και τον ξεριζωμό του μικρασιατικού ελληνισμού. Στη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου έλαβε την εκπαίδευση του αεροναυτίλου και συμμετείχε σε επιχειρήσεις στη νότια Γαλλία. Μετά τη λήξη του πολέμου σταδιοδρόμησε στην πολιτική αεροπορία, αρχικά στην ΤΑΕ και κατόπιν στην Ολυμπιακή Αεροπορία. Έφυγε από τη ζωή πλήρης ημερών τον Οκτώβριο του 1989.

Ο Κώστας Κατσάπης ([email protected]) είναι ιστορικός. Διδάσκει πολιτισμική ιστορία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και δημόσια ιστορία στο ΕΑΠ. Το τελευταίο του βιβλίο Αυστραλία. Δέκα ιστορίες, κυκλοφόρησε το 2022 από τις εκδόσεις Μωβ Σκίουρος.

Ένα απόσπασμα από το Ημερολόγιο

Ἐν πλῷ 1 Σεπτεμβρίου 1922

– Πέμπτη πρωΐ

Καί μία ψυχολογική παρατήρησις ἐπί τῶν ἐνστίκτων τοῦ ἀνθρώπου, τήν ὁποίαν ἔκανα, ὄχι διαβάζωντας διάφορα βιβλία, ἀλλά διαβάζωντας τόν ἑαυτό μου καί τούς περί ἐμέ, τίς ἡμέρες αὐτές… Τήν στιγμή αὐτή δέν εἴμεθα ἄνθρωποι. Εἴμεθα τίγρεις, εἴμεθα θηρία!…

Ποιός θά μοῦ τὤλεγε ἐμένα, ὁ ὁποῖος δέν ’μποροῦσα μία κόττα σφαγμένη νά ’δῶ, ὅτι θά ’ρχόταν στιγμή πού θά ὑποδεχόμουν μέ ἰαχές χαρᾶς κάθε πυροβολισμό, κάθε ὀβίδα τῶν κανονιῶν μας, ἡ ὁποία θά εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα νά σπείρῃ τόν θάνατο, ὄχι σέ ἕνα, ἀλλά σέ πλῆθος ἀμέτρητο ἀπό ἀνθρώπους; Ὅτι θά ἐχαιρόμουν τόσο περισσότερο, ὅσο τ’ ἀποτελέσματά της θά ἦσαν πιό καταστρεπτικά, ὅτι θά ἐλυπούμην, ὅτι θά ἔσκαγα, ἄν καμμιά φορά ἀστοχοῦσε, ἄν δέν ἐσκότωνε δηλαδή, ἄν δέν ἐπλήγωνε, ἄν δέν ἐκρεουργοῦσε;…

Καί ὅμως αὐτό συνέβη ἀκριβῶς! Ὅταν ἐρρίχναμε κατά τῶν ἱππέων καί ἐτύχαινε καμμία βολή μας νά ἀστοχήσῃ, πόση φοῦρκα, τί λύπη, ποία ἀπογοήτευσις!… Ὅταν ὅμως ἡ ὀβίς ἔσκαγε μέσα ’στήν μέση μεγάλης συγκεντρώσεως ἀνθρώπων καί τούς ἐβλέπαμε νά τινάζωνται ’στόν ἀέρα σάν νά ἦσαν μικρές πετρίτσες καί ν’ ἀναποδογυρίζωνται μαζί μέ τά ἄλογά τους νεκροί, ἄλλοι ῥιγμένοι ἀπό ’πάνω καί ἄλλοι σκεπασμένοι κάτω ἀπ’ αύτά, ἔπρεπε νἄκουγες τόν ἐνθουσιασμό μας, νά ἔβλεπες τήν εὐτυχία μας! Ἐπειδάγαμε κυριολεκτικῶς, ἐχειροκροτούσαμε, ἐφωνάζαμε ἀπό τήν μεγάλη μας χαρά!… Καί ὅμως αὐτοί που μέ τόσο ἐνθουσιασμό συνοδεύαμε τίς τελευταῖες των στιγμές, ’μπορεῖ νά εἶχαν μητέρα ἡ ὁποία νά τούς ἐπερίμενε, ’μπορεῖ νά εἶχαν γυναῖκα, ἀρραβωνιαστικιά, ἀδελφή, παιδιά, τά ὁποῖα νά μένουν τώρα ὀρφανά καί ἄστεγα ’στούς πέντε δρόμους!…

Ἀλήθεια τί κτῆνος πού εἶναι ὁ ἄνθρωπος! Ἔχει μέσα του ἔνστικτα θηρίου τά ὁποῖα γυρεύουν ἀφορμή γιά νά ξεπηδήσουν! Εἶναι χειρότερος ἀπό τά θηρία, γιατί εἶναι ἐπιπροσθέτως καί ὑποκριτής καί διαρκῶς προσπαθεῖ μέ τήν μορφή τοῦ ἀγγέλου νά καλύψῃ τήν ψυχή τοῦ Σατανᾶ!… Μέ ὡραῖα λόγια καί γιά νά ὑποστηρίξῃ δῆθεν ὡρισμένες μεγάλες ἀρχές, θῦμα ὅπως ὁρκίζεται τῶν ἄλλων, δέν ἔχει ἄλλον σκοπό, παρά μόνο πῶς νά τούς καταστρέψῃ, δέν γνωρίζει ἄλλην ἰδεολογία ἐκτός ἀπό τό ψέμμα καί τήν κλεψιά… Διαρκής του ἀγών ἡ ἐξόντωσις τοῦ πλησίον του καί μόνη κατεύθυνσίς του τό συμφέρον του… Στήν εἰρήνη ὅπλα του, ἡ συκοφαντία, τό ψεῦδος, ἡ ἀπάτη, ἡ παλῃανθρωπιά. Στόν πόλεμο – τά μέσα τά ὁποῖα ἡ ἐπιστήμη τοῦ παρεχώρησε! Δηλαδή τό κανόνι, ἡ βόμβα, τό δηλητήριο, ὁ θάνατος, ἡ καταστροφή!… Ἀλλά καί ἡ ἐπιστήμη τί εἶναι! Ἔργον ἀνθρώπινο. Ἑπομένως καλύτερα μέσα δέν ἠμποροῦσε νά παραχωρήσῃ. Ἔξω ἀπό τό συμφέρον καί τόν μικροεγωισμό κανένα ἄλλο αἴσθημα δέν ὑπάρχει ’στόν ἄνθρωπο! Τά πάρα ’πάνω, τά ὡραῖα λόγια, οἱ δῆθεν θυσίες, οἱ ὡραῖες ἀρχές, εἶναι ψεύδη, ὑποκρισίες, μουτσοῦνες γιά νά σκεπάσουν τήν ἀλήθεια, τήν πραγματικότητα, δηλ. τό αἶσχος, τήν θηριωδία, τήν ποταπότητα. Ἐσιχάθηκα τόν ἑαυτό μου! Γιατί κ’ ἐγώ εἶμαι δυστυχῶς ἄνθρωπος!… Πρέπει νά τελειώνω ἐδῶ. Εἶμαι ὅλην τήν νύχτα ἄϋπνος καί ἐλπίζω νά καταφέρω τώρα καμμιά δυό ὧρες νά κοιμηθῶ. Καί αὐτές γιά μᾶς τώρα εἶναι ὁλόκληρος θησαυρός…

Το βιβλίο “Εν Πλω” κυκλοφορεί σε όλα τα βιβλιοπωλεία από τις Εκδόσεις Κυψέλη