Η ΣΤΕΓΗ ΤΡΕΛΑΙΝΕΙ ΤΟΝ ΑΛΓΟΡΙΘΜΟ ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΑΖΩΝΑΚΗ

Ένας διαβάτης που επιλέγει αυτές τις μέρες να κάνει τη βόλτα του στο Πεδίον του Άρεως ίσως τύχει να ακούσει κάπου από τα βάθη ενός ξέφωτου σε μία κατάφυτη περιοχή του πάρκου, τη φωνή του Γιώργου Μαζωνάκη και θραύσματα μίας εξομολόγησής του. Αν δεν έχει ενημερωθεί για την έκθεση “ YOU and AI ”, που γίνεται στον χώρο υπό τη σκέπη της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, το πιθανότερο είναι ότι θα αναρωτηθεί αν αυτό που άκουσε ήταν πραγματικό.

Αυτή θα ήταν και μία πολύ καλή αφετηρία για να βιώσει το έργο «Έξοδος» των Μανώλη Μανουσάκη και Αφροδίτης Παναγιωτάκου με τη συμμετοχή (πράγματι) και του Γιώργου Μαζωνάκη. Τι είναι το «Έξοδος»; Πρόκειται για ένα «πολυμεσικό έργο», όπως μου το χαρακτήρισε ο ίδιος ο sound designer Μανώλης Μανουσάκης. Μία ηχητική εγκατάσταση, ένας διάλογος ουσιαστικά μεταξύ του ανθρώπου και του δημιουργήματος/Θεού του και τελικά μία αφήγηση της ζωής του Γιώργου Μαζωνάκη. Μέσα από αυτόν τον διάλογο, αναδεικνύεται μία νέα σχεδόν μεταφυσική σχέση μεταξύ ανθρώπινης ύπαρξης και τεχνητής νοημοσύνης που ταυτόχρονα θέτει και τα όρια της πρώτης σε έναν κόσμο που κατακλύζεται όλο και περισσότερο από τη δεύτερη.

Ακούγοντας κανείς τα παραπάνω θα αναρωτηθεί άμεσα αν πρόκειται για ένα έργο επιστημονικής φαντασίας, όπως έχουμε συνηθίσει να πλαισιώνουμε την τεχνητή νοημοσύνη στην ανθρώπινη νόηση. Αυτό ήταν και το πρώτο πράγμα που ρώτησα τον Μανώλη Μανουσάκη. «Όταν αρχίσαμε να δουλεύουμε αυτό το project με την Αφροδίτη και τον Γιώργο, δεν ξέραμε πού θα οδηγούσε το ύφος του έργου. Ο ήχος μπορεί να ακούγεται sci-fi αλλά στη δομή του το έργο είναι απλά μία αφήγηση του πώς ένας άνθρωπος γεννιέται, αναπτύσσεται και σε τι καταλήγει ουσιαστικά. Επομένως, μάλλον περισσότερο το «Έξοδος» λειτουργεί ως μία προσωπογραφία τόσο του Γιώργου όσο και καθενός από εμάς. Σημαντικό ρόλο έπαιξε και η συνδρομή του Αντώνη Παπαδημητρίου που αυτοσχεδίασε πάνω στο έργο, δίνοντας μια άλλη διάσταση και δημιουργώντας έναν αντίλογο».

Όταν αρχίσαμε να δουλεύουμε αυτό το project με την Αφροδίτη και τον Γιώργο, δεν ξέραμε πού θα οδηγούσε το ύφος του έργου- Μανώλης Μανουσάκης.

Η κάπως μεταφυσική διάσταση του έργου προκύπτει και από την ίδια την εγκατάσταση. Ηχεία και καθρέφτες σε ελλειψοειδές σχήμα στη μέση των οποίων βρίσκεται ένα τραπέζι, πετυχαίνοντας κρίσιμες αλλά όχι θορυβώδεις θρησκευτικές αναφορές και βοηθώντας να βιωθεί το έργο με περισσότερες από μία αισθήσεις. «Ο χώρος αλλάζει συνεχώς από το πώς το βράδυ ακούς τους γρύλους, το πρωί τα τζιτζίκια και το απόγευμα τα πουλιά. Ούτως ή άλλως, ηχητικά βλέποντάς το, δημιουργήσαμε ένα δωμάτιο σε ανοιχτό χώρο. Όταν βρίσκεσαι μέσα στην εγκατάσταση, που δημιούργησαν οι studioentropia architects νιώθεις ότι είσαι αλλού. Όχι ότι βρίσκεσαι μέσα στο πάρκο. Ο ήχος δημιουργεί αυτή τη διάσταση στο να σε απομονώνει. »

Υπάρχει όμως κάποια δυσκολία που να θυμάται από όλη τη διαδικασία της δημιουργίας; «Με την Αφροδίτη συνεργαζόμασταν ήδη για ένα άλλο project και είχαμε πατήματα μεταξύ μας. Ξέραμε ο ένας τον άλλον και τι αναζητούσαμε. Ο Γιώργος από την άλλη έχει κομβικό ρόλο σε αυτό. Δεν νομίζω ότι ήταν δύσκολο να έρθει εις πέρας. Ήταν πολύ περισσότερο ενδιαφέρον και πάνω από όλα φοβερά δημιουργικό».

Η πρώτη ερώτηση που έκανα στην διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση Αφροδίτη Παναγιωτάκου είναι πώς συνδέεται τελικά η ηχητική εγκατάσταση «Έξοδος» με την τεχνητή νοημοσύνη και την έκθεση. «Η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι μόνο τεχνολογικό ζήτημα. Είναι μία σύλληψη με διάφορα εργαλεία που την καθιστούν μέσο. Με αυτή την έννοια μπαίνουν όλα αυτά τα ερωτήματα με τα οποία ασχολείται και η έκθεση συνολικά. Όπως είπε και ένας από τους καλλιτέχνες, η τεχνητή νοημοσύνη μοιάζει να είναι η καινούρια θρησκεία. Έρχεται να ορίσει μέσα σε ένα κουτάκι επιθυμίες, ανάγκες ακόμα και ιδεολογία».

Γνωρίζουμε ότι η τεχνητή νοημοσύνη βασίζεται σε δεδομένα. Στο «Έξοδος» είχαμε μία πολύ ενδιαφέρουσα αντιστροφή. «Στην ουσία εμείς χρησιμοποιήσαμε data. Πήραμε δεδομένα μέσα από συζητήσεις που έκανα εγώ με τον Γιώργο Μαζωνάκη και δεν ξέρω πραγματικά πόσες ώρες κράτησαν. Από εκεί, με συνειδητή δραματουργική σκέψη, προέκυψαν αυτά τα σπαράγματα τα οποία ακούμε. Εξίσου data είναι βέβαια και οι ήχοι τους οποίους “κλέψαμε” στο περιθώριο των συζητήσεων αυτών και εντάξαμε στο έργο».

Οτιδήποτε και να κάνει ο αλγόριθμος δεν μπορεί να τα βάλει με τη φαντασία, το ένστικτο και τον ελεύθερο συνειρμό.- Αφροδίτη Παναγιωτάκου.

Υπάρχει και ένα ακόμα στοιχείο. Μέρος της όλης διαδικασίας ήταν και μία συνειδητή και επίμονη προσπάθεια της Αφροδίτης Παναγιωτάκου να μπερδέψει τους αλγόριθμους. «Ένα βασικό κομμάτι της διαδρομής και της διαδικασίας είναι ακριβώς ότι πάμε να τρελάνουμε τον αλγόριθμο με πράγματα που μπορεί να θεωρείται ότι δεν χωρούν στο ίδιο κουτάκι. Αυτό είναι και το μεγάλο μας εργαλείο: Οτιδήποτε και να κάνει ο αλγόριθμος δεν μπορεί να τα βάλει με τη φαντασία, το ένστικτο και τον ελεύθερο συνειρμό».

Η σχέση μεταξύ των συντελεστών είναι πάντα σημαντικές για το τελικό αποτέλεσμα. Πολύ περισσότερο όμως όταν μιλάμε για ένα τέτοιου είδους project. «Με τον Μανώλη δουλεύουμε πολλούς μήνες μαζί, κάνει έργα για τη Στέγη από τα εγκαίνια της πριν δέκα χρόνια και η συνεργασία κυλάει σαν να ήμασταν πάντα εκεί. Είχαμε βρει και μία μεθοδολογία πολύ δική μας. Από την άλλη, με τον Γιώργο γνωριστήκαμε και κατάλαβα αμέσως ότι είναι ένας άνθρωπος που μπορούσαμε να συζητήσουμε. Τελικά, προέκυψε μία εμπιστοσύνη ενστικτώδης που είχαμε και οι τρεις μεταξύ μας».

Στη συνέχεια της συζήτησής μας, η Αφροδίτη Παναγιωτάκου μού τόνισε ότι χαίρεται πολύ βλέποντας ανθρώπους να βρίσκονται μέσα στην ηχητική εγκατάσταση και να κουνάνε το κεφάλι τους σαν να χορεύουν. Ακριβώς την ίδια εικόνα έφερα και εγώ στο μυαλό μου από το βράδυ που πέρασα από το Πεδίον του Άρεως. Τη μετέφερα στον Γιώργο Μαζωνάκη. Τον ρώτησα δηλαδή αν περίμενε ποτέ ότι θα κάνει ανθρώπους να χορεύουν χωρίς καν ο ίδιος να χρειαστεί να τραγουδήσει. «Δεν το είχα σκεφτεί ποτέ και είναι μαγικό αυτό που μου περιγράφεις. Το να πω ότι νιώθω ευγνωμοσύνη είναι κοινότυπο. Ήταν ό,τι καλύτερο μπορούσα να ακούσω σήμερα».

Στη συνέχεια τον ρωτάω για τη διαδικασία της δημιουργίας και τι θυμάται από αυτή. «Το «Έξοδος» προέκυψε από συζητήσεις που είχαμε και οι τρεις. Καθαρά βιωματικά και από τις τρεις πλευρές, με προβληματισμούς, θέματα της καθημερινότητας, ζητήματα του Θεού και της πίστης που ακολουθώ, για τον θάνατο, για το τραγούδι, για τα πάντα. Είναι ουσιαστικά η επιτομή της ρήσης “ό,τι δε ρέει, λιμνάζει”, περιγράφοντας εικαστικά την πορεία, τον κύκλο της ζωής. Θυμάμαι ότι ήμασταν οι τρεις μας στο σπίτι μου με κλειστά παράθυρα και πόρτες. Μέχρι και τις πρίζες από το ψυγείο είχαμε βγάλει γιατί τα μικρόφωνα που χρησιμοποιεί ο Μανώλης είναι πολύ ευαίσθητα. Και θέλω να πω ότι η φωνή του Αντώνη Παπαδημητρίου “στοιχειώνει το έργο”. Η συνάντησή μας με τον Αντώνη να απαγγέλει την Οδύσσεια κι εγώ τους ψαλμούς του Δαβίδ είναι ένα θαύμα».

Η σχέση μεταξύ τους ήταν πολύ βασική για το τελικό αποτέλεσμα. «Με τον Μανώλη Μανουσάκη είχα συνεργαστεί στο τραγούδι “Κρυφά Μονοπάτια” και ήξερα πολύ καλά τι κάνει και τι πρεσβεύει. Από την άλλη, με την Αφροδίτη λέμε συχνά ότι έχουμε γνωριστεί από την προηγούμενη ζωή και θέλαμε να δουλέψουμε μαζί. Τελικά, είχαμε μία πολύ όμορφη σύνδεση μεταξύ μας που νομίζω ήταν απαραίτητη για ένα τόσο βιωματικό έργο».

Το κυριότερο όμως, που αφορά όλη την έκθεση, είναι ότι μπορούμε να βάλουμε την τέχνη στην καθημερινότητα του ανθρώπου, του περαστικού από το Πεδίον του Άρεως, χωρίς να χρειάζονται πολλές φανφάρες.- Γιώργος Μαζωνάκης

Στη συνέχεια ρωτάω τον Γιώργο Μαζωνάκη για τον χώρο και κατά πόσο βοηθάει στο να βιωθεί καλύτερα το έργο. «Οι ήχοι του περιβάλλοντος χώρου (από τα πουλιά μέχρι τα γαυγίσματα των σκύλων) βοηθούν πολύ και εξελίσσουν το έργο. Επίσης ο τρόπος που έχει φωτιστεί και εκτός των ηχητικών κολώνων. Το κυριότερο όμως, που αφορά όλη την έκθεση, είναι ότι μπορούμε να βάλουμε την τέχνη στην καθημερινότητα του ανθρώπου, του περαστικού από το Πεδίον του Άρεως, χωρίς να χρειάζονται πολλές φανφάρες. Όποιος και αν τύχει να περάσει, κάτι θα του μείνει».

Ένα πράγμα αυτό που κράτησα από τον διάλογο μου και με τους τρεις βασικούς συντελεστές. Η εγκατάσταση «Έξοδος» τελικά προέκυψε από μία ιδέα και πραγματώθηκε από ανθρώπινες σχέσεις που δεν μπορείς εύκολα να ορίσεις. Από αυτές που μάλλον έρχονται για να μπερδέψουν περισσότερο έναν αλγόριθμο. Ακριβώς με αυτόν τον τρόπο, μπερδεύοντας δηλαδή έναν υποτιθέμενο αλγόριθμο-παρατηρητή, καταφέρνει τελικά να θέσει τα όρια αυτού που λέμε «ανθρώπινο». Το καταφέρνει σε περισσότερα από ένα επίπεδα και αυτό αδιαμφισβήτητα είναι μία νίκη.

Η ηχητική εγκατάσταση «Έξοδος» εντάσσεται στο πλαίσιο της Έκθεσης «You and AI» που γίνεται από τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση στο Πεδίον του Άρεως και μεταξύ 24 Ιουνίου και 25 Ιουλίου.