Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΤΑΤΡΟΠΩΝΕΙ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ – ΕΝΑ ΠΡΟΦΗΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΑΠΟ ΤΟ 1935 ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΜΕ ΤΟ AI

«Υπέρ πάσαν άλλην αρετήν είχε τάξει την ελευθερογνωμίαν, ουδέποτε φοβηθείς να εκφράση την γνώμην του δημοσία».

Από τη νεκρολογία για τον Αντώνη Χριστοδούλου, που δημοσιεύτηκε το 1938 στο περιοδικό «Παναιγύπτια» (14/5/1938).

Στα μέσα, περίπου, της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα, μία επίσκεψη στο υπόγειο του πατρικού μου σπιτιού στην Κάρπαθο, κατά τη διάρκεια του καλοκαιρινού διαλείμματος των σπουδών μου, φέρνει στο φως μια αναπάντεχη ανακάλυψη. Στα χέρια μου κρατώ ένα μικρό σε έκταση βιβλίο, με τον φαινομενικά παράδοξο τίτλο Ο Επιστημονικός θεός. Συγγραφέας του έργου ο Αντώνης Χριστοδούλου. Στις τελευταίες εσωτερικές σελίδες του φθαρμένου πονήματος, διαβάζω πως τυπώθηκε το 1935 στην πόλη Μιτ Γαμρ της Αιγύπτου, σε τριακόσια αριθμημένα αντίτυπα¹. Μία ακόμα μεγαλύτερη έκπληξη έρχεται λίγα δευτερόλεπτα αργότερα, τη στιγμή που αντικρίζω την κτητορική σφραγίδα² του προπάππου μου, Πολυχρόνη Χιώτη³, με ημερομηνία απόκτησης του βιβλίου στις 6 Απριλίου του 1947.

Ξεκινώντας να διαβάζω το κείμενο, τα πράγματα παίρνουν μία ακόμα εντυπωσιακότερη τροπή. Αντιλαμβάνομαι γρήγορα πως έχω να κάνω με ένα βαθιά φιλοσοφικοϊστορικό έργο που εξυμνεί την επιστημονική πρόοδο, κατακεραυνώνοντας ταυτόχρονα τη θρησκευτική δεισιδαιμονία και τα οργανωμένα μονοθεϊστικά ιερατεία. Στο τέλος, ο συγγραφέας εμφανίζεται βέβαιος για την οριστική επικράτηση της επιστημονικής σκέψης στις κοινωνίες του 21ου αιώνα.

Ολοκληρώνοντας την πρώτη ανάγνωση του βιβλίου, είχα ήδη καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ιστορία του Κύπριου Βολταιριστή του 20ου αιώνα, Αντώνη Χριστοδούλου, και το περιεχόμενο του Επιστημονικού θεού του θα έπρεπε να καταστεί μελλοντικά ευρύτερα γνωστή. Το 2023 έμελλε εντέλει να αποτελέσει τη χρονιά που αυτή η επιθυμία κατέστη πραγματικότητα, ογδόντα οκτώ ολόκληρα χρόνια μετά την παρθενική έκδοση του έργου.

Γνωριμία με έναν λησμονημένο δοκιμιογράφο

Για τη ζωή και τη δράση του Αντώνη Χριστοδούλου οι πηγές που υπάρχουν είναι λιγοστές. Δεν υπάρχουν διαθέσιμες πληροφορίες για τον ακριβή χρόνο και τόπο της γέννησής του, παρ’ όλα αυτά είναι γνωστό πως καταγόταν από την επαρχία της Πάφου στην Κύπρο. Η δραστηριότητά του στην Αίγυπτο ξεκινά να ανιχνεύεται στα 1903, ενώ ο θάνατός του καταγράφεται τριάντα πέντε χρόνια αργότερα, στα 1938 στο Παρίσι. Οι σπουδές του σχετίζονταν με την επιστήμη της Χημείας, πιθανότατα και με τη Γεωπονία, ενώ δραστηριοποιούνταν στην πόλη Μιτ-Γαμρ, έχοντας ιδρύσει με τον αδερφό του εταιρεία γύρω από το εμπόριο βαμβακιού. Από το 1903, ο Χριστοδούλου κάνει την εμφάνισή του στο χώρο των ελληνικών γραμμάτων της Αιγύπτου⁴. Σε αυτό το πλαίσιο, ξεκινά την έκδοση της σατιρικής εφημερίδας «Ο Κόπανος», σε συνεργασία με τον Γεώργιο Στρατή⁵. Παράλληλα, συνεργάζεται με το περιοδικό «Παναιγύπτια» και τις εφημερίδες «Κάιρο», «Κάιρο-Κλειώ» και «Ημερολόγιο Πάργα». Συνέγραψε τρία έργα, τα Ύμνος προς την οκνηρίαν (Αλεξάνδρεια, 1933), Δον Κιχώται επί πηγάσσων (Μιτ-Γαμρ, 1934) και Ο Επιστημονικός Θεός (Μιτ-Γαμρ, 1935)⁶. Αξιοσημείωτο, τέλος, είναι το γεγονός πως τελευταία του κατοικία υπήρξε το νεκροταφείο των ελευθερόφρονων/άθεων/άθρησκων εκείνης της εποχής στην κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια⁷.

Ένα βιβλίο μπροστά από την εποχή του

Ο Επιστημονικός Θεός αποτελεί, δίχως αμφιβολία, το πιο ριζοσπαστικό και τολμηρό έργο του Αντώνη Χριστοδούλου. Πρόκειται για μία οξεία επίθεση στον διαχρονικό ρόλο του χριστιανισμού και των εκπροσώπων του, ιερέων και θεολόγων, ενώ από τα βέλη του συγγραφέα δεν ξεφεύγει ούτε ο ιουδαϊσμός, από τη στιγμή που ο χριστιανισμός θεωρείται (και είναι) παράγωγό του. Παράλληλα, ο συγγραφέας υμνεί την επιστημονική πρόοδο, θεωρώντας την το κυριότερο αντίβαρο στη λαίλαπα της θρησκευτικής δεισιδαιμονίας, φτάνοντας στο σημείο να προβλέψει πως έναν περίπου αιώνα μετά την εποχή του, θα έχει ήδη καταγραφεί ο θρίαμβος της θρησκείας της επιστήμης στον πλανήτη μας. Η πρόβλεψη αυτή, αν και τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές απέχουμε δώδεκα χρόνια από το 2035, είναι μάλλον απίθανο να επαληθευτεί, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά το κοντινό μας μέλλον. Εκτός κι αν οι συνεχώς επιταχυνόμενοι ρυθμοί ανάπτυξης της επιστημονικής πρόοδου αλλάξουν άρδην το τοπίο μέσα στα επόμενα χρόνια, γεγονός που δεν πρέπει να αποκλειστεί.

Ένα σημείο στο οποίο αξίζει να σταθεί κανείς αποτελεί η θέση του Χριστοδούλου απέναντι στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, την κοσμοθέαση που αυτός παρήγαγε, καθώς επίσης και το λυκόφως του κατά την περίοδο της ανάδυσης και επικράτησης του χριστιανισμού. Τα προηγούμενα αποτελούν ζητήματα που φαίνεται να απασχολούν έντονα τη σκέψη του Κύπριου συγγραφέα. Γράφει χαρακτηριστικά: «Οἱ ἀρχαῖοι ἕλληνες μὲ τὴν εὔπεπτον και ἀφανάτιστον καὶ πρακτικὴν καὶ φυσιοκρατικὴν θρησκείαν των εἶχαν προσεγγίσει σχεδὸν τὰ ὅρια τοῦ τελείου. Ὁ Πλάτων καὶ ὁ Ἀριστοτέλης καὶ ὁ Εὐκλείδης καὶ ὁ Πυθαγόρας καὶ ὁ Ἵππαρχος μόνον μὲ τὴν ἐπαφὴν τοιαύτης ἐκλεκτικῆς θρησκείας ἦτο δυνατὸν νὰ παρασκευάσουν τόσας πνευματικὰς ἐκρήξεις. Ἐὰν ὁ ἀνεπιστημονικὸς χριστιανισμὸς δὲν ἀνέκοπτε τὸ ἔργο των, ἡ ἀνθρωπότης σήμερα θὰ ἐγνώριζε τὸν πολλοστὸν Ἐινστέιν καὶ Παστὲρ καὶ Μαρκόνι καὶ Ἔδισον».

Πώς όμως έγινε η μετάβαση από τον αρχαίο κόσμο στον χριστιανισμό; Και εδώ ο Χριστοδούλου εμφανίζεται απόλυτα συνειδητοποιημένος, με μία ρητορική εντελώς προωθημένη για την εποχή του, μιας και θυμίζει κείμενα θρησκευτικής κριτικής που εμφανίζονται στα ελληνικά πράγματα μετά τα χρόνια της Μεταπολίτευσης: «Ἡ ἀρχαία ὅμως αὐτὴ θρησκεία ἐτορπιλίσθη ἀπὸ τὸν χριστιανισμὸν καὶ ἐθρυμματίσθη εὐκόλως, διότι αὐτὸς ἦτο καὶ εἶναι προπαγάνδα καὶ ἐγωπάθεια καὶ φανατισμός, ἐκείνη δὲ ἁπλῆ δοξασία χρήσιμος διὰ τὰς ἠθικὰς καὶ πνευματικὰς ἀνάγκας τῆς τρεχούσης ζωῆς. Τὸ Δωδεκάθεον τοῦ Ὀλύμπου εἶχεν εὑρεθεῖ ἐντελῶς ἀνυπεράσπιστον. Ἐπειδὴ δὲν διέθετεν ἱερεῖς βιοποριζομένους καὶ παχυνομένους ἀπὸ τὴν διάδοσιν δογμάτων καὶ τριαδικῶν θεωριῶν ὑπέστη ἄνανδρον ἐπίθεσιν ἐκ μέρους ὠργανωμένης σπείρας μονομανῶν ἰδεολόγων, οἱ ὁποῖοι ἀργότερα μετετράπησαν εἰς ἐπάγγελμα, οἰκονομολογίαν καὶ αἰσχροκέρδειαν. […] Ὁ Ζεὺς ἐδολοφονήθη ἀπὸ πλεόνασμα πεποιθήσεως πρὸς τὴν λογικὴν τῶν ἀνθρώπων. Οὐδέποτε ἐφαντάζετο ὅτι ἡ Γαλιλαία θὰ τοῦ ἔστηνε ἐνέδραν. Διὰ τοῦτο οὐδέποτε εἶχε λάβει μέτρα ἐναντίον ἐκείνων ποὺ ἐφανάτιζαν τοὺς ὄχλους μὲ τὸ νέον θρήσκευμα».

Ένα ακόμα σημείο στο οποίο καθίσταται ξεκάθαρη η προωθημένη σκέψη του Κύπριου στοχαστή αποτελεί η άποψή του για την πολιτική και τον δημόσιο λόγο του ορθόδοξου χριστιανικού ιερατείου στην εποχή του. Μια εποχή κατά την οποία η επιστημονική πρόοδος συνέχιζε τον ξέφρενο καλπασμό της, έχοντας ήδη συμπληρώσει τουλάχιστον επτά δεκαετίες συνταρακτικών ανακαλύψεων στους τομείς της βιολογίας, της φυσικής, της χημείας, της παλαιοντολογίας και πολλών ακόμα επιστημών. Ανακαλύψεων που κατέρριπταν εμφατικά ποικίλα θεολογικά δόγματα. Φαντάζει αδύνατον, διαβάζοντας κανείς τα παρακάτω, να μη μειδιάσει σκεπτόμενος πόσα λίγα έχουν αλλάξει, ενενήντα σχεδόν χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου: «Ἀλλὰ σήμερα ἡ θρησκεία αἰσθανομένη τὴν μικρότητα καὶ ἀχρηστότητά της προσπαθεῖ νὰ φανῇ ὅτι παραδέχεται καὶ ἀναγνωρίζει τὴν ἐπιστημονικὴν ἀλήθειαν. Ὅτι δῆθεν τὰ ἰδικά της δόγματα δὲν ἀντιστρατεύονται μὲ τὰς θεωρίας τῆς ἀτέγκτου ἐπιστήμης. Ὅτι ἡ παλαιὰ Γραφὴ ἔχει γραφεῖ μὲ συμβολισμούς. Ὅτι ἐπιστήμη καὶ Ἰεχωβᾶ δὲν εἶναι κάτι ἀσυμβίβαστον καὶ ἀσυμφιλίωτον καὶ ἀσυγκρυστάλλωτον. Αἱ ὑποχωρήσεις αὐταὶ ἀλανθάστων δογμάτων κατὰ τρόπον κουτοπόνηρον προκαλοῦν τὸν καγχασμόν, ἢ κάτι χειρότερον τούτου, τὸ μειδίαμα καὶ τὴν περιφρόνησιν».

Λίγους μήνες μετά την έκδοση του Επιστημονικού Θεού, τον Φεβρουάριο του 1936, το περιοδικό «Παναιγύπτια» δημοσιεύει μία διθυραμβική βιβλιοκριτική του Επιστημονικού Θεού από τον Σωκράτη Λαγουδάκη⁸. Στο κείμενό του, ο Λαγουδάκης μάς πληροφορεί, ανάμεσα στα άλλα, πως η έκδοση του «πειστικού» βιβλίου του Χριστοδούλου προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση στην ελληνική κοινότητα της Αιγύπτου. Ένας «λαμπρός νέος», ο Θεόδωρος Μοσχονάς⁹, «ήρξατο να φοβήται την διάδοσιν αυτού και εζήτησε την επέμβασιν του Πατριαρχείου, ίνα το απαγορεύση». Για την εξέλιξη και κατάληξη της συγκεκριμένης υπόθεσης δεν γνωρίζουμε περισσότερα, παρ’ όλα αυτά μπορεί κανείς εύκολα να αντιληφθεί τόσο τη σφοδρότητα των θέσεων του Χριστοδούλου που προκάλεσαν μια τέτοιου είδους αντίδραση, όσο και τη δυνητική ικανότητα της Εκκλησίας να «μπλοκάρει» την κυκλοφορία ενός συγγραφικού έργου στην ελληνική παροικία της Αιγύπτου. Λίγες, πάντως εβδομάδες νωρίτερα (1-15 Ιανουαρίου 1936), o Ντίνος Κουτσούμης χαρακτηρίζει το βιβλίο σε σημείωμά του στα «Παναιγύπτια» ως «το καλύτερο και πιο ωφέλιμο βιβλίο της χρονιάς».

Αξίζει, τέλος, να αναφερθεί το γεγονός ότι από τις διαθέσιμες πηγές και την αρθρογραφία που εμφανίζεται στα έντυπα της εποχής στην Αίγυπτο είναι ηλίου φαεινότερον πως ο Χριστοδούλου δεν ένιωθε ακριβώς το… μαύρο πρόβατο της ελληνικής ομογένειας. Έχοντας μελετήσει επισταμένα τα κείμενά του αλλά και την υποστήριξη που αυτά λάμβαναν, ο Γιάννης Κατσουρής θεωρεί βάσιμη την υπόθεση ότι «στην Αίγυπτο και κυρίως στην Αλεξάνδρεια υπήρχε μία ομάδα Ελλήνων ελευθερόφρονων πολύ προχωρημένη, όταν ταυτόχρονα είναι γνωστός ο για λόγους αντίστασης προς το ξένο περιβάλλον συντηρητισμός σε θέματα τουλάχιστο θρησκείας και παράδοσης, των απανταχού της γης αποδήμων. Και αυτό είναι ένα φαινόμενο που χρειάζεται ιδιαίτερη μελέτη και ερμηνεία»¹⁰.

Η πρωτοτυπία και ο συμβολισμός της νέας έκδοσης

Υπάρχει, όμως, ένας ακόμη λόγος που καθιστά τη νέα αυτή έκδοση αξιοσημείωτη και συλλεκτική, έχοντας μέχρι σήμερα προκαλέσει την περιέργεια και τον ενθουσιασμό στο αναγνωστικό κοινό. Στη Σειρά Lux Orbis των εκδόσεων iWrite, επιλέξαμε να τιμήσουμε συμβολικά το όραμα του Χριστοδούλου για τον μελλοντικό ρόλο της Επιστήμης. Κι αυτό το καταφέραμε μέσω του εξωφύλλου της νέας κυκλοφορίας, που -για πρώτη φορά στην ιστορία των εκδόσεων- δεν σχεδιάστηκε από ανθρώπινο χέρι, αλλά από πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης, στο οποίο δόθηκαν οι κατάλληλες κατευθυντήριες για τη δημιουργία μιας καλλιτεχνικής σύνθεσης με φουτουριστικά στοιχεία της δεκαετίας του ’30, όπου θα απεικονίζεται ένα μέλλον στο οποίο ο θεός της επιστήμης θα έχει επικρατήσει έναντι εκείνων των μονοθεϊστικών θρησκειών. Φρονώ πως το τελικό αποτέλεσμα είναι άκρως ενδιαφέρον, δίνοντας στην απόκτηση του μικρού αυτού βιβλίου και… συλλεκτικές διαστάσεις.

Ποιος είναι τελικά ο Επιστημονικός Θεός του Αντώνη Χριστοδούλου; Θα ήταν άδικο να δοθεί εδώ η απάντηση, στερώντας από τον αναγνώστη την άκρως ενδιαφέρουσα κατάληξη της φιλοσοφικής –εντέλει– συλλογιστικής του συγγραφέα. Ο ίδιος δεν παραλείπει στο τέλος να απευθυνθεί στους πολέμιούς του, έχοντας πλήρως συνειδητοποιήσει την οργή που αναμένεται να προκαλέσουν οι σκέψεις του, επιλέγοντας παρ’ όλα αυτά να εκτεθεί δημόσια, δίχως φόβο και πάθος: «Διὰ τοῦτο εἶμαι βέβαιος, ὅτι ἂν ὁ πολὺς κόσμος, χλωροφορμισμένος καὶ κατεψυγμένος ὅπως διατηρεῖται ἀπὸ τοὺς ἐπιτηδείους, οὐδεμίαν προσοχὴν δώσῃ εἰς τὰ γραφόμενά μου, τοὐναντίον οἱ θεολογοῦντες, σαγματοποιοὶ αὐτοὶ τῆς ἀληθείας καὶ ἀριστοτέχναι τοῦ ψεύδους, θὰ αἰσθανθοῦν ἀληθινὴν λύσσαν διὰ τὴν ὠμότητα μὲ τὴν ὁποίαν προσπαθῶ νὰ κρημνίσω τοὺς βωμοὺς καὶ τὰς ἑστίας των. Ἀλλ’ ἀδιαφορῶ. Γνωρίζω πολὺ καλὰ ὅτι “veritas odium parit”, ἡ ἀλήθεια γεννᾶ τὸ μῖσος, καὶ ὡς ἐκ τούτου οὐδόλως θὰ παραξενευθῶ διὰ τυχὸν πολεμικήν των, οὐδόλως θὰ φοβηθῶ τὸν πιθανὸν σίελόν των».

Η Σειρά Βιβλίων Lux Orbis επαναφέρει με υπερηφάνεια στην επικαιρότητα το έργο του Αντώνη Χριστοδούλου, ενός Κύπριου κοσμοπολίτη στοχαστή της δεκαετίας του 1930, άξιου συνεχιστή των ιδεών του ριζοσπαστικού νεοελληνικού Διαφωτισμού.

1. Το αντίτυπο που βρίσκεται στην κατοχή μου φέρει τον αριθμό 208. Σε ελληνικές βιβλιοθήκες, κατάφερα να εντοπίσω το βιβλίο μόνο σε αυτήν του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ) με αρίθμηση αντιτύπου 246 και τη βιβλιοθήκη της Ζαγοράς Πηλίου με αριθμό 33. Αξίζει, τέλος, να αναφερθεί πως Ο Επιστημονικός θεός του Αντώνη Χριστοδούλου αποτελεί ένα σύγγραμμα εν πολλοίς άγνωστο και για τους παλαιοβιβλιοπώλες των μεγάλων αστικών κέντρων της χώρας μας. Από το 2010 και εξής δεν έχω καταφέρει να ανιχνεύσω την παρουσία του σε κανένα σχετικό κατάστημα ή δημοπρασία σπάνιων βιβλίων στις δύο μεγάλες πόλεις.

2. Για τις παλαιότερες γενιές αναγνωστών, η απόκτηση ενός βιβλίου αποτελούσε ένα πολύ σημαντικό γεγονός. Πολλοί από αυτούς φρόντιζαν να «κατοχυρώνουν» τους… κατοίκους της βιβλιοθήκης τους, σφραγίζοντας τις αρχικές ή τις τελευταίες σελίδες των βιβλίων που αποκτούσαν, προσθέτοντας παράλληλα και την ημερομηνία απόκτησής τους, για αρχειακούς κυρίως λόγους.

3. Ο Πολυχρόνης Χιώτης γεννήθηκε στην Κάρπαθο το 1882 και απεβίωσε το 1954. Μετά από σύντομη παραμονή στο Αϊδίνιο της Μ. Ασίας, μετέβη στο Χαρτούμ του Σουδάν, όπου διακρίθηκε για τις επιχειρηματικές του δραστηριότητες στον τομέα των εργολαβιών, αποτελώντας –ανάμεσα στα άλλα– έναν εκ των κυριότερων συντηρητών του παλατιού και των τραπεζών του Χαρτούμ. Για περισσότερα, βλ. Μιχαήλ Π. Χιώτης, Οι ρίζες της γενιάς μας, Αθήνα 2000.

4. Ο Ιωάννης Χατζηφώτης αναφέρει για τον Χριστοδούλου πως επρόκειτο για μία ξεχωριστή προσωπικότητα, με πνεύμα οξύ και σπινθηροβόλο, ενώ τα κείμενά του ήταν αξιανάγνωστα, με προοδευτικές αντιλήψεις. Βλ. Ιωάννης Χατζηφώτης, Η Αλεξανδρινή Λογοτεχνία, 1971, σελ. 113.

5. Βλ. Ευγένιος Μιχαηλίδης, Πανόραμα ήτοι εικονογραφημένη ιστορία του δημοσιογραφικού περιοδικού Τύπου της Αιγύπτου υπό αιγυπτιωτών Ελλήνων (1862-1972), 1972, σελ. 195.

6. Ο Γιάννης Κατσουρής διασώζει την προφορική μαρτυρία πως ενδέχεται να έχει συγγραφεί ακόμα ένα έργο από τον Χριστοδούλου, τριάντα τρία χρόνια πριν τον Ύμνο εις την Οκνηρίαν και συγκεκριμένα στα 1900, με τίτλο Γεωπονικά. Βλ. Γιάννης Κατσούρης, Πολιτισμός: Υπόθεση Ζωής,Πολιτιστικές Υπηρεσίες Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου, 2012.

7. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι από αγγελίες που βρίσκουμε στο περιοδικό “Παναιγύπτια” μαθαίνουμε ότι τα βιβλία του Χριστοδούλου πωλούνταν μέσω του Γαλλικού βιβλιοπωλείου Les Amis du Livre στην Αλεξάνδρεια. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο Κύπριος στοχαστής βρισκόταν σε άμεση επαφή με Γάλλους και πιθανότατα με άλλους Ευρωπαίους ομοϊδεάτες του.

8. Ο Σωκράτης Λαγουδάκης (1861-1944) υπήρξε ιατρός (προσφέροντας τις υπηρεσίες του κατά τη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897) και δοκιμιογράφος. Αξιοσημείωτο το γεγονός ότι συμμετείχε ως μαραθωνοδρόμος στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896, φορώντας τα χρώματα της Γαλλίας, καταλαμβάνοντας την 9η θέση. Στην Αλεξάνδρεια, όπου και εγκαταστάθηκε από το 1918, υπήρξε ο εκδότης των εφημερίδων «Αθάνατος Ελληνισμός» και «Ελληνισμός».

9. Ο Θεόδωρος Μοσχονάς, με καταγωγή από την Λέρο, γεννήθηκε στο Κάιρο το 1892 και υπήρξε γιος του αιγυπτιολόγου Δημητρίου Μοσχονά. Σπούδασε Παλαιογραφία στην Αγγλία και μετά την πολυετή παραμονή του σε χώρες της Δυτικής Αφρικής, επανεγκαταστάθηκε στην Αίγυπτο το 1934. Οκτώ χρόνια αργότερα διορίστηκε από τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Χριστόφορο ως βιβλιοφύλακας του πατριαρχείου και έκτοτε ανέπτυξε πλούσια συγγραφική δράση, επί εκκλησιαστικών, κυρίως, ζητημάτων. Πολλές πληροφορίες για τη δράση του μπορείτε να βρείτε στο ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου και συγκεκριμένα στο άρθρο που τιτλοφορείται “Η καθαρόγλωσση”, καθώς επίσης και στα σχόλια της συγκεκριμένης δημοσίευσης.

10. Βλ. Γιάννης Κατσούρης, ό.π, σελ. 190.

*Ο Μηνάς Παπαγωργίου είναι Διευθυντής της Σειράς βιβλίων Lux Orbis

Το βιβλίο “Ο Επιστημονικός Θεός” κυκλοφορεί σε όλα τα βιβλιοπωλεία από τη σειρά βιβλίων Lux Orbis των εκδόσεων iWrite