ΙΟΛΗ ΑΝΔΡΕΑΔΗ, ΤΟ ΑΣΤΑΜΑΤΗΤΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ
Τη συναντήσαμε στις πρόβες της στο ιστορικό Υπόγειο της Πεσμαζόγλου και είχαμε να πούμε πολλά για τις παραστάσείς της σε Αθήνα και Αμερική.
Σκηνοθετεί σταθερά τα τελευταία χρόνια σε Ελλάδα, Αγγλία και Αμερική. Στη διάρκεια της καραντίνας εκδόθηκαν οι δύο τελευταίες επιστημονικές της μελέτες. Με τη νέα χρονιά θα ακούσουμε στην Ελληνική Ραδιοφωνία τις ραδιοσκηνοθεσίες της, τον «Γλάρο» του Τσέχοφ από το Εθνικό Θέατρο και το «Περηφάνια και Προκατάληψη» της Τζέην Όστεν από τον πολιτιστικό οργανισμό Ρέον και τις Θεατρικές Σκηνές. Τον προσεχή Φεβρουάριο στο Υπόγειο του Θέατρου Τέχνης θα σκηνοθετήσει το «Κόκκαλο», το δέκατο τρίτο θεατρικό κείμενο που συνυπογράφει με τον Άρη Ασπρούλη. Και την άνοιξη ετοιμάζει τις βαλίτσες της για τη Νέα Υόρκη, όπου θα παρουσιάσει στο αμερικανικό κοινό την τελευταία της σκηνοθεσία, μία σύγχρονη ματιά πάνω στον «ιερό έρωτα», το κρυφό κίνητρο πίσω από τη Φιλική Εταιρεία. Ο λόγος για τη σκηνοθέτη, συγγραφέα και ερευνήτρια Ιόλη Ανδρεάδη.
Συναντήσαμε το «ασταμάτητο» κορίτσι του ελληνικού θεάτρου στις πρόβες της στο ιστορικό Υπόγειο της Πεσμαζόγλου και είχαμε να πούμε πολλά.
Παραμείνατε ενεργή καλλιτεχνικά το διάστημα της πανδημίας του κορωνοϊού και των απανωτών lockdown. Μιλήστε μας λίγο για αυτά που κάνατε, ενώ βρισκόμασταν σε γενικότερη πολιτιστική παύση. Πόσο δύσκολο ήταν να μην επηρεαστείτε από το κυρίαρχο κλίμα στασιμότητας;
Νιώθω ευγνωμοσύνη που δεν σταμάτησα να δουλεύω αυτό το διάστημα, της πανδημίας και των απανωτών lockdown, και ας βίωσα, μαζί με όλους τους εργαζόμενους σε αυτό το χώρο, την πιο μεγάλη κρίση στο θέατρο, που ξαφνικά απαγορεύτηκε, για υγειονομικούς λόγους, αλλά και αποσιωπήθηκε από τον πολιτικό λόγο.
Στη διάστημα αυτό ολοκλήρωσα και δημοσίευσα δύο βιβλία, τις επιστημονικές μελέτες Performance Από τη Θεωρία στην Πράξη, Σκηνοθεσία, Φιλοσοφία, Πολιτισμός και Anastenaria, Ritual, Theatre, Performance, An Experiential Study, που κυκλοφόρησαν από την Κάπα Εκδοτική μέσα στο ‘20. Tο καλοκαίρι του ‘20 ο Θοδωρής Γκόνης με κάλεσε στο Εργαστήριο Αρχαίου Δράματος που διοργανώνει στο Φεστιβάλ Φιλίππων και είχα τη χαρά να δουλέψω εκεί εργαστηριακά, με τη Βασιλική Τρουφάκου, πάνω στην “Ελένη” του Ευριπίδη, σε μετάφραση Γιάγκου Ανδρεάδη, δραματουργική επεξεργασία από τον Άρη Ασπρούλη και μένα και μουσική της Danai Nielsen. Στην αρχή του ‘21 ηχογραφήσαμε τον “Γλάρο” του Τσέχωφ σε μετάφραση Γ. Χαρτοδιπλωμένου, σε παραγωγή του Εθνικού για την Ελληνική Ραδιοφωνία, με πρωταγωνιστές ηθοποιούς του Εθνικού και μουσική του Βασίλη Τζαβάρα. Ακολούθησε μέσα στο χειμώνα η συγγραφή ενός νέου έργου ειδικά για το Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ομίλου Πειραιώς και η παράστασή του το καλοκαίρι σε περιοδεία και στην Αθήνα. Έπειτα, η ηχογράφηση της θεατρικής διασκευής του μυθιστορήματος της Τζέην Ώστεν “Περηφάνια και Προκατάληψη”, από τον Άρη Ασπρούλη και μένα, σε παραγωγή της Ρέον ΑΜΚΕ και μουσική του Κώστα Στεργίου, και πάλι για την Ελληνική Ραδιοφωνία.
Μου ήταν δύσκολο να μην επηρεαστώ από το κυρίαρχο κλίμα στασιμότητας και, κυρίως, το κλίμα φόβου. Μάλλον ό,τι βίωνα το διοχέτευα σε ό,τι έκανα και αυτό βοήθησε. Φυσικά αναθεώρησα πράγματα και αξίες. Κατάλαβα τι μετράει για μένα σε αυτή τη ζωή και τι δε μετράει καθόλου. Κατάλαβα τι ευλογία είναι η ζωή. Αποφάσισα να προσπαθήσω πιο συνειδητά να μη χάσω λεπτό.
Κυκλοφόρησε πρόσφατα από το Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ομίλου Πειραιώς και την Κάπα Εκδοτική το δωδέκατο θεατρικό έργο που υπογράφετε με τον Άρη Ασπρούλη. Αφορά στους ανθρώπους που εμπνεύστηκαν τη Φιλική Εταιρεία. Τι ήταν αυτό που σας ώθησε να γράψετε ένα έργο για την οργάνωση αυτή και σε ποιες πηγές βασιστήκατε;
Το θέμα για το έργο «Φιλική Εταιρεία. Η Αδελφότητα πίσω από την Επανάσταση» ήταν ιδέα της διευθύντριας του Πολιτιστικού Ιδρύματος του Ομίλου Πειραιώς, Αλεξάνδρας Ράπτη, η οποία μας πρότεινε να το γράψουμε και να το σκηνοθετήσω. Το αναλάβαμε με μεγάλη χαρά, μια που μας ενδιαφέρουν πολύ οι μυστικές αδελφότητες, αλλά και η διερεύνηση του κινήτρου που κάνει έναν άνθρωπο να πάρει τη μεγάλη απόφαση να αφιερώσει και να ριψοκινδυνεύσει τη ζωή του για έναν κοινό σκοπό.
Η έρευνά μας βασίστηκε σε μια σειρά από ιστορικές πηγές, με βασικότερη τα Απομνημονεύματα του Ξάνθου, αλλά και βιβλία των Κορδάτου, Γκριγκόρι, Μαζαράκη-Αινιάνος, Μέξα, Παπαγιώργη, Μανδυλαρά-Νικολάου, Καραμπελιά, Κασσιμάτη, Παπουλίδη και Ροδάκη, αλλά και σε προσωπικές μνήμες. Μία από αυτές ήταν η ονομασία της οδού που βρισκόταν το πατρικό μου σπίτι και, πιο παλιά, ο ιστορικός οικογενειακός Οίκος Μόδας Παξιμαδά στη Θεσσαλονίκη: η οδός Γεωργίου Λασσάνη. Φιλικού και θεατρικού συγγραφέα. Μία άλλη ήταν το ότι ένας σημαντικός Φιλικός της Ζακύνθου, ο Διονύσιος Λεονταρίτης, ήταν πρόγονός μου, όπως έμαθα πρόσφατα από μία αγαπημένη θεία μου.
Το έργο περιόδευσε σε δική σας σκηνοθεσία το καλοκαίρι που μας πέρασε στα Μουσεία του Δικτύου ΠΙΟΠ και στο Ιστορικό Αρχείου του Ιδρύματος στην Αθήνα γνωρίζοντας ιδιαίτερη επιτυχία. Ποιος ήταν ο δικός σας στόχος σας με το έργο αυτό και κατά πόσο επιτεύχθηκε; Και ποια ήταν η προσωπικότητα που σας γοήτευσε ιδιαίτερα εσάς προσωπικά;
Ο πρακτικός στόχος μου ήταν να γίνει μία παράσταση σε τέτοια μορφή που να μπορεί να προσαρμόζεται στους εννιά διαφορετικούς χώρους των Μουσείων του Δικτύου ΠΙΟΠ, στο Ιστορικό Αρχείο του ΠΙΟΠ και έπειτα στα Αισχύλεια και στην Καισαριανή. Ο ουσιαστικός μου στόχος ήταν να επικοινωνηθεί από σκηνής η συγκίνηση, ο καημός και η αγάπη για αυτούς που προηγήθηκαν, που νιώθαμε καθώς γραφόταν το έργο. Συγκίνηση, καημός κι αγάπη για τον Ξάνθο, το Σκουφά, τον Τσακάλωφ, τον Υψηλάντη, με τις ρωγμές, τις ατυχίες τους, αλλά και τις μεγάλες ψυχικές και οργανωτικές τους δυνάμεις. Αυτό που με γοήτευσε ήταν το συναίσθημα που κατάλαβα πως τους κινούσε. Αυτό που ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ονομάζει «ιερό έρωτα». Όχι για έναν άνθρωπο, αλλά για έναν τόπο και, μαζί με αυτόν, για μια οικουμενική ιδέα ένωσης των καταπιεσμένων όλων των φυλών ενάντια στους καταπιεστές τους.
Η Φιλική Εταιρεία θα παρουσιαστεί στη Νέα Υόρκη, καθώς έχει ενταχθεί στο ρεπερτόριο του θεάτρου The Tank στο Μανχάταν. Στο ίδιο θέατρο είχατε παρουσιάσει τον Ίωνα του Ευριπίδη το 2019. Ενώ άλλες δύο παραστάσεις σας, το “Όλα αυτά τα υπέροχα πράγματα” και το “Στη μνήμη ενός μικρού παιδιού” παρουσιάστηκαν στο Λονδίνο την τελευταία τριετία. Πώς καταφέρνετε να διατηρείτε μία σταθερή παρουσία στο εξωτερικό και μάλιστα σε εξαιρετικά σημαντικές σκηνές;
Η σταθερή αυτή παρουσία προκύπτει μέσα από καλές συνεργασίες, παλιότερες και πιο νέες, όσο και μέσα από ανθρώπους στο εξωτερικό που γνωρίζουν τη σκηνοθετική μου δουλειά από όταν ζούσα έξω από την Ελλάδα. Γράφω και σκηνοθετώ συστηματικά εδώ και αρκετά χρόνια, η παράσταση για τη Φιλική Εταιρεία είναι η τριακοστή τρίτη θεατρική παραγωγή που έχω σκηνοθετήσει, κι έχει δημιουργηθεί σιγά-σιγά ένα δίκτυο, από συνεργάτες, θεατές, συναδέλφους, με τους οποίους γνωριστήκαμε μέσα από τη δουλειά.
Δείτε στο παρακάτω βίντεο την ενθουσιώδη ανταπόκριση του κοινού της Νέας Υόρκης στον “Ίωνα” που παρουσίασε η Ιόλη Ανδρεάδη στο Μανχάταν το 2019.
Αυτό στο οποίο υπολείπεται το θέατρο, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλες χώρες, είναι το κείμενο.
Γιατί πιστεύετε πως η Ελλάδα δεν εξάγει τον πολιτισμό της και ιδιαίτερα τη θεατρική της Τέχνη; Υπολείπονται σε κάτι οι Έλληνες καλλιτέχνες;
Φυσικά και δεν υπολείπονται. Υπάρχουν καλοί ηθοποιοί, καλοί σκηνοθέτες. Αυτό στο οποίο υπολείπεται το θέατρο, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλες χώρες, είναι το κείμενο. Οι Έλληνες καλλιτέχνες έχουν συχνά μία ανεπτυγμένη φαντασία και ένα ψυχικό βάθος, ως ιδιαίτερα γνωρίσματά τους. Αυτό που μας λείπει είναι κυρίως η πολιτική και η θεσμική βούληση και διάθεση για μια τέτοια εξωστρέφεια, και ίσως και, λιγότερο, μια εις βάθος γνώση του τι συμβαίνει αυτή την στιγμή στο εξωτερικό.
Για μένα αυτός ο συνδυασμός που αναφέρετε είναι κάτι σημαντικό. Επιτρέπει μια στενή σχέση ανάμεσα σε μια ιδέα και την πραγματοποίησή της που προσωπικά τη βιώνω ως δώρο. Φυσικά αυτού του είδους οι «υβριδικοί» άνθρωποι ίσως να νιώθουμε συχνότερα πως δεν ανήκουμε κάπου, πως είμαστε «διαφορετικοί» και, ταυτόχρονα, πως ούτε οι «καθαροί» καλλιτέχνες ούτε οι «καθαροί» ακαδημαϊκοί θα μας καταλάβουν ποτέ απόλυτα, μια που πάντα κάτι θα μένει εκτός. Αλλά μαζί με την έλλειψη του αισθήματος του ανήκειν, έρχεται η πρόκληση του να γίνεται κανείς καλύτερος.
Τα θεατρικά σας έργα τα γράφετε μαζί με τον Άρη Ασπρούλη. Μας εξηγείτε τη διαδικασία συγγραφής τους; Πόσο πολύτιμη είναι αυτή η συγγραφική συνεύρεση;
Από την πρώτη μου δουλειά, το 2003, με τίτλο «Η Αρρώστια του Ύπνου», έγραφα και σκηνοθετούσα. Συνέχισα για τα επόμενα δέκα χρόνια να ανεβάζω έργα που γράφω. Το 2014 συνεργάστηκα για πρώτη φορά με τον Άρη, στο κείμενο. Από τότε αυτός ο τρόπος όλο και προχωράει. Ο Άρης μου προσφέρει κάθε φορά ένα μεγαλύτερο άνοιγμα προς τον θεατή, μια πιο τολμηρή απεύθυνση. Ταυτόχρονα, μια συγγραφική ειρωνεία και μια επιμονή στη λεπτομέρεια του λόγου. Συνήθως δεν αφήνει ούτε φράση να μείνει μετέωρη, χωρίς να είμαστε σίγουροι για το τι υπηρετεί. Εγώ με τη σειρά μου φέρνω άλλα πράγματα, διαφορετικά. Και αυτά είναι συγκεκριμένα. Και αυτά επαναλαμβάνονται. Συνήθως είναι οι πηγές μας, η δομή της δραματουργίας, ο χωρισμός σε σκηνές, η πρόθεση του κάθε χαρακτήρα. Πράγματα που μπορώ να φέρω, γιατί έχουν σχέση με τον τρόπο που εγώ λειτουργώ. Η συνύπαρξή μας είναι για μένα πολύ λειτουργική, είναι συναγωνιστική και όχι ανταγωνιστική και μας δίνει τελικά αποτελέσματα για τα οποία συνήθως στο τέλος είμαστε και οι δύο ευχαριστημένοι.
Το μέγεθος και η φύση των συναισθημάτων που νιώθω όταν έρχομαι σε επαφή με την ιστορία καθοδηγεί την απόφασή μου.
Τι είναι αυτό που σας ιντριγκάρει/εμπνέει στο να ασχοληθείτε με μία ιστορία και να την κάνετε έργο;
Είμαι παραδοσιακή. Θέλω να συγκινηθώ από την ιστορία αυτή, όποια κι αν είναι η μορφή της (ιστορικό πρόσωπο, μυθιστόρημα, έργο τέχνης, αρχειακό υλικό, θεατρικό έργο). Το μέγεθος και η φύση των συναισθημάτων που νιώθω όταν έρχομαι σε επαφή με την ιστορία καθοδηγεί την απόφασή μου. Και, συχνά, μαζί με αυτά τα συναισθήματα και εξ’ αιτίας τους γεννιέται και κάποιο κλειδί, κάποια κατεύθυνση για την επί σκηνής ερμηνεία της ιστορίας.
Ανακοινώθηκε πρόσφατα από το Θέατρο Τέχνης η επόμενη σκηνοθεσία σας, με τίτλο ΚΟΚΚΑΛΟ. Μια ποιητική γκραν γκινιόλ τελετουργία που θα δούμε το 2022 στο ιστορικό Υπόγειο του Κουν, βασισμένη στη ζωή και το έργο του Αντονέν Αρτώ. Τι σας οδήγησε σε αυτή τη σύλληψη;
Για μένα η παράσταση αυτή είναι μια συνέχεια ενός ταξιδιού στο οποίο μπήκα το 2008 και από το οποίο δεν έχω βγει ακόμη, της μελέτης και της ερμηνείας του έργου του Αντονέν Αρτώ. Γράφω θεωρητικά κείμενα πάνω στον Αρτώ, με αποκορύφωμα την απόφασή μου να αποτελέσει το θέμα της μεταδιδακτορικής μου έρευνας (King’s College London 2015-16, Ιατρική Σχολή Αθηνών 2018-σήμερα), γράφω θεατρικά έργα γι’ αυτόν, διδάσκω σεμινάρια. Συχνά ο λόγος του επιτυγχάνει να στοχεύσει κατευθείαν «στην καρδιά και στα νεύρα» μου, όπως λέει ο ίδιος. Προτείνει ένα θέατρο – για μια θεώρηση του κόσμου – άκρως σωματικό και ταυτόχρονα που επικοινωνεί με τον ανθρώπινο εγκέφαλο, με τις σωματικές, νευρικές και ποιητικές του ιδιότητες.
Αν δε νιώσουν οι εργαζόμενοι του χώρου ασφαλείς, προστατευμένοι από μια ισχυρή κρατική-θεσμική στήριξη, και αν δεν αγωνιστεί ο καθένας προσωπικά να ξεπεράσει αυτό το συλλογικό τραύμα, πολύ δύσκολα θα γίνει στη θεατρική δημιουργία το οποιοδήποτε εμφανές και συλλογικό προχώρημα.
Είστε αισιόδοξη για το μέλλον του θεάτρου στη χώρα; Θεωρείτε ότι η περίοδος της μεγάλης παύσης εργασιών θα αναδειχθεί ωφέλιμη κατά κάποιο τρόπο ή όχι;
Η μεγάλη παύση εργασιών δεν ήταν καθόλου ωφέλιμη για το θέατρο. Έχει βγάλει μεγαλύτερη ακόμη ανασφάλεια από πριν, οικονομική και υπαρξιακή, και, συχνά, μια μεγαλύτερη από πριν επιθετικότητα στον εργασιακό χώρο. Παρατηρώ μία, εύχομαι προσωρινή, αύξηση της λεκτικής και της ψυχολογικής βίας, που δεν υπήρχε σε αυτό το βαθμό πριν. Είναι όμως λογικό και επόμενο. Αν δε νιώσουν οι εργαζόμενοι του χώρου ασφαλείς, προστατευμένοι από μια ισχυρή κρατική-θεσμική στήριξη, και αν δεν αγωνιστεί ο καθένας προσωπικά να ξεπεράσει αυτό το συλλογικό τραύμα, πολύ δύσκολα θα γίνει στη θεατρική δημιουργία το οποιοδήποτε εμφανές και συλλογικό προχώρημα.
Πέρσι έγραψα ένα άρθρο για αυτό το θέμα στο περιοδικό Marginalia. Ο καταραμένος καλλιτέχνης, το ελληνικό θέατρο και το #metoo. Πέρα από τα όσα γράφω εκεί, το #metoo θεωρώ ότι αποτελεί μία βεντάλια που περιλαμβάνει διαφορετικά πράγματα. Καταρχήν –και αυτό είναι το πιο σημαντικό- περιλαμβάνει την σκληρή ιστορία του θύματος και τη θαρραλέα δημοσιοποίησή του από το ίδιο και, έπειτα, την αυθόρμητη ταύτιση εκείνου που ακούει την ιστορία του και τη δημιουργία ενός κοινού αισθήματος πως ήταν καιρός πια να αλλάξουν κάποια βασικά, θεμελιώδη πράγματα στον χώρο εργασίας και στην κοινωνία μας. Ταυτόχρονα, περιέχει και την υποκρισία του κακοποιητή που ακόμα βρίσκεται ανάμεσά μας, δεν έχει συλληφθεί – δεν πιάστηκε, και τον βλέπουμε να τάσσεται δημόσια με το μέρος των θυμάτων, ή απλώς να συνεχίζει άφοβα τις κακοποιητικές πρακτικές του, απολαμβάνοντας την εξουσία του, την επινοημένη αυθεντία του. Στη βεντάλια περιέχεται ασφαλώς και ο κιτρινισμός και η κλειδαρότρυπα. Είναι ένα φαινόμενο σύνθετο και, όπως λέτε, αποτελεί μια διαδικασία. Όχι κάτι το στατικό και, σε καμία περίπτωση, κάτι με το οποίο έχουμε τελειώσει.
Πείτε μας λίγα λόγια για τα μελλοντικά σας σχέδια.
Φέτος προβλέπεται μια γεμάτη χρονιά. Πρώτα το Θέατρο Τέχνης, έπειτα η παράσταση για τη Φιλική Εταιρεία στην Αμερική. Ακολουθεί ένα όμορφο ανοιξιάτικο πρότζεκτ, έπειτα ένα νέο καλοκαιρινό. Θα «παιχτούν» και τα δύο ραδιοφωνικά έργα από την Ελληνική Ραδιοφωνία. Πριν ένα μήνα πήγα ως επισκέπτρια λέκτορας στην Κύπρο, προσκεκλημένη του εκλεκτού συναδέλφου Αντώνη Βολανάκη, σε ένα συμπόσιο που οργάνωσε. Εκεί έλαβα μέρος με μια ομιλία και δίδαξα και κάποια πρακτικά σεμινάρια. Συνεχίζω να διδάσκω γιόγκα. Πέρα από αυτά, γενικότερα, επιθυμώ να συνεχίσω να γράφω, να σκηνοθετώ, να ασχολούμαι με την έρευνα. Να με γνωρίσουν κάποιοι ακόμη άνθρωποι μέσα από τη δουλειά μου. Να συναντώ νέους συνεργάτες με κοινά ζητούμενα. Όλα αυτά προϋποθέτουν φυσικά και το να είμαστε γεροί και το να υπάρχει ανοιχτό θέατρο. Ανοιχτά, ενεργά, γεμάτα θέατρα. Το εύχομαι ολόψυχα.
