ΚΟΡΟΝΟΪΟΣ: ΟΛΕΣ ΟΙ ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΤΙ ΚΙΝΔΥΝΟΥΣ ΕΧΟΥΝ

‘Άλφα’ είχαμε, ‘βήτα’ είχαμε, ‘γάμα’ επίσης, όπως φυσικά και ‘δέλτα‘. Μας επισκέφτηκε και η ‘ήτα’, όπως και η ‘κάπα’. Η ‘λάμδα’ μας προσπέρασε, αλλά ήλθε η ‘μι’ και φυσικά η ‘όμικρον’. Πόσες από αυτές τις παραλλαγές (μεταλλάξεις) του SARS-CoV-2 γνώριζες πως έχουν επισκεφτεί την Ελλάδα; Και στο τέλος της ημέρας, ακούμε που ακούμε για τις μεταλλάξεις, δεν θα ήταν χρήσιμο να μάθουμε κάποια στιγμή και τα χαρακτηριστικά της κάθε μίας;

Ήξερες ας πούμε, πως η ‘λάμδα’ ήταν η πρώτη που εμφανίστηκε με την ικανότητα να ‘ξεφεύγει’ από τα εμβόλια -κάπως πρέπει να ζήσουν και οι ιοί; Ή ότι η ‘ήτα’ μια που έκανε την εμφάνιση της και μια που εξαφανίστηκε; Με την ευκαιρία, να πω ότι οι τρεις πρώτες (μετά το ξέσπασμα της πανδημίας και το αρχικό στέλεχος) εξακολουθούν να ταλαιπωρούν τον πλανήτη.

Για όσους χάσατε τα τεύχη που έχουν προηγηθεί, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αποφάσισε να δίνει στις μεταλλάξεις του κορονοϊού ονόματα βάσει της σειράς των γραμμάτων του ελληνικού αλφάβητου, προκειμένου να μην ‘στοχοποιούνται’ οι περιοχές, στις οποίες προκύπτουν.

Δεν ξέρω αν το παρατήρησες, αλλά από τη ‘μι’ πήγαμε κατευθείαν στην ‘όμικρον’, με το ‘νι’ και το ‘ξι’ να προσπερνιούνται. Γιατί; Για το λόγο που η Επιτροπή Τυφώνων αποφάσισε πως τα γράμματα της ελληνικής γλώσσας μπορούν να μπερδέψουν τον πλανήτη.

Οι New York Times έκαναν ολόκληρο άρθρο για το πώς μπορεί ένας αγγλόφωνος να προφέρει σωστά τη λέξη ‘όμικρον’, μετά την εμφάνιση της σχετικής μετάλλαξης. Που κατά τον ΠΟΥ είναι variant of concern. Δηλαδή, παραλλαγή που ανησυχεί. Όπως ήταν και ‘δέλτα’. Γιατί δεν ήταν η ‘γάμα’ ή η ‘θήτα’;

Ας θυμηθούμε πρώτα τι είναι η μετάλλαξη -και γιατί κάποιοι είναι χειρότεροι από άλλους

Ο βιοχημικός και μοριακός βιολόγος, Γιώργος Νασιούλας έχει εξηγήσει ήδη πώς προκύπτουν οι μεταλλάξεις -τη μέρα που διέγραψε το αφήγημα της τρομακτικής ευφυίας του SARS-CoV-2.

“Ο ιός κάνει ένα πράγμα νυχθημερόν: πολλαπλασιάζεται. Όπως το κάνει αυτό, προκύπτουν σφάλματα. Σκεφτείτε ένα βιβλίο που πάει στο τυπογραφείο. Έτσι αντιγράφει ο ιός τον εαυτό ου. Σε αυτά τα νέα ‘βιβλία’ υπάρχουν σφάλματα στην αλληλουχία του DNA που είναι τέσσερα γράμματα, σε αλληλουχία. Από ένα σωματίδιο δημιουργούνται 10 νέα, που δεν είναι ίδια μεταξύ τους. Είναι διαφορετικά και αυτό οφείλεται στη νέα αλληλουχία του DNA.

Αυτό κάνει ο ιός. Δεν έχει στρατηγική, λογική ή τακτική. Ο άνθρωπος τα έχει όλα αυτά. Ο ιός απλά πολλαπλασιάζεται. Επίσης, αντέχει τα λάθη -που σημαίνουν ότι δημιουργεί νέες πρωτεΐνες και νέες ιδιότητες. Οι μεταλλάξεις προκύπτουν από σφάλμα στη διαδικασία πολλαπλασιασμού του ιού, που έδωσε το πλεονέκτημα της μετάδοσης σε χρόνο μηδέν.

Πάρτε ένα μολύβι κόκκινου χρώματος και κάντε δέκα κουκκίδες. Είναι ο ένας ιός και οι κουκκίδες είναι τα σωματίδια. Από κάτω κάντε είκοσι κουκκίδες με μπλε μολύβι. Είναι άλλος ιός που επίσης δημιουργεί δέκα σωματίδια. Φανταστείτε τώρα, πως μπροστά τους υπάρχουν δέκα άνθρωποι. Στην πραγματικότητα, όταν εμφανίστηκε ο Covid-19 μπροστά στις κουκκίδες υπήρχαν εκατομμύρια άνθρωποι.

Ο ιός με τη δυνατότητα πιο γρήγορης προσκόλλησης στον άνθρωπο, θα είναι και αυτός που θα μολύνει. Όποιος ιός δεν έχει τη δυνατότητα προσκόλλησης ή την έχει σε μειωμένο βαθμό, δεν θα μολύνει.Αυτό συμβαίνει. Πρόκειται για τη δυνατότητα του ιού να προσκολλάται πιο γρήγορα και έντονα. Και όλο αυτό είναι προϊόν των λαθών που προκύπτουν στην αναπαραγωγή του -που είναι η φυσική του λειτουργία”.

Τα λάθη δίνουν και την ποικιλομορφία των ιών, δηλαδή αυτούς που προσκολλούνται σε ζώα, σε ανθρώπους, που μεταδίδονται πιο γρήγορα κλπ. Δηλαδή τις μεταλλάξεις.

“Η όποια μετάλλαξη προκύπτει από σφάλμα κατά τον πολλαπλασιασμό του ιού. Η ‘Δέλτα’ έχει την ικανότητα να προσκολληθεί στον άνθρωπο, σε χρόνο μηδέν -γιατί αυτή είναι η δυνατότητα που απέκτησε από τα σφάλματα κατά τον πολλαπλασιασμό”. Αν η μετάλλαξη είχε μπροστά της ψάρια, ενδεχομένως να μη μεταδιδόταν και να μην προσκολλούνταν”. Σε κάθε περίπτωση, είναι ζωτικής σημασίας το “αν είμαστε εμβολιασμένοι ή ανεμβολίαστοι”.

Τι είναι VOC και τι VOI

Τώρα που ‘ζεσταθήκαμε’, πάμε να δούμε όλες τις μεταλλάξεις και τι γνωρίζουν οι επιστήμονες για αυτές. Θυμίζουμε πως όλα ξεκίνησαν με το στέλεχος Wuhan. Έκτοτε έχουν προκύψει 13 παραλλαγές. Μην κοιτάς που το γράμμα της τελευταίας είναι ‘όμικρον’ (και είναι το 15ο στο αλφάβητο). Πριν περάσουμε στα γράμματα, θα χρειαστεί να μιλήσουμε για το VOI και το VOC που επίσης, συνοδεύει κάθε μετάλλαξη -αλλά ενδεχομένως να μη ξέρεις τι είναι.

Σύμφωνα λοιπόν, με το CDC οι παραλλαγές ενδιαφέροντος (variants of interest -VOI) μπορούν να απαιτούν μια ή περισσότερες ενέργειες από τους υγειονομικούς φορείς, για την αξιολόγηση του πόσο εύκολα μεταδίδεται, τη σοβαρότητα και την αποτελεσματικότητα των θεραπειών και το αν τα εμβόλια που έχουν εγκριθεί προσφέρουν προστασία. Τη σήμερον ημέρα δεν υπάρχει VOI, σε ό,τι αφορά τον κορονοϊό.

Στις παραλλαγές ανησυχίας (variants of concern -VOC) υπάρχουν ενδείξεις για αυξημένη μεταδοτικότητα, πιο σοβαρή ασθένεια, σημαντική μείωση εξουδετέρωσης από τα αντισώματα (εμβολιασμού ή προηγούμενης μόλυνσης). Απαιτούν ενέργειες από αρχές της δημόσιας υγείας, όπως η ενημέρωση από τον ΠΟΥ και άλλους φορείς, ως προς τον έλεγχο της εξάπλωσης, την αύξηση των τεστ και την έρευνα για να διαπιστωθεί η αποτελεσματικότητα των θεραπειών και του εμβολίου. Με βάση τα χαρακτηριστικά της παραλλαγής, ενδέχεται να γίνουν και πρόσθετες ενέργειες -όπως η ανάπτυξη νέων διαγνωστικών μεθόδων ή η τροποποίηση στα εμβόλια.

Τη σήμερον ημέρα, VOC είναι για τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας η ‘άλφα’, η ‘βήτα’, η ‘γάμα’, η ‘δέλτα’ και η ‘όμικρον’.

Αlpha variant

Η πρώτη μετάλλαξη είχε κυκλοφορήσει ως βρετανική -καθώς τότε δεν είχε πάρει ακόμα τα μέτρα του ο ΠΟΥ. Εμφανίστηκε το Σεπτέμβριο του 2020 και ‘κυκλοφόρησε στην Ευρώπη, πριν εμφανιστεί σε όλες τις ηπείρους, έως το Δεκέμβριο του ίδιου έτους. Ήταν το κυρίαρχο ιικό στέλεχος στην Αμερική έως τις αρχές του Ιουνίου του 2021.

Συγκριτικά με το αρχικό στέλεχος (Wuhan), η παραλλαγή ‘άλφα’ είναι περίπου 50% πιο μεταδοτική και οδήγησε στην αύξηση των νοσηλειών και των θανάτων στη Μεγάλη Βρετανία. Το CDC διαπίστωσε ωστόσο, πως είναι ‘ευαίσθητη’ στα διαθέσιμα εμβόλια. Δηλαδή, οι θεραπείες που λέγονται ‘μονοκλωνικά αντισώματα’ και έχουν σχεδιαστεί για τον ‘πόλεμο’ εναντίον του Covid-19, λειτουργούν εναντίον της. Mελέτες έχουν δείξει πως η συγκεκριμένη μετάλλαξη μπορεί να μολύνει και τα ζώα -και μάλιστα, οι συνέπειες να είναι τραγικές. Η μόλυνση γίνεται από τον άνθρωπο στο ζώο -το αντίθετο δεν γίνεται, διαπιστωμένα μέσω ερευνών.

Beta variant

Η μετάλλαξη της Νοτίου Αφρικής κατεγράφη τον Οκτώβριο του 2020. Τον Γενάρη του 2021 ήταν παντού. Όπως και η ‘άλφα’ είναι περίπου 50% πιο μεταδοτική από το αρχικό στέλεχος. Εν αντιθέσει με την ‘άλφα’ μπορεί και ξεφεύγει καλύτερα, από τα αμυντικά μας συστήματα (ασθένεια και φυσική ανοσία, εμβόλια και μονοκλωνικά αντισώματα). Δηλαδή, η άμυνα μας δεν μπορεί να σταματήσει εύκολα την πρόσβαση του ιού στα κύτταρα. Και για αυτό είναι πιο δύσκολο να αντιμετωπιστεί, ενώ οι πιθανότητες να προκληθεί επαναμόλυνση ή πρώτη μόλυνση -σχετικά με το αρχικό στέλεχος- είναι επίσης περισσότερες.

Μελέτες που έγιναν τους πρώτους μήνες, έπειτα από την καταγραφή της έδειξαν ότι ενδεχομένως να αύξησε τις νοσηλείες και τους θανάτους, ανθρώπων κάτω των 60 χρόνων, στη Νότιο Αφρική και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το 2021 οι λοιμώξεις της ‘βήτα’ αποτελούσαν τη μειοψηφία. Στην παρούσα φάση φαίνεται να υπάρχουν λίγες -αν όχι καθόλου.

Gamma variant

Η τρίτη παραλλαγή του SARS-CoV-2 εντοπίστηκε στην Ιαπωνία -και κάπου εκεί ο ΠΟΥ αποφάσισε να καταφύγει στη χρήση του ελληνικού αλφάβητου. Έρευνες που έγιναν έδειξαν πως την ‘πήγαν’ εκεί τέσσερις ταξιδιώτες από την πόλη Μάναους της Βραζιλία, το Νοέμβριο του 2020. Στις αρχές του 2021 ήταν στις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Όπως η ‘βήτα’ οι μεταλλάξεις στην πρωτεϊνική ακίδα της γάμα ξεφεύγουν από τα συστήματα εξουδετέρωσης του ανοσοποιητικού μας -τα αντισώματα. Γεγονός που σημαίνει ότι άνθρωποι που είχαν ασθενήσει ή είναι εμβολιασμένοι, δεν μπορούν να αισθάνονται 100% ασφαλείς.

Μελέτες που έγιναν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αναφέρουν ότι η παραλλαγή γάμμα μπορεί να προκαλέσει περισσότερες νοσηλείες και θανάτους, σε σχέση με το αρχικό στέλεχος

Delta variant

Η μετάλλαξη ‘δέλτα’ αναγνωρίστηκε στην Ινδία, τον Οκτώβριο του 2020 και αμέσως συγκέντρωσε πάνω της το ενδιαφέρον όλη της επιστημονικής κοινότητας, καθώς αποδείχθηκε η πιο μεταδοτική όσων είχαν προκύψει έως τότε.

Οι επιστήμονες αναφέρουν πως έχει εξαπλωθεί τόσο πολύ που έχει χωριστεί σε πολλές υπό στελέχη -οι οποίες αναφέρονται ως ‘δέλτα +’. Διαθέτει μετάλλαξη στην πρωτεϊνική ακίδα, η οποία βρίσκεται και στις ‘βήτα’ και ‘γάμα’ και ενδεχομένως βοηθά στην αποφυγή των εξουδετερωτικών αντισωμάτων. Η ‘δέλτα +’ συμπεριφέρεται όπως ‘δέλτα’. Κράτα πως όλες οι ‘δέλτα’ αποτελούν το 80 με 95% των λοιμώξεων στις ΗΠΑ -και το μεγαλύτερο ποσοστό σε Ευρώπη, Ασία και Αυστραλία.

Οι επιστήμονες έχουν διευκρινίσει πως το γεγονός που κάνει τη ‘δέλτα’ πιο μεταδοτική από όλες τις άλλες, είναι η ικανότητα της να ‘γαντζώνεται’ στα κύτταρα μας. Είναι δυο φορές πιο μεταδοτική από το αρχικό στέλεχος και 60% περισσότερο, από την ‘άλφα’. Οι ασθενείς της έχουν 1.000 πιο υψηλό ιικό φορτίο, από όλες τις άλλες μεταλλάξεις. Και κάνει must τη μάσκα και τον εμβολιασμό.

Epsilon variant

Για την ‘έψιλον’ δεν έτυχε να ακούσουμε κάτι. Κυκλοφόρησε το χειμώνα του 2021 και εντοπίστηκε κατ’ αρχάς στην Νότια Καλιφόρνια. Επιστήμονες ενημέρωσαν ότι αποδείχθηκε πιο μολυσματική, από τις προηγούμενες παραλλαγές -δημιουργώντας τρεις αλλαγές στις πρωτεΐνες της ακίδας. Η μια ήταν σε σημείο που συνδέεται με την ικανότητα των αντισωμάτων να την καταπολεμήσουν (ήταν πιο ανθεκτική).

Η άλλη της επέτρεπε να μπαίνει πιο εύκολα στα κύτταρα-ξενιστές, που έχουν ως στόχο τα εμβόλια. Ως εκ τούτου, η ‘έψιλον’ φερόταν να είναι έως 70% λιγότερο ευάλωτη σε αυτά. Εμπράκτως αποδείχθηκε ότι τα εμβόλια ήταν αποτελεσματικά.

Zeta variant

Άγνωστη στο ευρύ κοινό παρέμεινε και η ‘ζήτα’ που ανακαλύφθηκε στο Ρίο ντε Τζανέιρο το χειμώνα του 2021 -μετά έγινε γνωστό ότι είχε πρωτοεμφανιστεί το Νοέμβριο του 2020. Έως το καλοκαίρι είχε ‘μπει’ και σε άλλες ηπείρους, ως ‘παραλλαγή ενδιαφέροντος’ (variant of interest -VOI) και όχι ‘παραλλαγή ανησυχίας (variant of concern -VOC).

Πλέον δεν είναι ούτε αυτό. Έχει χαρακτηριστικά της ‘γάμα’, ως προς τη δυνατότητα της να ξεφύγει από την γραμμή άμυνας. Οι μελέτες δεν βρήκαν στοιχεία που να δείχνουν ότι μπορούσε να γλιτώσει από τα εμβόλια.

Εta variant

Το επόμενο γράμμα (‘ήτα’) αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά στη Μεγάλη Βρετανία και τη Νιγηρία, το Δεκέμβριο του 2020. Αρχικά ήταν variant under investigation (την ερευνούσαν), πριν τοποθετηθεί στη λίστα με τις VOI από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, το Μάρτιο του 2021.

Εκείνο το μήνα είχε εντοπίστηκε σε 71 χώρες. Στη λίστα ήταν και η Ελλάδα (αναφέραμε δυο σχετικά κρούσματα, τον Απρίλιο του 2021). Από το περασμένο καλοκαίρι δεν υπάρχουν αναφορές που να επιβεβαιώνουν πως ‘υπάρχει’ ακόμα.

Τheta variant

Στις 13 Φεβρουαρίου του 2021 η λίστα με τις παραλλαγές του κορονοϊού απέκτησε και 8η σημείωση, με αυτήν που κατεγράφη στις Φιλιππίνες.

Μετά η ‘θήτα’ εντοπίστηκε και στην Ιαπωνία -την πήγε εκεί ταξιδιώτης από τις Φιλιππίνες και με αυτόν τον τρόπο πήγε στη Μεγάλη Βρετανία, τη Γερμανία, το Βέλγιο, τη Νορβηγία, τη Σουηδία και τη Φινλανδία -στην Ευρώπη, γιατί κυκλοφόρησε κι αλλού. Οι επιστήμονες ενημέρωσαν πως έχει κοινά χαρακτηριστικά με την ‘άλφα’, τη ‘βήτα’ και τη ‘γάμα’, ενώ είναι πιο ανθεκτική. Από τον Ιούλιο του 2021 δεν απασχολεί κανέναν.

Iota variant

Η ‘γιώτα’ που επίσης, δεν έγινε γνωστή στη χώρα μας εντοπίστηκε σε 57 χώρες του πλανήτη και είχε 48.589 επιβεβαιωμένα περιστατικά. Η πορεία της ξεκίνησε από τη Νέα Υόρκη, το Νοέμβριο του 2020. Το Μάρτιο του 2021 ο ΠΟΥ την χαρακτήρισε ως VOI, καθώς όπως ενημέρωσε, αποτελούσε το 3% όλων των μολύνσεων από το ξέσπασμα της πανδημίας.

Οι έρευνες έχουν δείξει πως είναι λιγότερο ευαίσθητη σε ένα τύπο θεραπείας με μονοκλωνικά αντισώματα, στα εμβόλια και τα αντισώματα που δημιουργούνται μετά τη μόλυνση. Άγνωστη παραμένει η συνέπεια.

Kappa variant

Το Δεκέμβριο του 2020 οι μεταλλάξεις έγιναν δέκα, με την εμφάνιση της ‘κάπα’, στην Ινδία. Έως το Μάρτιο του 2021, υπο-μετάλλαξη της αποτελούσε περισσότερες από τις μισές μολύνσεις που είχαν καταγραφεί στη χώρα αυτή. Από εκεί έφτασε σε 58 χώρες και στη Μεγάλη Βρετανία είναι variant under investigation. Όπως και η ‘γιώτα’ έχει μεταλλάξεις στην πρωτεϊνική ακίδα που ενδεχομένως να κάνουν λιγότερο αποτελεσματικές τις θεραπείες.

Έρευνα που δημοσιεύτηκε στις αρχές του Νοέμβρη έκανε γνωστό και το πώς η ‘δέλτα’ και η ‘κάπα’ καταφέρνουν να γλιτώσουν την αναγνώριση από τα αντισώματα -προκειμένου να γίνουν και πιο αποτελεσματικά τα εμβόλια.

Lambda variant

Το Δεκέμβριο του 2020 στο Περού αναφέρθηκε το πρώτο κρούσμα της μετάλλαξης ‘δέλτα’ που τον Ιούνιο του 2021 αντιστοιχούσε στο 10% όλων των κρουσμάτων της Νοτίου Αμερικής -και του Περού. Στην παρούσα φάση το ποσοστό είναι μικρότερο του 3% στα ίδια εδάφη. Στο μεσοδιάστημα, μελέτες έδειξαν πως συμπεριφερόταν όπως αυτές που ήταν ήδη γνωστές και ότι τα εμβόλια ήταν αποτελεσματικά.

Για να δώσω όλες τις πληροφορίες που υπάρχουν, οφείλω να αναφέρω και την έρευνα Καθηγητή του University of Tokyο, ο οποίος είχε επισημάνει πως “η ‘λάμδα’ είναι δυνητική απειλή για την κοινωνία” εξαιτίας της ικανότητας της να δραπετεύει από τις άμυνες μας, της ‘αντίστασης’ στα υπάρχοντα εμβόλια και γιατί περνάει σε άλλα είδη ζώων -όπου εξελίσσεται και επιστρέφει στον άνθρωπο ως ξεχωριστή οντότητα”. Είχε διαπιστωθεί πως είχε μεταδοθεί σε ελάφια.

Μu variant

Με το ‘καλωσόρισες 2021’ καλωσορίσαμε και τη μετάλλαξη ‘μι’ που βρέθηκε στην Κολομβία, για πρώτη φορά. Η σημερινή λίστα περιλαμβάνει 39 χώρες, με τα επίσημα στοιχεία -παγκοσμίως- να ενημερώνουν ότι το ποσοστό των περιστατικών μειώνεται από τον Ιούλιο.

Στην Ευρώπη έφτασε να αντιστοιχεί στο 39% όλων των περιστατικών και σε Κολομβία και Εκουαδόρ, στο 13%. Στοιχεία έρευνα που έγινε στην Ιταλία δείχνουν πως είναι ευάλωτη στα αντισώματα που προκαλεί το εμβόλιο της Pfizer, αλλά η αποτελεσματικότητα είναι κάπως μικρότερη, συγκριτικά με εκείνη του αρχικού στελέχους και της μετάλλαξης ‘άλφα’. Βρετανοί επιστήμονες ενημέρωσαν ότι δική τους μελέτη έδειξε πως η ‘μι’ έχει τρόπο να ξεφεύγει από το ανοσοποιητικό.

Omicron variant

Στις 24 Νοεμβρίου του 2021 αναγνωρίστηκε ως μετάλλαξη και η ‘όμικρον’, που πρωτοεντοπίστηκε σε έλεγχο δείγματος που είχε γίνει στις 11/11 στην Μποτσβάνα και στις 14/11 στη Νότιο Αφρική. Από την αρχή ο ΠΟΥ την έβαλε στη λίστα με της VOC -σήμερα είναι σε περισσότερες από 20 χώρες.

Οι πρώτες μελέτες τη θέλουν να μεταδίδονται πιο εύκολα από το αρχικό στέλεχος, αλλά ακόμα δεν είναι γνωστό αν μεταδίδεται το ίδιο εύκολα με τη ‘δέλτα’. Επίσης, οι ασθενείς μπορούν να μεταδώσουν την ‘όμικρον’ σε άλλους -ακόμα και αν είναι πλήρως εμβολιασμένοι ή δεν έχουν συμπτώματα. Οι επιστήμονες δεν μπορούν να πουν ακόμα ποιο είναι το ακριβές ποσοστό αποτελεσματικότητας των εμβολίων (ή των αντισωμάτων που έχουμε, έπειτα από μόλυνση με κορονοϊό), εν τούτοις παρατηρείται πως δεν προκαλεί σοβαρή ασθένεια. Όπως παρατηρείται ότι προκύπτουν πολλές υπο-μεταλλάξεις. Η πιο πρόσφατη πληροφορία αφορά μελέτη του Stellenbosch University της Νοτίου Αφρικής που ενημερώνει ότι η ‘όμικρον’ μπορεί να μολύνει εκ νέου, τρεις φορές περισσότερο από τη ‘δέλτα’.