ΝΙΚΟΛΑΣ ΖΗΡΓΑΝΟΣ: Ο ΕΠΙΜΟΝΟΣ “ΚΥΝΗΓΟΣ” ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΩΝ ΣΤΟ NEWS 24/7

Είναι ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες δημοσιογράφους-ερευνητές που συνέδεσε το όνομά του με μια από τις πιο διάσημες αρχαιοκαπηλικές έρευνες διεθνώς. Τα στοιχεία της επτάχρονης έρευνας του Νικόλα Ζηργάνου βοήθησαν καθοριστικά τις εισαγγελικές και διωκτικές αρχές και το Υπουργείο Πολιτισμού να επαναπατρίσουν πολύτιμες λεηλατημένες αρχαιότητες, με πιο γνωστές το χρυσό μακεδονικό στεφάνι και την αρχαϊκή Κόρη, που διεκδικήσαμε και πήραμε πίσω από το πανίσχυρο Μουσείο Γκετί, καθώς επίσης και δύο αρχαιότητες από τη συλλογή της Αμερικανίδας Σέλμπι Γουάιτ. Έχει συνεργαστεί με τους Los Angeles Times, με την Tutela del Patrimonio Culturale, την ιταλική δίωξη αρχαιοκαπηλίας των καραμπινιέρων, τον εισαγγελέα Πάολο Φέρι και τις ελληνικές αρχές. Έχει αφήσει το στίγμα του σε ελληνικά και ξένα ντοκιμαντέρ (Το Κύκλωμα και το Looters of the Gods), που ανέδειξαν το παγκόσμιο κύκλωμα αρχαιοκαπηλίας στα διεθνή μέσα.

Έχει επίσης θυσιάσει πολλά σε προσωπικό επίπεδο για χάρη αυτής της έρευνας. Διότι το εξαντλητικό κυνήγι αποδεικτικών στοιχείων σε βάθος χρόνου είναι καταβύθιση σε σκοτεινά και επικίνδυνα νερά, είναι εμμονή, πόκερ για ατσάλινα νεύρα, ένα μόνιμο τεστ αντοχής που δεν ξέρεις πού θα σε βγάλει. Είναι πόλεμος σε καιρό ειρήνης.

Ο Νικόλας Ζηργάνος θυμάται σήμερα, ακριβώς 16 χρόνια μετά την επιστροφή του χρυσού στεφανιού και της Κόρης τον Μάρτιο του 2007, το θρίλερ της διαπραγμάτευσης με το Γκετί, τους πρωταγωνιστές της ομάδας κρούσης, όσους στάθηκαν δίπλα του και όσους ξεχάστηκαν από την Πολιτεία ή δεν υπάρχουν πια. Σε μια αφήγηση που μοιάζει με κατασκοπική ταινία, μας μιλάει για τη διεθνή δράση διαβόητων αρχαιοκάπηλων, όπως ο Νικολά Κουτουλάκης, ο Τζιάκομο Μέντιτσι, ο Τζιανφράνκο Μπεκίνα και για τους αμφιλεγόμενους ντίλερς όπως το δίδυμο Σάιμς-Μιχαηλίδης.

Μιλάει για τις συναντήσεις του με μεγιστάνες συλλέκτες αρχαιοτήτων, για τον ρόλο των “μεσαζόντων” και των εφόρων μεγάλων ξένων μουσείων, όπως της γνωστής σε εμάς Μάριον Τρου, εφόρου του Μουσείου Γκετί, που είχε διαπραγματευτεί τις αγορές του χρυσού στεφανιού και της Κόρης. Μας μιλάει ακόμα για την συλλογή του Λέοναρντ Στερν και μας εξηγεί τις αντιρρήσεις του για την πρόσφατη συμφωνία της υπουργού πολιτισμού Λίνας Μενδώνη.

Επιχείρηση “Νόστος”

Αφορμή γι’ αυτή τη συνομιλία είναι η έκδοση του πρώτου βιβλίου του Νικόλα Ζηργάνου, με τίτλο “Επιχείρηση ‘Νόστος’- Ένα χρυσό στεφάνι και μια Κόρη για τον Αλέξη Καρρά” (Εκδόσεις Τόπος). Ένα γοητευτικό νεο-νουάρ αστυνομικό μυθιστόρημα που διαβάζεται απνευστί και έχει μπει στη λίστα των ευπώλητων την πρώτη μόλις εβδομάδα της κυκλοφορίας του.

“Είναι ένα βιβλίο στο οποίο ό, τι γράφω συνέβη και τίποτα δεν συνέβη όπως το γράφω. Κάποια πρόσωπα και γεγονότα είναι αληθινά και κάποια άλλα αποτελούν μέρος της μυθοπλασίας. Χρησιμοποίησα την έρευνά μου στην αρχαιοκαπηλία ως φόντο για να μιλήσω για τη διαπλοκή στα media και στην πολιτική, για τη διαφθορά στην αστυνομία, για τις πολιτικές σκοπιμότητες στο Υπουργείο Πολιτισμού, για τη διείσδυση του οργανωμένου εγκλήματος στους θεσμούς που αποτελεί απειλή για τη δημοκρατία”, εξηγεί στην αρχή της συνομιλίας μας. Πριν πιάσουμε το μίτο της Αριάδνης για να μη χαθούμε στα δαιδαλώδη μονοπάτια που ακολουθούν οι αρχαιοκάπηλοι καταστρέφοντας μαζί με τις αρχαιότητες και την ιστορία του τόπου που τις γέννησε.

Οι διεθνείς δρόμοι διαφυγής

Στη δεκαετία του ’90 ο Ζηργάνος ήρθε για πρώτη φορά αντιμέτωπος με καταγγελίες για παράνομη είσοδο αγνώστων τη νύχτα στον αρχαιολογικό χώρο της Αμφίπολης, που ενέπλεκαν και τοπικούς παράγοντες.
“Αυτές οι καταγγελίες συνέπεσαν με πολλές κλοπές μουσείων και αρχαιολογικών χώρων από σπείρες αρχαιοκάπηλων που εκμεταλλευόταν τότε την αδυναμία του κράτους να φυλάξει με επάρκεια τους αρχαιολογικούς θησαυρούς του. Από τη στιγμή εκείνη ξεκίνησε το ενδιαφέρον μου για την αρχαιοκαπηλία. Αργότερα, με τη δημιουργία του ντοκιμαντέρ «Το κύκλωμα» άρχισα να εμπλέκομαι σοβαρά και να ψηλαφώ το θέμα πέρα από τον ελλαδικό χώρο. Τότε άρχισε να αχνοφαίνεται η ύπαρξη ενός χρυσού στεφανιού στο Μουσείο Γκετί και είχα την πρώτη ένδειξη ότι θα με απασχολούσε στο μέλλον. Η γνωριμία μου με έναν αστυνομικό, που θέλησε να κρατήσει την ανωνυμία του, είχε ως αποτέλεσμα να έρθουν στα χέρια μου στοιχεία για τη δράση των αρχαιοκάπηλων και να αρχίσω να καταλαβαίνω πώς λειτουργούσαν. Γιατί οι αρχαιοκάπηλοι λειτουργούν πάντα με patterns-μοτίβα. Τα κλεμμένα αρχαία φορτώνονταν σε σταθμούς διαλογής φρούτων μέσα σε φορτηγά και έπαιρναν δύο δρόμους: Τον γερμανικό από τη βόρεια Ελλάδα που έφτανε, μέσω Μονάχου, στη Ζυρίχη και τη Βέρνη και τον ιταλικό δρόμο για τις αρχαιότητες από τη νότια Ελλάδα που έφτανε, μέσω Πάτρας και Ανκόνας, στο Freeport της Γενεύης, τον μεγαλύτερο αποθηκευτικό χώρο στον κόσμο για έργα τέχνης και συλλεκτικά αντικείμενα, στον οποίο οι Ελβετικές αρχές δεν έκαναν εκείνη την εποχή κανένα έλεγχο”.

Γρήγορα ο Ζηργάνος μπήκε στο νόημα και άρχισε τις επαφές με αρχαιοπώλες και ντίλερς αρχαιοτήτων από την Ελλάδα και το εξωτερικό, για να μάθει πώς “ξεπλένονται” τα κλεμμένα και πώς διοχετεύονται στο εμπόριο. “Όλοι ήξεραν πολύ καλά τι έπαιρναν στα χέρια τους και βεβαίως οι πελάτες τους, οι μεγάλοι συλλέκτες, οι διευθυντές και οι έφοροι των γνωστών μουσείων, οι οποίοι χρησιμοποιούν τους ντίλερς ως φράχτη και ανάχωμα, για να μην έρχονται οι ίδιοι σε επαφή με τους αρχαιοκάπηλους”.

Αρχαιοκάπηλοι, μεσάζοντες και η αμφιλεγόμενη συλλογή Στερν

“Η εντύπωση που υπάρχει είναι ότι η αρχαιοκαπηλία περιορίζεται σε κάποιες εγκληματικές συμμορίες που βλέπουμε με χειροπέδες στην τηλεόραση ή σε μεμονωμένους τυμβωρύχους αρχαιοκάπηλους που σκάβουν και πωλούν παράνομα αρχαιότητες” επισημαίνει ο Νικόλας Ζηργάνος και συνεχίζει: “Ελάχιστοι αναρωτιούνται σε ποιους πουλάνε αυτοί οι εγκληματίες, πώς οι αρχαιότητες περνούν από τη ζώνη του απόλυτου μαύρου σε μια ζώνη γκρι για να καταλήξουν ‘λευκές’ σε προθήκες μουσείων και συλλεκτών στην Αμερική και στην Ευρώπη.

Όμως, αν δεν υπήρχαν οι αποδέκτες των προϊόντων λαθρανασκαφής, δεν θα υπήρχαν ούτε αυτοί που σκάβουν. Το έγκλημα του ‘λευκού κολάρου’ μένει συνήθως ατιμώρητο και ακόμα χειρότερα είναι κοινωνικά αποδεκτό. Όλοι αυτοί θεωρούνται άνθρωποι που αγαπούν την τέχνη, ‘φιλάνθρωποι’ και ντύνουν την παράνομη δραστηριότητά τους με το ιδεολογικό περίβλημα της θεωρίας των ‘ορφανών’ αρχαιοτήτων. Πρόκειται για ένα προσβλητικό νεο-αποικιακό αφήγημα ότι οι αρχαιότητες είναι σαν τα ορφανά παιδιά, έξω στη λάσπη και στο κρύο και ήρθαν οι ‘προστάτες’ τους να τα υιοθετήσουν. Τον συγκεκριμένο όρο είχε εφεύρει μάλιστα για τη συλλογή Γουλανδρή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης η Pat Getz-Preziosi, επιμελήτρια της αμφιλεγόμενης συλλογής του Λέοναρντ Στερν, η οποία συνδέεται με το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης”.

Πώς είναι δυνατόν ο πρωθυπουργός και η υπουργός πολιτισμού να επισκέπτονται την ιδιωτική κατοικία ενός συλλέκτη στη Νέα Υόρκη για να δουν μια συλλογή ελληνικών αρχαιοτήτων, που είναι προϊόν αρχαιοκαπηλίας;

Στην ερώτηση αν, εκτός από τη συλλογή Στερν, θα μπορούσε και η συλλογή Γουλανδρή να θεωρηθεί αμφιλεγόμενη, ο Ζηργάνος απαντά: “Στη δεκαετία του ’60 και του ’70 δεν υπήρχαν κανόνες και οι αρχαιοκάπηλοι δρούσαν ανεξέλεγκτα. Μέσα στο πλαίσιο εκείνης της εποχής, θα μπορούσε να πει κανείς ότι η Γουλανδρή κράτησε τις αρχαιότητες στη χώρα, που διαφορετικά θα είχαν φύγει έξω. Αυτή η αντίληψη στη σημερινή εποχή δεν είναι επαρκής ούτε αποδεκτή. Γιατί κάθε αρχαιότητα που δεν είναι προϊόν ανασκαφής από αρχαιολόγους είναι προϊόν αρχαιοκαπηλίας”.

Όσο για τη σύγκριση της διαπραγμάτευσης της σημερινής κυβέρνησης για την επιστροφή της συλλογής Στερν με τη διαπραγμάτευση που έγινε με το Μουσείο Γκετί, είναι η μέρα με τη νύχτα.

Διαφορετικές προσεγγίσεις και στρατηγικές

“Πώς είναι δυνατόν ο πρωθυπουργός και η υπουργός πολιτισμού να επισκέπτονται την ιδιωτική κατοικία ενός συλλέκτη στη Νέα Υόρκη για να δουν μια συλλογή ελληνικών αρχαιοτήτων, που είναι προϊόν αρχαιοκαπηλίας;” αναρωτιέται ο Ζηργάνος. “Και μόνο η παρουσία τους εκεί νομιμοποιεί τη συλλογή. Διότι κανένα αντικείμενο που έχουν ανασκάψει αρχαιολόγοι στον ελλαδικό χώρο δεν έφυγε νόμιμα έξω για να πουληθεί. Επίσης έχει αποδειχθεί με στοιχεία, τα οποία έχω δημοσιεύσει στην ΕφΣυν και στο Solomon, η αλληλογραφία της επιμελήτριας του Στερν με τον αρχαιοκάπηλο Μπεκίνα και ότι τουλάχιστον ένα αντικείμενο της συλλογής ήταν στην κατοχή του διαβόητου αρχαιοκάπηλου”.

Ο Στερν κάνει δύο αρνήσεις, μας εξηγεί, τις οποίες θεωρεί απαγορευτικές για οποιαδήποτε συμφωνία: “Αρνείται να μας πει το provenance της συλλογής, την προέλευση και το ιστορικό διαδοχικής κατοχής της, για να δούμε πότε εμφανίστηκαν τα αντικείμενα πρώτη φορά και από ποιους. Και επίσης αρνείται να εξεταστούν τα αντικείμενα της συλλογής για την επιβεβαίωση της αυθεντικότητάς τους από αρχαιολόγους ειδικευμένους στην κυκλαδική τέχνη, που έχουν το authority να αποφανθούν. Τη στιγμή που είναι γνωστό ότι ειδικά στα κυκλαδικά ειδώλια το θέμα της κιβδηλίας είναι συχνότατο λόγω της σχετικής ευκολίας να αντιγραφούν από έμπειρους πλαστογράφους, οι οποίοι, εκτός των άλλων, νοθεύουν με πλαστά έργα την ιστορία της τέχνης”.

Για τη διεκδίκηση αρχαιοτήτων σύμφωνα με αρχές και κανόνες, όπως συνέβη στην περίπτωση του Μουσείου Γκετί, ο Ζηργάνος μάς εξηγεί ότι “τα μουσεία και οι συλλέκτες απαιτούν από εκείνους που διεκδικούν να αποδείξουν ποια είναι η χώρα προέλευσης, ποιος έκλεψε το αντικείμενο και σε ποια χρονική στιγμή, αντί να φέρουν οι ίδιοι το βάρος της απόδειξης. Η ιδιαιτερότητα και η ευτυχής συγκυρία της διαπραγμάτευσης για το χρυσό στεφάνι και την Κόρη είναι ότι έφτασαν στα χέρια μου στοιχεία, έγγραφα και φωτογραφίες που αποδείκνυαν την συνύπαρξη και των τριών παραγόντων”.

Μια έρευνα που θεωρείται, όχι μόνο success story, αλλά case study, διότι “περιέχει όλη την παράνομη και διαδοχική διαδρομή και των δύο αντικειμένων από την αρχή μέχρι το τέλος, μέσα από την οποία μπορούμε να μελετήσουμε πώς λειτουργεί πραγματικά το διεθνές αρχαιοκαπηλικό κύκλωμα”.

Πώς ήρθε στην Ελλάδα η Αρχαϊκή Κόρη

“Η Αρχαϊκή Κόρη από παριανό μάρμαρο, ένα από τα σημαντικότερα εκθέματα του Μουσείου Γκετί, πουλήθηκε από τον Βρετανό αρχαιοπώλη Ρόμπιν Σάιμς στο μουσείο για 3.350.000 δολάρια το 1993” , ξεκινάει την αφήγηση ο Ζηργάνος και συνεχίζει. “Ο Ιταλός εισαγγελέας της Δίωξης Αρχαιοκαπηλίας Πάολο Φέρι μου έδωσε ένα αρχείο με έγγραφα και φωτογραφίες που βρέθηκαν στην αποθήκη του αρχαιοκάπηλου Μπεκίνα στη Βέρνη της Ελβετίας. Στις φωτογραφίες εμφανιζόταν η Κόρη ασυντήρητη, με εμφανείς τις χαρακιές από την αξίνα των αρχαιοκάπηλων, ατράνταχτη απόδειξη αρχαιοκαπηλικής προέλευσης. Ο Πάολο Φέρι, που σήμερα δεν βρίσκεται στη ζωή, όχι μόνο μας έδωσε τα στοιχεία αλλά μας βοήθησε να την αποκτήσουμε και είναι πολύ λυπηρό το γεγονός ότι η ελληνική πολιτεία ουδέποτε τον τίμησε για τη μεγάλη συνεισφορά του. Όλα τα στοιχεία που ήρθαν στα χέρια μου τότε, τα κατέθεσα στο Υπουργείο Πολιτισμού, στον εισαγγελέα Ιωάννη Διώτη και στον Διευθυντή του Τμήματος Δίωξης της Αρχαιοκαπηλίας στη ΓΑΔΑ Γιώργο Γληγόρη.

Στο Υπουργείο Πολιτισμού, με εντολή του τότε υπουργού Γιώργου Βουλγαράκη, συστήθηκε επιτροπή διαπραγμάτευσης με το Γκετί. Στην επιτροπή συμμετείχαν οι Νίκος Καλτσάς, τότε διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και μετέπειτα διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης- ο οποίος παραιτήθηκε μετά την υπόθεση Στερν-, η Μπετίνα Τσιγαρίδα, έγκριτη αρχαιολόγος ειδική στα χρυσά μακεδονικά στεφάνια, οι νομικοί σύμβουλοι Ειρήνη Σταματούδη και Κώστας Κυριόπουλος, που έφεραν σε πέρας αριστοτεχνικά τη διαπραγμάτευση, η τότε Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων Βιβή Βασιλοπούλου. Επικεφαλής της επιτροπής ήταν ο τότε Γενικός Γραμματέας Χρήστος Ζαχόπουλος, ο οποίος συνεισέφερε αποτελεσματικά στη διεκδίκηση και δυστυχώς αργότερα λοιδορήθηκε από τα ΜΜΕ.

Βεβαίως, τον πρώτο και κύριο ρόλο σε όλη τη διαδικασία επαναπατρισμού τόσο του χρυσού στεφανιού όσο και της Κόρης είχε ο Γιώργος Βουλγαράκης γιατί χωρίς αυτόν τίποτε δεν θα είχε συμβεί. Όσο κι αν αρέσει ή δεν αρέσει αυτό σε κάποιους, είναι η αλήθεια. Χωρίς την πολιτική στήριξή του δεν θα είχαν μπει σε κίνηση οι μηχανισμοί που οδήγησαν στην επιτυχία, όπως και χωρίς τις έρευνες των διωκτικών αρχών”.

Το θρίλερ της επιστροφής του χρυσού μακεδονικού στεφανιού

Για την επιστροφή του χρυσού μακεδονικού στεφανιού μυρτιάς με χρωματιστά άνθη από σμάλτο, εξαιρετικό δείγμα μακεδονικής χρυσοχοϊκής τέχνης του 4ου αι π Χ, ο δρόμος ήταν πιο δύσβατος και χρονοβόρος. “Μέσα στο αρχείο του Μπεκίνα, το οποίο ήρθε στα χέρια μου σπαστά, σε διαφορετικά χρονικά σημεία, εμφανιζόταν το χρυσό στεφάνι που ήταν εκτεθειμένο στο Μουσείο Γκετί. Η φωτογραφία του όμως δεν ήταν ούτε καθαρή, ούτε polaroid. Ήταν φωτογραφία από φωτογραφία και το στεφάνι ήταν πολύ σκούρο και δυσδιάκριτο, άρα δεν μπορούσε να αποτελέσει αποδεικτικό στοιχείο, παρά μόνο συμπληρωματικό. Αργότερα, και ενώ η διαπραγμάτευση με τους εκπροσώπους του Γκετί είχε ήδη ξεκινήσει στο Υπουργείο Πολιτισμού και με τους δικηγόρους του μουσείου να ζητούν περισσότερα αποδεικτικά στοιχεία, συνάντησα έναν αστυνομικό, ο οποίος μου έδωσε μια δικογραφία από τη Γερμανία.

Αν ένας αρχαιοπώλης έχει στην αποθήκη του 15 αττικές ληκύθους και αποφασίσει να τις πουλήσει, βγάζει σε δημοπρασία μία εξ αυτών, με τιμή εκκίνησης ας πούμε 10.000 λίρες και τη ‘χτυπάει’ μέσω μιας άλλης εταιρείας του για 35.000. Εχει αυτομάτως ‘ξεπλύνει’ την αρχαιότητα και ταυτόχρονα έχει ανεβασει την τιμή για τις υπόλοιπες.

Η δικογραφία περιήχε την κατάθεση ενός Έλληνα υπηκόου στη Γερμανία, ο οποίος ισχυριζόταν ότι τον είχαν προσεγγίσει στο Μόναχο Έλληνες αρχαιοκάπηλοι για να τους βοηθήσει στη διακίνηση ενός χρυσού στεφανιού, που έφτασε στα χέρια της Μάριον Τρου μέσω του αρχαιοπώλη Κριστόφ Λεόν. Διαβάζοντας τη δικογραφία υπέθεσα ότι θα μπορούσε να αναφέρεται στο επίμαχο χρυσό στεφάνι που διεκδικούσαμε, όμως έπρεπε να εντοπίσουμε τον άνθρωπο που έδωσε την κατάθεση και μάλιστα γρήγορα. Ο χρόνος πίεζε αμείλικτα. Όμως ο αστυνόμος Γληγόρης εντόπισε τον άνθρωπο- κλειδι, ο οποίος είχε κρατήσει στο αρχείο του στην Αθήνα 17 φωτογραφίες του χρυσού στεφανιού και τις κατέθεσε στις ανακριτικές αρχές. Στο επάνω μέρος των φωτογραφιών φαινόταν ξεκάθαρα η μεζούρα του αρχαιοκάπηλου. Αυτό ήταν το απόλυτο αποδεικτικό στοιχείο που έπεσε στο τραπέζι της διαπραγμάτευσης κυριολεκτικά στο παρά πέντε, μην αφήνοντας κανένα περιθώριο στην απέναντι πλευρά. Εκείνη τη στιγμή το παιχνίδι είχε κριθεί, το στεφάνι είχε ήδη ξεκινήσει το οριστικό ταξίδι για να γυρίσει στο σπίτι του”.

Τι απέγιναν οι δημόσιοι λειτουργοί που πρωτοστάτησαν στην επιτυχία

“Ο ρόλος του εισαγγελέα Ιωάννη Διώτη και του Γιώργου Γληγόρη μαζί με την ομάδα του στη Δίωξη Αρχαιοκαπηλίας ήταν παραπάνω από καθοριστικός. Ωστόσο, όσα κατάφεραν έμειναν ως επί το πλείστον στη σκιά ή δεν αναγνωρίστηκαν όπως θα έπρεπε, όπως η έφοδος στη βίλα στη Σχοινούσα όπου βρέθηκαν πολλές αδήλωτες αρχαιότητες, πρωτοφανής ενέργεια για τα ελληνικά δεδομένα και πρωτοσέλιδο σε όλο τον κόσμο, μια επιτυχία που άσκησε έμμεση πίεση στο Μουσείο Γκετί, εξαιτίας της εμπλοκής της Μάριον Τρου. O Σάιμς και ο Μιχαηλίδης ήταν από τους βασικούς προμηθευτές με αρχαιότητες του Μουσείου Γκετί και είχαν στενή σχέση με την Τρου, η οποία παραθέριζε συχνά στη βίλα στη Σχοινούσα.

Ο Γληγόρης είχε επίσης κάνει έφοδο στη βίλα της Τρου στην Πάρο, όπου επίσης βρέθηκαν αδήλωτες αρχαιότητες. Παρόλες τις επιτυχίες τους, ο εισαγγελέας Διώτης απομακρύνθηκε από την αρχαιοκαπηλία και ο Γληγόρης πήρε μετάθεση στη Λευκάδα. Δυστυχώς, σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα, η δε ομάδα του ξηλώθηκε. Χωρίς να θέλω να μειώσω τη δράση της υπηρεσίας σήμερα, πρέπει να πω ότι ποτέ ξανά δεν είχαμε αποτελέσματα αυτού του βεληνεκούς διότι η συγκεκριμένη υπηρεσία απαιτεί θεσμική μνήμη” , αναφέρει ο Ζηργάνος και στην ερώτηση πώς είναι δυνατόν να απομακρύνθηκαν οι καλύτεροι, απαντά: “Η αίσθησή μου είναι ότι κυριάρχησε μια νοοτροπία από το Υπουργείο Πολιτισμού και από κάποιους που δεν ήθελαν να υπάρχει μια μη ελεγχόμενη ομάδα αρχαιοκαπηλίας με ατζέντα που την καθόριζε ο Γληγόρης και ο Διώτης. Η δική μου υπόθεση εργασίας είναι ότι οι φορείς αυτής της νοοτροπίας θέλησαν να πάρουν τον έλεγχο στα χέρια τους και έπαιξαν ρόλο στη διάλυση της ομάδας”.

Η Μάριον Τρου και η δίκη της στην Ελλάδα

Τον ρώτησα τη γνώμη του για την έφορο του Μουσείου Γκετί, που έχει συνδέσει τη μοίρα της με την Ελλάδα. “Είναι πολύ αμφιλεγόμενο πρόσωπο, με δύο αντικρουόμενες πλευρές. Από τη μια επέμενε σε διεθνή συνέδρια ότι έπρεπε να μπουν κανόνες για την αντιμετώπιση του διεθνούς εμπορίου παράνομων αρχαιοτήτων, ενώ την ίδια στιγμή αγόραζε ανεξέλεγκτα κλεμμένα έργα. Η Τρου ήταν η καλύτερη πελάτισσα των Σάιμς-Μιχαηλίδη και άλλων γνωστών ντίλερς, με πληθώρα αγορών πρώτης γραμμής και πολύ μεγάλης αξίας. Αναγκάστηκε να παραιτηθεί από το Μουσείο Γκετί όχι επειδή αγόραζε λεηλατημένες αρχαιότητες, αλλά επειδή πήρε δάνειο από συλλέκτη που συνεργαζόταν με το μουσείο για να αγοράσει σπίτι στην Πάρο κι αυτό θεωρήθηκε σύγκρουση συμφερόντων. Πρέπει εδώ να αναφέρουμε ότι ο Μάικλ Μπραντ, διευθυντής του Μουσείου Γκετί εκείνη την εποχή, έφερε ένα άλλο αέρα αλλάζοντας τη μέχρι τότε πολιτική του, διότι προφανώς κατάλαβε ότι διακυβευόταν η φήμη του μουσείου. Όμως είχε το θάρρος να πει ναι, θα τα δώσουμε πίσω, αν και δεν αγοράστηκαν επί των ημερών του. Η Μάριον Τρου δικάστηκε στην Ελλάδα και αθωώθηκε λόγω παραγραφής επειδή το δίκαιο της Καλιφόρνιας ορίζει εξάμηνη παραγραφή για τα αδικήματά της. Στη δίκη της στο Εφετείο ήμουν εκεί και καθώς περίμενα να έρθει η σειρά της υπόθεσης μπήκα τυχαία σε μια αίθουσα. Και είδα τον Διώτη πάνω στην έδρα. Αυτός που έβγαλε την ιστορία του Γκετί, της Σχοινούσας, του Μπεκίνα, δίκαζε δύο καημένους Πακιστανούς για παράνομα CD, δίπλα στην αίθουσα που βρισκόταν η Μάριον Τρου”.

Στο σπίτι του συλλέκτη Τζορτζ Ορτίζ στη Γενεύη

Αλλάζοντας κλίμα, του ζήτησα να μας περιγράψει την πιο εντυπωσιακή ιδιωτική συλλογή ελληνικών αρχαιοτήτων που είδε από κοντά.
“Εχω δει αρκετές. Η πιο εμβληματική ήταν η συλλογή ενός από τους μεγαλύτερους συλλέκτες ελληνικών αρχαιοτήτων στον κόσμο, του Βολιβιανής καταγωγής Τζορτζ Ορτίζ, ο οποίος έφυγε πρόσφατα από τη ζωή. Πήγα σπίτι του, του πήρα συνέντευξη, γνώρισα τη γυναίκα του και έμαθα την ιστορία του. Ήταν μια πολύ ιδιαίτερη προσωπικότητα, μαγεμένος με την Ελλάδα από τα νιάτα του και βέβαια πλήρως συντονισμένος με το ιδεολόγημα που λέγαμε περί των ‘ορφανών¨αρχαιοτήτων. Θεωρούσε όλα τα έργα ‘παιδιά’ του, προστατευμένα από τα αδιάκριτα βλέμματα στο τεράστιο υπόγειο του σπιτιού του.

Η αρχή της συλλογής του έγινε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, από τον Νικολά Κουτουλάκη, ο οποίος τον προσέγγισε και του πρότεινε να του πουλήσει αρχαιότητες. Για να φανταστείς το πάθος του Ορτιζ, κράτησα κάποια στιγμή στο χέρι μου ένα αντικείμενο και άσπρισε από το φόβο του μη μου πέσει. Κοίταζε τη συλλογή του με το βλέμμα ενός βαθιά θρησκευόμενου ανθρώπου που αντικρίζει μια θαυματουργή εικόνα ή ενός απόλυτα ερωτευμένου μπροστά στο αντικείμενο του πόθου του”.
Ποια μπορεί να είναι τα συναισθήματα ενός ερευνητή μπροστά σε ένα τέτοιο φαινόμενο; “Δουλειά του δημοσιογράφου είναι να καταγράφει και να κατανοεί τα βαθύτερα αίτια μιας κατάστασης, ακόμα κι όταν του είναι απεχθής”.

Ο δαιμόνιος Νικολά Κουτουλάκης και η καταστροφή στις Κυκλάδες

Ο Νικόλας Ζηργάνος μάς εξηγεί ότι “το μεγαλύτερο κακό που προκαλούν οι αρχαιοκάπηλοι είναι η καταστροφή του περιβάλλοντος και των στοιχείων, άρα των πληροφοριών που θα μελετούσαν οι αρχαιολόγοι. Κι αυτό δεν θεραπεύεται. Οι λεηλατημένες αρχαιότητες είναι έργα τέχνης αποστερημένα και απογυμνωμένα από πληροφορίες για την κοινωνία που τα παρήγαγε, για την εποχή, τον τόπο, τις ιστορικές συνθήκες. Σήμερα ξέρουμε τόσο λίγα για τον κυκλαδικό πολιτισμό επειδή οι αρχαιοκάπηλοι ρήμαξαν τα νησιά. Μόλις τα κυκλαδικά ειδώλια έγιναν πηγή έμπνευσης για τον Μπρανκούζι, τον Πικάσο και τη μοντέρνα τέχνη, οι τιμές τους εκτοξεύτηκαν.

Κι ενώ προηγουμένως θεωρούνταν τέχνη’ βαρβαρική’, τώρα όλοι ήθελαν να αγοράσουν. Ο Κρητικός αρχαιοκάπηλος Κουτουλάκης υπήρξε ο μέγας καταστροφέας της ιστορίας της Κρήτης και των Κυκλάδων, δεν είχε κανένα φραγμό και διοχέτευσε χιλιάδες λαθραία σε όλο τον κόσμο. Όλοι ‘ψώνιζαν’ απ’ αυτόν, οι Σάιμς-Μιχαηλίδης, ο Μέντιτσι, ο Μπεκίνα, η Μάριον Τρου, το Λούβρο, το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, με ειδική μάλιστα αφιέρωση με το όνομά του, οι διάσημοι συλλέκτες, οι πάντες. Χωρίς να διωχθεί ποτέ ο ίδιος για κανένα αδίκημα”.

Όσο για τη διαμόρφωση της τιμής στην αγορά των αρχαιοτήτων, ο Ζηργάνος μας έδωσε ένα παράδειγμα: “Αν ένας αρχαιοπώλης έχει στην αποθήκη του 15 αττικές ληκύθους και αποφασίσει να τις πουλήσει, βγάζει σε δημοπρασία μία εξ αυτών, με τιμή εκκίνησης ας πούμε 10.000 λίρες και τη ‘χτυπάει’ μέσω μιας άλλης εταιρείας του για 35.000. Εχει αυτομάτως ‘ξεπλύνει’ την αρχαιότητα και ταυτόχρονα έχει ανεβασει την τιμή για τις υπόλοιπες. Ή όταν ένας συλλέκτης αποφασίσει να δωρίσει τη συλλογή του στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, το ύψος της δωρεάς εκτιμάται από επιτροπή έγκριτων εμπειρογνωμόνων του μουσείου και όχι σπάνια υπερεκτιμάται. Έτσι, η φοροαπαλλαγή του συλλέκτη μπορεί να φτάσει σε τεράστια ποσά, τα οποία καρπώνονται οι εταιρείες και οι κληρονόμοι του, ενώ ο ίδιος καμαρώνει ως ‘φιλάνθρωπος’.”.

Η σχέση με τον αρχαιολόγο καθηγητή Γιάννη Σακελλαράκη

“Υπήρξε η συνείδησή μου, ο μπούσουλας που δεν με άφηνε να ξεστρατίσω από το δρόμο, υποστηρικτικός σε όλη την έρευνα. Μου εμπιστεύτηκε το αρχείο από τη δική του έρευνα για τον Κουτουλάκη, ήταν μέντορας, θα μπορούσα να πω και φίλος. Είχε όλη τη γνώση, ήταν πηγή έμπνευσης και πληροφοριών, με μύησε σε κόσμους που δεν ήξερα. Του οφείλω πάρα πολλά”.

Τι μπορεί να αλλάξει για να συνεχίσουμε με επιτυχία τις διεκδικήσεις μας

“Όσα πετύχαμε τότε ήταν αποτέλεσμα ορισμένων κρίσιμων παραγόντων. Διακρατική συνεργασία με εισαγγελικές και διωκτικές αρχές, ανταλλαγή στοιχείων και δεδομένων, τακτικές επαφές σε επίπεδο υπουργείων, ομάδα εργασίας ικανών ανθρώπων χωρίς προσωπικές ατζέντες, με εμπιστοσύνη και κοινό όραμα. Πολύ σημαντικός παράγοντας για το μέλλον είναι η αλλαγή του διεθνούς δικαίου, ιδίως του ευρωπαϊκού, με έμφαση στη ρύθμιση και την επιβολή κανόνων στη διακίνηση αρχαιοτήτων και στην επιβολή υποχρέωσης στους συλλέκτες και τα μουσεία να αποκαλύπτουν το ιστορικό της διαδοχικής κατοχής ώστε να ελέγχεται η νομιμότητα.

Τη σκυτάλη από τις μεγάλες επιτυχίες των Ιταλών έχουν πάρει πλέον οι αμερικανικές αρχές, με καθοριστική συμβολή του ελληνοαμερικανού εισαγγελέα της Νέας Υόρκης, Matthew Bogdanos.

Αν δεν πάμε έτσι, θα ρίχνουμε τουφεκιές στον αέρα. Και θα ζούμε προεκλογικές επιστροφές ‘ως δια μαγείας’, υποταγμένες σε πολιτικές σκοπιμότητες και συμφωνίες με έλεγχο του timing των επαναπατρισμών”.

Ο Αλέξης Καρράς σε νέες περιπέτειες

Θα συνεχίσει με ένα επόμενο βιβλίο; τον ρωτάω. “Είναι νωρίς ακόμα, αλλά έχω στο μυαλό μου ένα μοτίβο που με ενδιαφέρει να αναπτύξω. Η ‘Επιχείρηση Νόστος’, μου πήρε δύο χρόνια αν και καρφώθηκε στο μυαλό μου πολλά χρόνια πριν, όταν είχα πάει στη Ρώμη να συναντήσω στον Πάολο Φέρι. Όμως ναι, ομολογώ ότι η συγγραφή είναι απελευθερωτική, χωρίς deadline, χωρίς περιορισμούς στη φόρμα ή στην έκταση. Είναι μια νέα περιπέτεια μαγική που με έχει συνεπάρει”.