ΜΙΑ ΓΙΓΑΝΤΙΑ ΑΡΑΧΝΗ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΖΕΙ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

«Έχω υπάρξει φυλακισμένη στις αναμνήσεις μου και ο στόχος μου ήταν να τις ξεφορτωθώ» έλεγε η σπουδαία Αμερικανογαλλίδα γλύπτρια Λουίζ Μπουρζουά (Louise Bourgeois), διάσημο έργο της οποίας έχουμε τη μοναδική ευκαιρία να δούμε για πρώτη φορά στην Αθήνα.

Το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ) και ο Οργανισμός Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ έφεραν στο ελληνικό κοινό την επιβλητική αράχνη της γνωστής γλύπτριας σε μία εντυπωσιακή εικαστική εγκατάσταση – που φιλοξενείται στο ΚΠΙΣΝ για διάστημα επτά μηνών, με ελεύθερη πρόσβαση.

Ήμασταν εκεί, στο ντεμπούτο της γιγαντιαίας αράχνης Μaman της Λουίζ Μπουρζουά, που εκτίθεται στον χώρο της Εσπλανάδας, 12 χρόνια από τον θάνατο της σπουδαίας δημιουργού, η οποία έφυγε από τη ζωή το 2010, σε ηλικία 98 ετών. Περπατήσαμε με δέος ανάμεσα στα σπονδυλωτά – σαν βγαλμένα από ταινία sci-fi – πόδια τής αράχνης και αναρωτηθήκαμε πώς στήθηκε αυτό το μοναδικής έμπνευσης πλάσμα. Μια κατασκευή βάρους κοντά 11 τόνων, που «ακροπατεί» έτοιμη να ζωντανέψει από στιγμή σε στιγμή.

Η επιβλητική αράχνη Maman, εντυπωσιακή και σε επίπεδο μηχανικής

Το έργο Maman (1999) χρειάστηκε να διανύσει περισσότερα από 2.500 χλμ από το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Σεράλβες του Πόρτο για να φτάσει στο ΚΠΙΣΝ. Η αράχνη ταξίδεψε αποσυναρμολογημένη μέσα σε κιβώτια και έφτασε να επανα-συναρμολογηθεί από ειδικό συνεργείο, με δύο γερανούς, σε διάστημα τριών ημερών. Η κατασκευή, εντυπωσιακή και σε επίπεδο μηχανικής, δεσπόζει σε ένα σημείο ιδανικό, που ευνοεί την ανεμπόδιστη οπτική επαφή με το κοινό, από τα πιο κομβικά σημεία του ΚΠΙΣΝ.

Το βίντεο που δημοσιεύτηκε στα social media του ΚΠΙΣΝ και του ΝΕΟΝ δείχνει την απαιτητική διαδικασία που έδωσε “σάρκα και οστά” στη Maman, μετά από ένα ταξίδι πέντε ημερών σε κοντέινερ από την Πορτογαλία.

Η αράχνη, με ύψος πάνω από δέκα μέτρα, δημιουργήθηκε το 2000, ως πρώτη ανάθεση για το Turbine Hall της Tate Modern, και στη συνέχεια χυτεύθηκε σε μπρούτζο, χάλυβα και μάρμαρο. Το συγκεκριμένο έργο είναι δάνειο από το The Easton Foundation: Louise Bourgeois, οργανισμό που δημιούργησε η ίδια η γλύπτρια για τη διατήρηση της καλλιτεχνικής κληρονομιάς της.

Όπως έχει δηλώσει, το Maman συμβολίζει τη μητέρα της, η οποία ύφαινε και αποκαθιστούσε ταπισερί. Η καλλιτέχνις έχει γράψει: “Η καλύτερή μου φίλη ήταν η μητέρα μου και ήταν πολύ έξυπνη, υπομονετική, ήρεμη, τακτική και χρήσιμη, λογική και απαραίτητη όσο μία αράχνη”.

Έχοντας δέκα μαρμάρινα αυγά στην κοιλιά-κλωβό της, το γλυπτό υποδηλώνει τη μητρική προστασία, αλλά φέρει και πολλά άλλα συμπαραδηλούμενα. Η σχέση της καλλιτέχνιδας με τη μητρότητα ήταν αντιφατική και περίπλοκη. Αλλά και η επαφή με τον πατέρα της ήταν γεμάτη ακυρώσεις και ματαίωση.

Κοινός στόχος ο επαναπροσδιορισμός του δημόσιου χώρου και η αναβάθμιση της καθημερινότητας του πολίτη

“Η ελεύθερη και ανοικτή πρόσβαση στην τέχνη στον δημόσιο χώρο ξαφνιάζει, προβληματίζει και συγκινεί τους επισκέπτες” σημείωσε στην πρώτη παρουσίαση του γλυπτού (30/3) η διευθύνουσα σύμβουλος του ΚΠΙΣΝ, Έλλη Ανδριοπούλου και συμπλήρωσε: “Στόχος να ενισχυθεί η επαφή των επισκεπτών με τη σύγχρονη τέχνη – και αυτός ο στόχος ταυτίζεται με την αποστολή του ΝΕΟΝ να φέρει το ευρύ κοινό σε επαφή με τον σύγχρονο πολιτισμό, ενεργοποιώντας τους δημόσιους χώρους, όπως έχει κάνει πολύ πετυχημένα με το Καπνεργοστάσιο και τον αρχαιολογικό χώρο της Δήλου… με σκοπό να αναδείξει τη σχέση μεταξύ της τέχνης, της πόλης και του πολίτη”.

Οι δύο φορείς συνεργάζονται για πρώτη φορά, για τη διάδοση της σύγχρονης τέχνης και την επαφή της με το ευρύ κοινό. Κοινός τους στόχος είναι ο επαναπροσδιορισμός του δημόσιου χώρου, καθώς και η αναβάθμιση της καθημερινότητας του πολίτη.

Η Ελίνα Κουντούρη, Διευθύντρια του ΝΕΟΝ, μίλησε με συγκίνηση για την καλλιτεχνική υπόσταση της Μπουρζουά, “Σε όποιο δημόσιο χώρο σε Αμερική και Ευρώπη έχουν στηθεί μέχρι σήμερα οι γιγαντιαίων διαστάσεων αράχνες της Λουίζ συναρπάζουν τους θεατές, όχι μόνο λόγω του μνημειακού μεγέθους και της ανατριχιαστικής τους ρεαλιστικότητας, αλλά ίσως και γιατί μας καλούν να αναμετρηθούμε με τους προαιώνιους φόβους, τις ενστικτώδεις αγωνίες και τους τρόπους με τους οποίους συσχετιζόμαστε στο κοινωνικό πεδίο […]

Μέσα από την τέχνη της, η Λουίζ Μπουρζουά εξέφρασε τις βαθύτερες σκέψεις και τους φόβους της, διαχειρίστηκε τα προβλήματά της και έδωσε μορφή στα συναισθήματά της. Στα χαρακτικά, τα σχέδια, τα υφάσματα, τις εγκαταστάσεις και τα γλυπτά της, για τα οποία έγινε περισσότερο γνωστή, η Μπουρζουά εξερευνά τις έννοιες της ενοχής, του φόβου, της μνήμης, της μητρότητας και της αγάπης”.

Η συμμετοχή του κοινού δεν περιορίζεται στη θέαση του εμβληματικού γλυπτού. Η εικαστική εγκατάσταση αποτέλεσε το έναυσμα για να σχεδιαστεί ένα πλούσιο πρόγραμμα παράλληλων δράσεων που θα υλοποιηθεί μέσα από τη δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) και θα περιλαμβάνει θεατρικές αναγνώσεις, εκπαιδευτικά και σχολικά προγράμματα, εργαστήρια για παιδιά και ενήλικες, καθώς και ξεναγήσεις.

Πρωταρχικός στόχος αυτών των εργαστηρίων, των σχολικών προγραμμάτων, των δράσεων αποκλειστικά για μέλη και των ξεναγήσεων είναι να ενισχύσουν την κατανόηση και την εμβάθυνση στο έργο της Μπουρζουά και των θεματικών που αυτό αντανακλά, συστήνοντας τη σύγχρονη τέχνη και στο λιγότερο μυημένο κοινό.

Η αράχνη συμβολίζει πολλά περισσότερα από τη … μητέρα της Μπουρζουά

Η τέχνη της Μπουρζουά ήταν έντονα επηρεασμένη από τη ζωή της, ιδιαίτερα από τα παιδικά της χρόνια, που ήταν δύσκολα και τραυματικά. Ο φόβος και ο πόνος ήταν – όπως έχει πει η ίδια – βασικές έννοιες στη ζωή και στα έργα της. Δημιούργησε τα πρώτα της σχέδια με αράχνες στα τέλη της δεκαετίας του 1940, ενώ 50 χρόνια αργότερα – σε ηλικία 88 ετών – έφτιαξε τη γιγαντιαία αράχνη που την έκανε διάσημη.

Για την οικογένεια της Μπουρζουά, η ύφανση ήταν επάγγελμα, αλλά και… ατμόσφαιρα διαντίδρασης. Η μητέρα της ήταν ένας δυναμικός χαρακτήρας που φάνταζε συχνά «απειλητική» στα αθώα παιδικά της μάτια. Ταυτόχρονα ήταν η προσωποποίηση της προστασίας και της ασφάλειας.

Με 10 μαρμάρινα αβγά στο υπογάστριο, το γλυπτό ενσωματώνει ιδέες μητρικής προστασίας, αλλά και αναπαραγωγής… Η αράχνη αυτή περιμένει την επόμενη γενιά. Το σώμα της δρα ασφαλώς ως μια μεταφορά για το “σπίτι” και τον περίπλοκο ιστό των ανθρώπινων σχέσεων και των αλληλοεξαρτήσεων. Ταυτόχρονα αντανακλά τις εσωτερικές συγκρούσεις που είχε η ίδια για τη μητρότητα και τον ρόλο της ως μητέρα.

Ποια ήταν η Λουίζ Μπουρζουά – “Ο θυμός με έκανε να δουλεύω”

Η Λουίζ Μπουρζουά γεννήθηκε στο Παρίσι την ημέρα των Χριστουγέννων του 1911. Ήταν το δεύτερο από τα τρία παιδιά μιας οικογένειας που αποκαθιστούσε και εμπορευόταν μεσαιωνικές και αναγεννησιακές ταπισερί. Στα έργα της είναι έντονες οι αναφορές στην παιδική της ηλικία, τη σχέση με τον αυταρχικό πατέρα της, την ασθένεια και τον θάνατο της μητέρας της, ενώ κομβικό σημείο στην πορεία της είναι και ο θάνατος του γιου της, το 1990.

Ο πατέρας της ήταν δεσποτικός και ευέξαπτος, αλλά του είχε τεράστια αδυναμία. Η ηρεμία των παιδικών της χρόνων κατακερματίστηκε από την άφιξη της Sadie Gordon Rochmond, της καθηγήτριας αγγλικών που προσέλαβε ο πατέρας της και που στη συνέχεια έγινε ερωμένη του. «Δεν ενδιαφερόταν καθόλου για μένα, αλλά ήθελε να κοιμάται με τον πατέρα μου. Με έκανε ένα άγριο θηρίο. Έμεινε στο σπίτι μας για 10 χρόνια. Ήταν ο θυμός μου που με έκανε να δουλεύω» είχε πει η γλύπτρια.

Δεν μπορούσα ποτέ να πάρω πόντο σε μία συζήτηση με τον πατέρα μου γιατί είχε μία σκληρή αίσθηση του χιούμορ και δεν μπορούσα να αναμετρηθώ. Η κρυφή αγανάκτηση έμεινε μέσα μου. 25 χρόνια μετά δεν την έχω διαχειριστεί και θα είναι για πάντα εκεί

Η μητέρα της, Josephine, ήταν μία δυνατή γυναίκα, αλλά ανεχόταν την απιστία του συζύγου της, γεγονός που δημιούργησε ψυχικά τραύματα στη Λουίζ. Η οργή εκείνης της περιόδου προς την πατρική φιγούρα αποτυπώνεται στο έργο “The Destruction of the Father” (1974).

Μανιώδης αναγνώστρια και εξαιρετικά ευφυής, η Μπουρζουά υπήρξε άριστη μαθήτρια. Φρόντισε τη μητέρα της που είχε αρρωστήσει – πιθανότατα από ισπανική γρίπη – και την έχασε το 1932, όταν η καλλιτέχνις ήταν 20 ετών. Έκανε σπουδές γεωμετρίας στη Σορβόννη, όπου μελέτησε και μαθηματικά.

Βεβαρυμμένη ψυχολογικά από αισθήματα ενοχής και εγκατάλειψης μετά τον χαμό της μητέρας της στράφηκε στην τέχνη που λειτούργησε ψυχοθεραπευτικά. Το 1938 μετακόμισε στη Νέα Υόρκη με τον σύζυγό της, τον Αμερικανό ιστορικό τέχνης Robert Goldwater, και άρχισε να διαμορφώνει την καλλιτεχνική της σταδιοδρομία.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1940 δημιούργησε τέσσερις, εμβληματικούς πλέον, πίνακες με τίτλο “Femme Maison” που πραγματεύονται τη γυναικεία ταυτότητα. Την ίδια περίπου περίοδο ξεκίνησε τα πρώτα γλυπτά της, “Personages”, μια σειρά από ανθρωπόμορφες αφηρημένες φιγούρες από ξύλο. Η ζωή της Bourgeois υπήρξε ιδιαίτερα δραστήρια κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940. Παράλληλα με την ανθηρή σταδιοδρομία της στην τέχνη, μεγάλωνε και τους τρεις γιους της, εκφράζοντας μέσα στα έργα της την αγανάκτησή της για τις απαιτήσεις της μητρότητας.

Το 1951 ο πατέρας της πεθαίνει γεγονός που λειτουργεί ως καταλύτης για μία ακόμη περίοδο παρατεταμένης κατάθλιψης. “Δεν μπορούσα ποτέ επικρατήσω σε μία συζήτηση με τον πατέρα μου γιατί είχε μία σκληρή αίσθηση του χιούμορ και δεν μπορούσα να αναμετρηθώ. Η κρυφή αγανάκτησή μου ήταν τέτοια που με πάγωνε. Κράτησα τη ματαίωση μέσα μου. 25 χρόνια μετά δεν την έχω διαχειριστεί και θα είναι εκεί για πάντα” είχε πει για τη σχέση με τον πατέρα της.

Από το 1952 μέχρι το 1963 αποσύρθηκε από τον κόσμο της τέχνης και έκανε εντατική ψυχανάλυση. Η επανεμφάνισή της αποτέλεσε μία εκ νέου επινόηση του εαυτού της.

“Κάνω, ξεκάνω, ξανακάνω…” έλεγε. Πίσω από το έργο της υπάρχει η ιδέα ότι μέσα από τη ζωή δημιουργούμε πράγματα, τα ανατρέπουμε και τα ξαναφτιάχνουμε!

Στη δεκαετία του 1960 δημιούργησε βιομορφικά, σωματικά έργα φτιαγμένα από οργανικά και εύκαμπτα υλικά – γύψο, λάτεξ, καουτσούκ και χυτή ρυτίνη. Στη δεκαετία του 1970, μετά τον θάνατο του συζύγου της, με το “The Destruction of the Father” (1974) εμφανίζεται ως πρωτοπόρος της καλλιτεχνικής φόρμας της εγκατάστασης, την οποία εξερεύνησε περαιτέρω από το 1991 και μέχρι τον θάνατό της, με τη σειρά Cells – αγχωτικά, αρχιτεκτονικά περιβάλλοντα γεμάτα αντικείμενα από το παρελθόν της μαζί με γλυπτά της.

Μετά την αναδρομική έκθεσή της το 1982 στο MoMA, που της έφερε ευρεία αναγνώριση, εκπροσώπησε τις ΗΠΑ στην Μπιενάλε της Βενετίας το 1993.

Μια guerilla αγωνίστρια της τέχνης

Βασανιζόταν από αυπνίες, είχε εξάρσεις θυμού και ήταν ένας μικροσκοπικός σίφουνας δημιουργίας, που έφτανε στα άκρα κάνοντας θρύψαλα ακόμα και τα έργα της.

“Η Λουίζ θα μπορούσε να κάνει τα πάντα. Να γίνει γιατρός, επιστήμονας και αν ήταν νεότερη ακόμα και αστροναύτης. Επέλεξε να κάνει τέχνη!” είχε πει με σεβασμό η Βρετανίδα καλλιτέχνις Τρέισι Έμιν για την Μπουρζουά.

Ο Ρόμπερτ Στορ, πρώην επικεφαλής επιμελητής τέχνης του MοMA, κριτικός τέχνης και επί 30 χρόνια στον κύκλο της Μπουρζουά είχε πει: «Είναι μία εκπληκτική “ανωμαλία” στην ιστορία της τέχνης. Μία περίπλοκη γυναίκα, ατρόμητη, ικανή να επιδείξει καταστροφικό θυμό – και όλα αυτά φαίνονται μέσα στα έργα της. Ήταν η πιο έξυπνη και η πιο καλλιεργημένη από όλους τους ανθρώπους που έχω γνωρίσει ποτέ».

“Δεν είμαι αυτό που λέω, είμαι αυτό που κάνω” έλεγε η Μπουρζουά και συμπλήρωνε: “Ο φόβος κάνει τον κόσμο να γυρνά!”. Από το 1938 άρχισε να εργάζεται εντατικά και να πουλάει τα έργα της. Και ενώ στον κόσμο της τέχνης ήταν πασίγνωστη και φίλη με τους σημαντικότερους διανοούμενους της εποχής της, το ευρύ κοινό δεν τη γνώριζε.

Πάλεψε σκληρά να καθιερωθεί ως γυναίκα δημιουργός στον κόσμο των ανδρών, ενώ στην τέχνη της χρησιμοποιούσε όλες τις ικανότητες της για να ξεπεράσει την εσωτερική… δυστυχία της. Ήταν η τέχνη που της έσωσε τη ζωή!

“Δεν απέτυχα στην αναζήτηση της αλήθειας”

Παρόλο που εργάστηκε ως δημιουργός σύγχρονης τέχνης για δεκαετίες, το έργο της συγκέντρωσε προσοχή και αναγνώριση μόνο όταν σε ηλικία 71 ετών έγινε η πρώτη γυναίκα γλύπτρια, της οποία αναδρομική έκθεση φιλοξενήθηκε στο MοMA.

Σήμερα, έργα της φιλοξενούνται στις συλλογές των Museum of Modern Art και Whitney Museum of American Art στη Νέα Υόρκη, Tate Gallery στο Λονδίνο και Centre Georges Pompidou στο Παρίσι, ενώ το 2022 θα παρουσιαστεί έκθεση με πίνακές της στο Metropolitan Museum of Art στη Νέα Υόρκη.

Ένα από τα δημοφιλέστερα έργα της, λοιπόν, περιμένει το κοινό στο ΚΠΤΝ από τις 31 Μαρτίου έως τις 6 Νοεμβρίου.

«Δύο δεκαετίες μετά την πρώτη του παρουσίαση, το Maman συνεχίζει να προκαλεί τον ψυχισμό μας» είπε στον επίλογό της η Διευθύντρια του ΝΕΟΝ, Ελίνα Κουντούρη. «Απέτυχα ως σύζυγος, γυναίκα, μητέρα, οικοδέσποινα, καλλιτέχνιδα, επιχειρηματίας, φίλη, κόρη, αδελφή, αλλά δεν απέτυχα στην αναζήτηση της αλήθειας» έχει εξομολογηθεί η γλύπτρια.

Και αυτή η αναζήτηση της αλήθειας, σε μια εποχή πιο μπερδεμένη από ποτέ, μοιάζει συγκινητικά επίκαιρη και ίσως επιτακτική!