Ο ΑΦΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΠΟΓΚΡΟΜ ΤΟ 1931

Το “Βραχιόλι της φωτιάς” είναι το νέο σίριαλ της ΕΡΤ, που βγήκε στον αέρα το Σάββατο 4/2 και ήδη έχει μεταδοθεί από την πλατφόρμα Ertflix, κάνοντας όπως διαβάσαμε πάνω από 1 εκ. θεάσεις. Βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο της Βεατρίκης Σαΐας Μαγκρίζου, είναι μια σειρά που ψηλαφίζει την σχεδόν άγνωστη τουλάχιστον για πολλά χρόνια, ιστορία της πολυπληθούς εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, που σχεδόν αφανίστηκε στο Άουσβιτς και τα υπόλοιπα στρατόπεδα συγκέντρωσης των ναζί.

Το συναρπαστικό μυθιστόρημα έχει βασικό υπόβαθρο την ιστορία της οικογένειας της κυρίας Μαγκρίζου και τις διηγήσεις του πατέρα της, επιζήσαντα του Άουσβιτς, μεταφέρθηκε ιδανικά για τις ανάγκες της τηλεόρασης χάρη στο σενάριο του Νίκου Απειρανθίτη και της Σοφίας Σωτηρίου, τη σκηνοθεσία βέβαια του Γιώργου Γκικαπέπα και σαφώς τις σπουδαίες ερμηνείες των ηθοποιών, με κορυφαία εκείνη της Ελισάβετ Μουτάφη.

Θα συμφωνήσουμε με την Γεωργία Οικονόμου. Είναι μια σειρά που οφείλει κανείς να δει, γιατί τα χρόνια περνάνε και η ιστορική μνήμη αποτελεί ένα βασικό κυματοθραύστη στον επιχειρούμενο αναθεωρητισμό αλλά και την κατά καιρούς επανεμφάνιση του φασισμού.

Μέσα από τα οκτώ επεισόδια της σειράς, μεταφέρεται η ιστορία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, από την πυρκαγιά του 1917, μέχρι τη μεταφορά τους στα στρατόπεδα του θανάτου, στα πλαίσια της “τελικής λύσης” που εφαρμόστηκε από τον Άντολφ Άιχμαν και αφορούσε σχεδόν ολόκληρο τον εβραϊκό πληθυσμό της Ευρώπης.

Οι Θεσσαλονικείς Εβραίοι, περίπου 50.000, έσβησαν -οι περισσότεροι στο Άουσβιτς- καθώς από το κολαστήριο της Πολωνίας επέστρεψαν λιγότεροι από 1.000 επιζώντες. Η σειρά της ΕΡΤ, ωστόσο, εξιστορεί και τα γεγονότα που σημάδεψαν τη ζωή της κοινότητας και πριν από τον πόλεμο. Τα χρόνια δηλαδή που εκολλάφθηκε “το αυγό του φιδιού”, με τη γιγάντωση των φασιστικών οργανώσεων της δεκαετίας του 30 και τον εμπρησμό του συνοικισμού Κάμπελ, στον οποίο πρωταγωνίστησε η περιβόητη “τρία έψιλον”.

Είναι η πρώτη φορά που η ελληνική τηλεόραση θίγει αυτή τη μαύρη σελίδα της ιστορίας, σε ένα από τα πρώτα προπολεμικά πογκρόμ κατά των Εβραίων, που υποδαυλίστηκε από αντισημιτικά άρθρα, εκτελέστηκε από τους φασίστες της “τρία Ε” και είχε -τουλάχιστον- την ανοχή της χωροφυλακής.

Μέχρι να φτάσουμε στο βράδυ της 29ης Ιουνίου του 1931, όπου κάηκε σχεδόν ολόκληρος ο εβραϊκός συνοικισμός, υπήρξαν δυο θύματα (η δολοφονία του χριστιανού φούρναρη Λεωνίδα Παππά περιγράφεται και στη σειρά) χρειάζεται να ξέρουμε ότι:

✐ Η πυρκαγιά του 1917 που έκαψε σχεδόν ολόκληρη την Θεσσαλονίκη, έπληξε ένα πολύ μεγάλο μέρος του εβραϊκού πληθυσμού, κυρίως τα φτωχα λαϊκά στρώματα, που έμεναν σε πρόχειρες και εύφλεκτες παράγκες. Το στεγαστικό πρόβλημα ήταν τεράστιο και ο συνοικισμός Κάμπελ (σήμερα “Ναυάρχου Βότση”) αγοράστηκε από την ισραηλίτικη κοινότητα της Θεσσαλονίκης για την εγκατάσταση πυροπαθών. Στην περιοχή όπου είχαν απομείνει τολ και παραπήγματα όπου στη διάρκεια του Α παγκοσμίου πολέμου, διέμενε μονάδα Ινδών του βρετανικού στρατού . Ο Άγγλος επιχειρηματίας Κάμπελ τα μετέτρεψε σε συνεργεία, όπου από τα παλιά στρατιωτικά οχήματα, συναρμολογούσε ιδιωτικά αυτοκίνητα, τα οποία τα μεταπωλούσε.

✏ Η άφιξη των προσφύγων από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία, επιδείνωσαν το στεγαστικό πρόβλημα της πόλης. Η βενιζελική παράταξη υποστηρίχτηκε εξ αρχής από το προσφυγικό στοιχείο, όχι όμως και από τους Εβραίους, που έδειχναν την προτίμηση τους στο Λαϊκό Κόμμα. Ταυτόχρονα είχε αναπτυχθεί ένα πρωτοπόρο εργατικό κίνημα, καθώς από το 1909 στη Θεσσαλονίκη (επί οθωμανικής αυτοκρατορίας) είχε ιδρυθεί η “Φεντερασιόν” μια πολυεθνική εργατική οργάνωση, με επικεφαλής τον (Εβραίο) Αβραάμ Μπεναρόγια, από τα ιδρυτικά στέλεχη αργότερα της ΓΣΕΕ και το ΣΕΚΕ, μετέπειτα ΚΚΕ. Την εποχή του πογκρόμ κατά των Εβραίων είναι σε έξαρση εργατικές κινητοποιήσεις, για την καταστολή των οποίων (ω του θαύματος) χρησιμοποιούνταν τα μέλη της ΕΕΕ…

✎ Οι συνθήκες ευνοούσαν την δράση εθνικιστικών οργανώσεων, ειδικά σε μια πόλη που η συσσώρευση διαφορετικών εθνοτήτων, θρησκειών, κουλτούρας κλπ, θεωρούταν ευαίσθητη για τους υπερεθνικόφρωνες της εποχής. Μαζί με την τρια Εψιλον, την ίδια πάνω-κάτω εποχή ιδρύθηκαν οι “Λεγεώνες Εθνικής Σωτηρίας” και η “Αντικομμουνιστική Ένωσις, η Πατρίς”. Θεωρήθηκαν “χρήσιμες” για την υπεράσπιση των ιδεωδών του έθνους, αλλά και την αντιμετώπιση απεργών και άλλων … ταραχοποιών στοιχείων.

Οι χαλυβδόκρανοι και η μικρή ιστορία τους

Η οργάνωση Εθνική Ένωσις “Ελλάς”, ή Ένωσις Ελλήνων Εθνικιστών, ιδρύθηκε το 1927 σαν “σωματείο αλληλοβοήθειας, οικονομικής ενίσχυσης κι εύρεσης εργασίας στα μέλη της” όπως σημείωνε το καταστατικό της και με κυρίαρχο στόχο τη διαφύλαξη των αξιών και των παραδόσεων του Έθνους, η αναζωογόνηση του εθνικού φρονήματος και η προστασία της Πατρίδας και της Οικογένειας”.

Στην αρχή ήταν μια μικρή εθνικιστική οργάνωση, σιγά-σιγά όμως άρχισε να προσελκύει μέλη, κυρίως πρόσφυγες, βρίσκοντας έδαφος για αντισημιτισμό, σίγουρα αντικομμουνισμό και στρατιωτική εκπαίδευση και ένδυση καθώς η στολή για τους “τριεψελίτες” αποτελούταν από κίτρινο πουκάμισμο, μαύρες μπότες και χαλύβδινο βρετανικό κράνος. Εξ ου και το έτερο παρατσούκλι τους: χαλυβδόκρανοι.

Ο εμποροράπτης Γεώργιος Κοσμίδης εξελέγη πρώτος πρόεδρος της ΕΕΕ, ενώ ο τραπεζικός υπάλληλος Δημήτρης Χαριτόπουλος ανέλαβε Γενικός Γραμματέας. Η κρυφή ή φανερή χρηματοδότηση της οργάνωσης από κρατικά κονδύλια, η τον Σύνδεσμο των εν Ελλάδι Ανωνύμων Εταιρειών (πρόδρομος του ΣΕΒ) της έδωσε το δικαίωμα να κάνει αισθητή την παρουσία της στην ζωή της πόλης.

Τα εγκαίνια των Γραφείων της στις 4 Ιανουαρίου του 1931 προσελκύουν όλες τις αρχές της πόλης. Από τον Γενικό Διοικητή της Μακεδονίας Στ.Γονατά (αργότερα εμπνευστής μαζί με τον άλλοτε δικτάτορα Θ.Πάγκαλο της δημιουργίας των Ταγμάτων Ασφαλείας), τον υπουργό Προνοίας Λ.Ιασωνίδη και τον Δήμαρχο Χαρίσιο Βαμβακά, μέχρι τον διευθυντή της αστυνομίας Καλοχριστιανιάκη, αλλά και τον σωματάρχη αντιστράτηγο Κλάδο.

Παρόντες -σύμφωνα με την εφημερίδα “Μακεδονία”- και πολλοί βουλευτές, γερουσιαστές αλλά και (ω της τραγικής ειρωνίας) ο πρόεδρος και ο αντιπρόεδρος της ισραηλίτικης κοινότητας. Ανάμεσα σε εθνικά εμβατήρια, τα κράνη των μελών με τα κίτρινα πουκάμισα, οι λόγοι του γενικού γραμματέα Δ.Χαριτόπουλου της ΕΕΕ και του Στ.Γονατά εξάρουν την αναγκαιότητα υπεράσπισης της πατρίδος και φυσικά της πίστεως, ιδεώδη “που οδηγούν τον ελληνισμό εδώ και αιώνες”.

Από το 1932 και μετά θέλει να διεισδύσει στους χώρους των εργατών, με ίδρυση αντίστοιχων εθνικών παραρτημάτων, όπου τα μέλη τους συνήθως δηλώνουν πίστη στην εργοδοσία και αντιστρατεύονται κάθε είδους απεργιακή κινητοποίηση.

Μετά τον εμπρησμό του Κάμπελ, όπως αργότερα κομπορρημονούσαν οι δικηγόροι της οργάνωσης” τα μέλη της αυξήθηκαν σε 7.000. Το 1933 κατά τα φασιστικά πρότυπα του Μουσολίνι, οργάνωσε πορεία προς την Αθήνα, όπου την “υποδέχθηκαν” μέλη του ΚΚΕ και εργατικών σωματείων.

Στη δικτατορία του Μεταξά, διαλύθηκε καθώς τα περισσότερα μέλη της έθεσαν εαυτόν στην υπηρεσία του καθεστώτος, για να ανασυνταχθεί στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής και να συνεργαστεί με τους ναζί κατακτητές.

Η Μακαμπή και η εφημερίδα “Μακεδονία”

Ένας από τους αρχαιότερους αθλητικούς συλλόγους στην πόλη ήταν η Μακαμπή Θεσσαλονίκης. Είχε ιδρυθεί το 1908 και επανιδρυθεί το 1926. Το 1930 έγινε μέλος της παγκόσμιας οργάνωσης συλλόγων Μακαμπή και αντιπροσωπεία της επισκέφθηκε τη Σόφια, για να παραστεί στους εορτασμούς του αντίστοιχου συλλόγου της βουλγαρικής πρωτεύουσας.

Οι πληροφορίες που δημοσιεύτηκαν στον Τύπο ήταν συγκεχυμένες. Κατ’ άλλους ταυτόχρονα με τα 25χρονα της Μακαμπή Σόφιας, γινόταν συνέδριο της ΕΜΕΟ που προωθούσε την ένωση της Μακεδονίας με τη Βουλγαρία, ή στην γιορτή της Μακαμπή, εκφωνήθηκε λόγος που μιλούσε -μέσα σε αποθέωση- για την ενιαία Μακεδονία.

Η μη αντίδραση του εκπροσώπου της Μακαμπή Θεσσαλονίκης (Ισαάκ Κοέν) θεωρήθηκε προδοτική, έστω κι αν ο ίδιος δε γνώριζε τη βουλγαρική γλώσσα, οπότε δεν ήταν σε θέση να αντιδράσει ή όχι, σε οποιαδήποτε ομιλία.

Το θέμα επανέφερε, ένα χρόνο μετά, η εφημερίδα “Μακεδονία” με βασικό αρθρογράφο τον αρχισυντάκτη της Νίκο Φαρδή. Το μπαράζ των αντισημιτικών δημοσιευμάτων οδήγησε επί της ουσίας στον εμπρησμό του Κάμπελ.

Στις 22 Ιουνίου 1931 σε πρωτοσέλιδο σημείωμα της η εφημερίδα γράφει για την “ανθελληνική στάση της Μακαμπή στο συνέδριο της Σόφιας (είναι σε γνώση της και της κυβερνήσεως)” τονίζοντας ότι τέτοιες οργανώσεις πρέπει να διαλυθούν και “οι επικίνδυνοι συνομώται να απελλαθούν εκτός ορίων του κράτους”. Μια μέρα αργότερα στο άρθρο με τίτλο “Θα εκκαθαρίσωμεν τους λογαριασμούς” η “Μακεδονία” επισημαίνει: “Ημπορεί οι Έλληνες να είμεθα ανεκτικοί, αλλά δεν είμεθα και μέχρι ηλιθιότητας (sic). Ημπορούμεν να συγχωρώμεν διαφόρους άλλας παρεκτροπάς, δεν δυνάμεθα όμως να επιτρέψωμεν όπως εις τον τόπον αυτόν δρουν ανενόχλητοι διάφοροι τύποι υπονομεύοντες την ακεταιότητα του κράτους μας. Εχομεν την απόφασιν να εκκαθαρίσωμεν τους λογαριασμούς μας με τους κακούς Ισραηλίτες που μας παρανοούν”

Αφού λοιπόν “θα εκκαθαρίσωμεν τους λογαριασμούς”, αρχίζουν και οι επιθέσεις. Στις 25/6 βανδαλίζονται τα Γραφεία της Μακαμπή, με σοβαρούς τραυματισμούς των μελών που έτυχε να βρίσκονται εντός και η ατμόσφαιρα μυρίζει μπαρούτι. Η εβραϊκή κοινότητα ζητάει την παρέμβαση της Πολιτείας και η “Μακεδονία” επιτίθεται γιατί οι Εβραίοι ζητάνε τα ρέστα!

Τα επεισόδια συνεχίζονται σχεδόν καθημερινά και στις 29 Ιουνίου το μεσημέρι, γίνεται επίθεση στη συνοικία “6” στο Χαριλάου. Η φήμη ότι υπάρχουν τραυματίες στην πλευρά των χριστιανών εξαγριώνει το αλαλάζον πλήθος που το βράδυ της ίδιας μέρας στρέφεται εναντίον του συνοικισμού Κάμπελ. Οπλισμένοι με γκλοπ και ξύλα, έχουν μαζί τους δοχεία βενζίνη, αποφασισμένοι “να τα κάψουν όλα”. Περίπου 2.000 εθνικιστές, υπό την καθοδήγηση της ΕΕΕ, με την αστυνομία απλά να παρακολουθεί, ξυλοκοπούν τους Εβραίους, πυρπολούν σπίτια και αφήνουν πίσω τους συντρίμια.

Η πυροσβεστική δεν μπορεί να φτάσει έγκαιρα στα καιόμενα σπίτια, αφού οι χαλυβδόκρανοι είχαν στήσει οδογράγματα, δυσχεραίνοντας την πρόσβαση στον συνοικισμό. Με μια σφαίρα στο στήθος φονεύεται ο χριστιανός φούρναρης του Κάμπελ, Λ.Παππάς, όταν αρνείται να κρύψει στο φούρνο του, τα δοχεία με τη βενζίνη.

Επίθεση δέχεται και ο συνοικισμός 151. Εκεί οι αφιονισμένοι εθνικιστές δεν θα καταφέρουν να κάψουν τα σπίτια, πέφτει, ωστόσο, ο δεύτερος νεκρός, Λέον Βιντάλ. Εβραίος εργάτης, 35 ετών…

Φταίνε οι … κομμουνιστές

Την επομένη των θλιβερών επεισοδίων η Μακεδονία γράφει ότι “υπεράνω ετέθη ο Νόμος”, στην περιγραφή των γεγονότων ανακαλύπτει κομμουνιστικό δάχτυλο (αυτό έλειπε) και προσπαθεί να ρίξει τους τόνους, όπως λέγεται και χάρη σε κυβερνητική σύσταση. Παρά τους δυο νεκρούς και την καταστροφή του συνοικισμού η κυβέρνηση Βενιζέλου -τουλάχιστον στην αρχή- προσπαθεί να υποβαθμίσει τα γεγονότα, ενώ ο Τύπος συνεχίζει να επιρρίπτει ευθύνες στην εβραϊκή κοινότητα και τις “προκλήσεις” της.

Ο “Ριζοσπάστης” στέλνει απεσταλμένο στη Θεσσαλονίκη και η ανταπόκριση του είναι σε τελείως διαφορετικό ύφος:

Σιγά-σιγά αποκαλύπτεται το ζοφερό σκηνικό, ενώ τίθεται επί τάπητος η ηθική αυτουργία των εμπρηστικών άρθρων της Μακεδονίας καθώς και ο ρόλος της ΕΕΕ, που δεν είναι, βέβαια, μια αγνή οργάνωση που υπηρετεί τα εθνικά ιδεώδη. Οι Εβραίοι απαιτούν από την κυβέρνηση να αποδώσει ευθύνες και σε πρώτη φάση απομακρύνεται από τη θέση του ο Στυλιανός Γονατάς.

Ο αρχισυντάκτης της Μακεδονίας, Νίκος Φαρδής, τα ηγετικά στελέχη της ΕΕΕ αλλά και ο επικεφαλής της αστυνομίας βρίσκονται στο επίκεντρο, κανείς όμως δεν ανησυχεί.

Τον Δεκέμβριο του 1931 γίνεται μια θυελλώδης συνεδρίαση στη Βουλή, όπου ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου επιτίθεται στην ΕΕΕ, χαρακτηρίζοντας ύποπτη τη δράση της και σίγουρα έξω από τα πλαίσια του συντάγματος. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος απαντά υπερασπιζόμενος την χρησιμότητα των εθνικών οργανώσεων κατά του κομμουνισμού: “Προσθέτω ότι και σήμερον ακόμη ίδρυσιν και λειτουργίαν συνδέσμων αποσκοπούντων να συντάξουν την ωργανωμένην κοινωνίαν κατά των ενεργειών των κομμουνιστών την ευρίσκω απολύτως άμεμπτον” σχολιάζει ο πρωθυπουργός, που αρνείται ωστόσο τη διασύνδεση του κράτους με την οργάνωση.

Ο Λεωνίδας Ιασωνίδης χαρακτηρίζει τον Κοσμίδη “εθνικό παράγοντα” ενώ υπέρ της ΕΕΕ τάσσεται, φυσικά, ο Στυλιανός Γονατάς!

Όλοι αθώοι και “ήρωες”

Οι αγωγές της ισραηλίτικης κοινότητας και της Μακαμπή, φέρνουν εν τέλει στο εδώλιο τους Κοσμίδη-Χαριτόπουλο και Φαρδή αλλά και τους φυσικούς αυτουργούς που είχαν συλληφθεί μετά τα επεισόδια. Η δίκη διεξάγεται στο κακουργιοδικείο Βέροιας, όπου η τοπική ΕΕΕ φροντίζει για το “κλίμα” και την φιλοξενία βεβαίως των ηγετών της οργάνωσης και του δημοσιογράφου Φαρδή. Ο Κοσμίδης υποστηρίζει ότι στη διάρκεια των επεισοδίων βρισκόταν στην Αθήνα. Καταθέτουν δεκάδες μάρτυρες, στην πλειοψηφία τους Εβραίοι, όσοι αντέχουν στο κυνηγητό και την τρομοκρατία.

Ο εισαγγελέας προτείνει την ενοχή των Φαρδή και Χαριτόπουλου σε βαθμό πλημμεληματος και με ελαφρυντικό την κατάσταση μέτριας σύγχυσης. Αντιθέτως ζητάει την απαλλαγή Κοσμίδη, ενώ για τους υπόλοιπους κατηγορούμενους προτείνει την ενοχή τους για εμπρησμό -επίσης σε βαθμό πλημμελήματος. Ποινές χάδια, δηλαδή, που ούτε αυτές όμως θα επικυρωθούν. Ένορκοι και δικαστές (στις 17 Απριλίου) κυρήσσουν πανηγυρικά αθώους, άπαντες τους κατηγορούμενους.

Η απόφαση του Δικαστηρίου επιδοκιμάζεται θριαμβικά από το πλήθος στη Βέροια. Την αποθέωση γνωρίζουν οι αθωωθέντες, όταν επιστρέφουν από τη Βέροια στη Θεσσαλονίκη. Σχεδόν ήρωες!

Ο συνοικισμός που καταστράφηκε, ανοικοδομείται για να φιλοξενήσει ποντιακές οικογένειες και παίρνει το όνομα του Στυλιανού Γονατά (και μια πλατεία εκείνο του Λεωνίδα Ιασωνίδη). Αργότερα θα μετονομαστεί σε “Ναυάρχου Βότση”.

Στο βιβλίο του “Τα τρια ε και ο εμπρησμός του Κάμπελ”, που κυκλοφόρησε το 2018, ο Μιχάλης Τρεμόπουλος έχοντας μελετήσει διεξοδικά την υπόθεση και κυρίως τα πρακτικά της δίκης των πρωταίτιων του πογκρόμ, αποκαλύπτεται πρώτα η στοχοποίηση των Εβραίων από το βενιζελικό Τύπο (και μέρους του φιλοβασιλικού) και η μη απόδοση δικαιοσύνης.

Η απαλλαγή των ενόχων ήταν ουσιαστικά ένας δεύτερος διωγμός των Εβραίων του συνοικισμού, που είδαν τα σπίτια τους να καίγονται και άρχισαν να αναζητούν ξανά στέγη σε άλλες περιοχές της Θεσσαλονίκη, η και εκτός ελληνικών συνόρων…

“Να μην ξεχάσεις ποτέ…”

Τα χρόνια που ακολουθούν είναι ακόμη πιο δραματικά. Η οργάνωση ΕΕΕ ανσυγκροτείται στη διάρκεια της κατοχής με φανερή πλέον φιλοναζιστική συμπεριφορά και διασυνδέσεις με τον περιβόητο δοσίλογο αξιωματικό Γιώργο Πούλο. Ο Νίκος Φαρδής θα εργαστεί στο γερμανικό πρακτορείο ειδήσεων, θα δικαστεί ως δοσίλογος μετά τον πόλεμο, αλλά θα αθωωθεί (ξανά)

Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης θα ζήσουν την θύελλα και την τραγωδία του Ολοκαυτώματος. Ολόκληρη η κοινότητα -σχεδόν- αφανίζεται. Οι περιουσίες τους απαλλοτριώνονται, το νεκροταφείο τους με τις μεγάλες μαρμάρινες πλάκες, επίσης. Ο Ηλίας Πετρόπουλος έχει γράψει για τους περίφημους κυνηγούς κρανίων, τυμβωρύχους που αναζητούσαν χρυσά δόντια στο ερειπωμένο νεκροταφείο.

Οι επιζήσαντες είναι ελάχιστοι και όταν γυρίζουν αδυνατούν να διηγηθούν την κόλαση των στρατοπέδων. Είναι χαρακτηριστική η ιστορία του Λέοντα Μπατή, του πρώτου που εμφανίστηκε στη Θεσσαλονίκη.

Είχε δραπετεύσει από μια πορεία θανάτου που υποχρέωναν τους κρατούμενους οι Γερμανοί τις ημέρες που ο πόλεμος φαινόταν να έχει κριθεί οριστικά υπέρ των συμμάχων. Αδύνατος, όπως ήταν, κρύφτηκε σε μια κουφάλα δέντρου (!) και ξεκίνησε να επιστρέψει στην Ελλάδα με τα πόδια! Φτάνοντας στη Ρουμανία κρύφτηκε στο σπίτι μιας οικογένειας, μέχρι να τελειώσει ο πόλεμος και στη συνέχεια πήρε το δρόμο για την πατρίδα. Αποστεωμένος, εξαθλιωμένος, προσπάθησε να δώσει τις απαντήσεις στις ερωτήσεις για το τι συνέβη στο Άουσβιτς.

Κανείς δεν πίστεψε τα λεγόμενα του. Τον πέρασαν για τρελό, κολλώντας του το παρατσούκλι. Χρειάστηκε να επιστρέψουν και οι υπόλοιποι για να επιβεβαιώσουν τον “τρελό” και να κοινοποιήσουν την απίστευτη θηριωδία των ναζί.

Η δυσκολία στο να διηγηθούν οι επιζήσαντες την τραγωδία τους είναι ένα ακόμη σημαντικό κεφάλαιο της ιστορίας, του βιβλίου και της σειράς, με τον Χρήστο Λούλη να ερμηνεύει τον ρόλο του επιζήσαντα σε μεγάλη πλέον ηλικία κι ενώ πρέπει να διηγηθεί τα γεγονότα στη μικρή του κόρη. Όταν είχε μπει στο Άουσβιτς κι αφού είχε γλιτώσει τους θαλάμους αερίων και τα κρεματόρια, στο χέρι του είχε χαραχτεί ανεξίτηλο ο περίφημος αριθμός που συνόδευε πλέον τους κρατούμενους: “Τι είναι αυτό;” είχε ρωτήσει τον διερμηνέα, που απάντησε: “Για να μη ξεχάσεις ποτέ…”

Οι ναζί χάραζαν με καυτή βελόνα τον αριθμό που αντικαθιστούσε την ανθρώπινη οντότητα και ο κρατούμενος δεν θα μπορούσε να λησμονήσει ποτέ. Μαζί του κουβαλούσε όλους τους εφιάλτες που τριβέλιζαν το μυαλό του, συγκλόνιζαν το είναι του.

Η συγγραφέας Βεατρίκη Σαΐας Μαγρίζου έχει μεταφέρει στο χαρτί τις προσωπικές διηγήσεις του δικού της πατέρα. Σε μια συνέντευξη της στην ΕΡΤ και στην εκπομπή Studio 4, είχε ερωτηθεί για αυτές τις στιγμές: “Ξεκινούσαμε, σταματούσαμε, κλαίγαμε. Του έλεγα μη στενοχωριέσαι, ξέχασε τα. Και μου απαντούσε: Η λησμονιά πονάει περισσότερο” απαντούσε εμφανώς συγκινημένη.

Κανείς δεν πρέπει να ξεχάσει. Αντιθέτως, πρέπει να μαθαίνει την ιστορία. Ακόμη κι αν είναι τόσο δυσάρεστη και εφιαλτική. Τα τελευταία χρόνια, ευτυχώς, έχουν διοργανωθεί αρκετές εκδηλώσεις στη Θεσσαλονίκη και για το πογκρόμ του Κάμπελ, κυκλοφόρησε το βιβλίου του Μ.Τρεμόπουλου, δημοσιεύτηκαν μελέτες, γράφτηκαν άρθρα και διπλωματικές εργασίες με σχετικά θέματα.

Την ίδια ώρα, δυστυχώς, και ογδόντα χρόνια μετά απ’ όλα αυτά, οι σχολικές αναφορές σε αυτή την σκοτεινή πτυχή της ιστορίας είναι μηδαμινές. Οπότε σειρές σαν αυτή της ΕΡΤ που απευθύνονται και σε πιο ευρείες μάζες μοιάζουν και είναι ακόμη πιο σημαντικές…