Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΠΟΥ ΕΚΑΝΕ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ VIRAL ΣΤΟ INSTAGRAM

Τι πήρε στις αποσκευές της μια Μινωίτισσα πριγκίπισσα για να πάει στην Αίγυπτο; Πώς περνούσε την ώρα του όταν βαριόταν ένας Μυκηναίος δημόσιος υπάλληλος; Πώς τραυμάτισε το πόδι του ένας κένταυρος; Πώς ένας άσεμνος χορός οδήγησε τυχαία στη δημιουργία της Δημοκρατίας; Ποιος ξένος σκλάβος έγινε πλούσιος τραπεζίτης; Γιατί ο Ηράκλειτος πρότεινε να χαστουκίσουμε τον Όμηρο; ΄Επίσης «Χωράει η αρχαιότητα στο ασανσέρ;»

Φυσικά.

Το πρώτο βιβλίο του Θεόδωρου Παπακώστα που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Key Books δεν θα μπορούσε να έχει ένα προβλέψιμο τίτλο. Έχει όμως ένα απόλυτα συμβατό τίτλο με τις προθέσεις που είχε εξαρχής αυτός ο αντισυμβατικός αρχαιολόγος πριν ακόμα γίνει μία διασημότητα με χιλιάδες followers στο Instagram όπου συστήνεται ως archaeostoryteller: Να επανεφεύρει μία άμεση αφηγηματικότητα που, διανθισμένη με μπόλικο χιούμορ και σύγχρονες αναφορές, μετατρέπει τον πιο ακαδημαϊκό λόγο ενός αρχαιολόγου σε μικρά συναρπαστικά σκετς που άνετα θα μπορούσαν να εκπροσωπούν ένα είδος ποπ αρχαιολογίας. Κι αυτή είναι και η επιτυχία του. Ότι έχει κατορθώσει οι πολλοί που τον ακολουθούν στα social media να αδημονούν για κάθε επόμενη αρχαιολογική αφήγηση ή σχόλιο.

Προφανώς μία από τις επιπλέον ιδιότητές του για να το κάνει αυτό είναι ο αμείωτος ενθουσιασμός με τον οποίο αντιμετωπίζει την επιστήμη του. Γι αυτό κι όταν τον ρωτάω «Τελικά…πόση αρχαιότητα χωράει στο ασανσέρ;», απαντάει άμεσα και μ΄ενθουσιασμό: «Πάρα πολλή! Και ακόμη περισσότερη χωράει στο μυαλό, την καρδιά και τη φαντασία μας. Η αρχαιότητα ανήκει σ όλους, είναι απολαυστική και συναρπαστική. Μπορεί να είναι απλή στην επικοινωνία της με τον φυσικό αποδέκτη της, που είναι το ευρύ κοινό. Και βέβαια η προσέγγισή μας οφείλει να είναι αρχαιογνωστική και όχι στείρα αρχαιολατρική».

Το ταξίδι του Θεόδωρου Παπακώστα στην αρχαιολογία ξεκίνησε με κίνητρο την αγάπη του για την κλασική αρχαιότητα. Ούτως άλλως από παιδί λέει τον γοήτευε ό,τι τον γοητεύει και τώρα: «Η ανακάλυψη του ανθρώπινου παρελθόντος, η εξερεύνηση άλλων κόσμων και άλλων πολιτισμών που ξετυλίγονται σαν ταινίες του μυαλού μας. Τα μεγάλα αριστουργήματα της ανθρώπινης δημιουργίας και οι μικρές πανανθρώπινες στιγμές ταύτισης με ψυχές που χάρηκαν, γέλασαν, ερωτεύτηκαν, θύμωσαν, ζήλεψαν και φοβήθηκαν πριν από χιλιάδες χρόνια»

Μετά το πρώτο πτυχίο στο πανεπιστήμιο του Reading, απέκτησε μία ακόμα αγάπη. Την προϊστορική αρχαιολογία, κάνοντας σχετικό μεταπτυχιακό στο πανεπιστήμιο του Nottingham. Αλλά οι παλιές αγάπες πάνε στον..παράδεισο ή κι ενίοτε στο Αριστοτέλειο της Θεσσαλονίκης. Εκεί ολοκλήρωσε το διδακτορικό του στην Κλασική Ελλάδα. Άραγε η επιδίωξή του όμως να απευθύνεται στους μη γνώστες με αμεσότητα και χιούμορ από που προήλθε;

Θυμάστε ποτέ τον εαυτό σας να βαριέται τις ακαδημαϊκές παραδόσεις;
«Όλοι νομίζω βρεθήκαμε σε κάποιο τέτοιο μάθημα. Κάποιος καθηγητής θα ήταν λίγο πιο νωχελικός, άλλος θα ήταν πιο μαγευτικός. Θυμάμαι για παράδειγμα ότι σε κάποιο έτος έπρεπε να διαλέξω ένα ακόμη τελευταίο μάθημα επιλογής για να συμπληρώσω και δεν με ενδιέφερε κανένα από τα προτεινόμενα. Επομένως με βαριά καρδιά διάλεξα το μάθημα Πρώιμη Μεσαιωνική Ευρώπη. Αποδείχτηκε ένα συγκλονιστικό μάθημα από έναν εμπνευσμένο καθηγητή, τον Χάινριχ Χέρκε, που ανυπομονούσα για κάθε διάλεξή του!»

Πότε όμως συλλάβατε την ιδέα να συνδυάσετε την επιστήμη σας με την ποπ κουλτούρα και την άμεση αφήγηση;
«Το 2018 και τελείως τυχαία. Δεν θα πίστευα ούτε εγώ ο ίδιος ότι η αρχαιολογία και το ίνσταγκραμ μπορούσαν να συνδυαστούν τόσο καλά. Αλλά η επικοινωνία της επιστήμης είναι υπέροχη-αν και δεν είναι εύκολο πράγμα και καλό είναι να γίνεται από τους εκάστοτε ειδικούς επιστήμονες. Αλλά ναι, η μόρφωση και η γνώση δεν είναι τίποτε περισσότερο παρά συλλογή πληροφοριών. Και πληροφορίες συλλέγουμε από παντού, ακόμη κι από ένα scroll down στο Instagram. Αρκεί να μπορεί η επιστημονική πληροφορία να δίνεται με απλό αλλά και έγκυρο τρόπο ταυτόχρονα. Θέλει προσοχή στο τι λέμε και στο πως το λέμε».

Πώς ξεκίνησε όμως «το πρότζεκτ archaeostoryteller»; «Ξεκίνησε επειδή ήθελα να μοιραστώ με τους λίγους φίλους μου τότε, τη δική μου ματιά στην ταξιδιάρικη και μαγική επιστήμη της αρχαιολογίας και τον συναρπαστικό κόσμο της αρχαιότητας». Αλλά η πρώτη-πρώτη απόπειρα πλάγιας και χιουμοριστικής αφήγησης δεν αφορούσε ιστορικό γεγονός. «Ήταν για ένα αρχαίο αγγείο. Έναν αρχαίο αμφορέα που ζωγράφισε κάποιος αρχαίος Αθηναίος που τον έλεγαν Εξηκία. Σήμερα βρίσκεται στα Μουσεία του Βατικανού, γιατί ο Εξηκίας, όπως και πολλοί άλλοι αγγειογράφοι, πουλούσαν τα δημιουργήματά τους στην Ιταλία, όπου και βρέθηκε ο αμφορέας! Δείχνει τον Αχιλλέα και τον Αίαντα στην Τροία. Αλλά όχι να πολεμούν όπως θα περιμέναμε, αλλά να παίζουν καποιο επιτραπέζιο παιχνίδι (τύπου τάβλι). Αυτή η τόσο απλή και παράλληλα μαγική σκηνή στις λεπτομέρειές της, γιατί βλέπουμε τον Αχιλλέα να κερδίζει και να είναι πιο χαλαρός ενώ ο Αίαντας που χάνει είναι πιο μουτρωμένος, συνοψίζει κάτι που δεν αντιλαμβανόμαστε για τον αρχαίο πολιτισμό. Ότι μπορεί να είναι πολύ κοντά σε εμάς, και πολύ προσιτός! Οι ήρωες δεν είναι μόνο για τρανούς άθλους αλλά και για καθημερινές καταστάσεις όπως εμείς!»

Αυτό είναι και το κλειδι προφανώς μίας αφήγησης που αναμφισβήτητα λειτουργεί και «παιδαγωγικά»: Η προσέγγιση της αρχαιολογίας κάπως επί..ίσοις όροις . Σ΄αυτή την περίπτωση βέβαια παίζει ρόλο και το ταλέντο και η φαντασία. Απόδειξη πόσο συναρπαστικά περιγράφει ο ίδιος την τέχνη της κλασικής αρχαιότητας όταν τον ρωτώ «ποια περίοδος σας συναρπάζει;»

«Όλη η αρχαιότητα», απαντά, « είναι εντυπωσιακή. Προσωπικά έχω ένα πάθος για την αρχαϊκή εποχή που φρόντισε να στρώσει το δρόμο για την Κλασική εποχή που πλέον ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός απογειώθηκε σε πολλά επίπεδα! Στην αρχαϊκή εποχή ξεκίνησαν οι διεργασίες που θα οδηγούσαν στο «θαύμα» της κλασικής αρχαιότητας. Και παράλληλα είναι συγκλονιστικό να παρατηρείς και το πως η τέχνη ξεκίνησε να βρυχάται και να μαρσάρει μηχανές για να εκραγεί μέσα από το μάρμαρο και τον πηλό δημιουργώντας έργα τέχνης που μας κόβουν ακόμη και σήμερα την ανάσα, αλλά παράλληλα η κοινωνία ήταν περίπλοκη και ενδιαφέρουσα! Την ίδια εποχή που η αρχαία Ελλάδα δημιουργούσε τις απαρχές της φιλοσοφίας, της επιστήμης, του θεάτρου, της δημοκρατίας, την ίδια εποχή ζούσε τη δεισιδαιμονία, το φόβο, την διαμάχη, τον πόλεμο, την δουλεία ως θεσμό, την κοινωνική αδικία. Αυτός ο πλουραλισμός είναι που μας αποκαλύπτει πολλά για τους εαυτούς μας ως ανθρώπινα όντα».

Πώς δουλεύει όμως ο archaeostoryteller πάνω σε μία αφήγηση; Μελετώντας διπλά; Πρώτα μελετώντας το γεγονός και ύστερα ανιχνεύοντας σύγχρονα στοιχεία της ποπ κουλτούρας και όχι μόνον τα οποία θα μπορούσαν να διαβαστούν ως συμπτώσεις, ομοιότητες, ιστορικές «επαναλήψεις»; «Προσωπικά». Λέει, «δεν θεωρώ ότι ‘επαναλαμβάνεται’ η ιστορία. Υπάρχουν κάποια μοτίβα που πηγάζουν από τις κοινές μας ανάγκες και κυρίως την κοινή μας «ατέλεια» ως ανθρώπινα όντα. Αλλά θεωρώ πως το μόνο σταθερό στην ανθρώπινη παρουσία στον πλανήτη είναι η διαρκής, αέναη αλλαγή που συμβαίνει στην ανθρώπινη κοινωνία. Ενίοτε προς το καλύτερο, άλλοτε προς το χειρότερο. Αυτό προσπαθώ να καταδείξω και μέσω του βιβλίου μου: ότι η αλλαγή που τόσο φοβόμαστε ως άνθρωποι, είναι το μοναδικό ‘σταθερό’ πράγμα που μας συντροφεύει στην παρουσία μας στον πλανήτη!»

Και κατά τα άλλα, ναι. «Θέλει μονίμως μελέτη. Και για φρεσκάρισμα των πληροφοριών που ήδη κατέχω, αλλά και για την ανακάλυψη νέων στοιχείων ή πληροφοριών. Κανείς δεν μπορεί να εχει πλήρη και σφαιρική γνώση όλων των περιόδων της ελληνικής αρχαιότητας, γιατί είναι και πολύχρονη. Και δεν είναι ανάγκη να μπορεί κάποιος να τα θυμάται όλα απ’εξω. Ο επιστήμονας ξεχωρίζει όχι γιατί έχει συσσωρευμένη γνώση απαραίτητα, αλλά γιατί ξέρει πως θα ψάξει και θα βρει, ή θα ανακτήσει, την έγκυρη πληροφορία μέσα στην πλειάδα πηγών και επιστημονικών τεκμηρίων που είναι διαθέσιμα στην κοινότητα σε παγκόσμιο επίπεδο».

Ένας κίνδυνος είναι σ΄αυτή την απόπειρα «εκλαϊκευσης» της επιστήμης, να αδικήσει κάποιος το γεγονός για χάρη μίας πιο συναρπαστικής αφήγησης; Όχι. Ο Παπακώστας εχει δίκτυ ασφαλείας. Την αρχή της λιτότητας: «Για κάθε θέμα που πραγματεύομαι, θα μπορούσα να πω πάρα πολλά περισσότερα. Οφείλω να «ξεψαχνίζω» έτσι το θέμα, ούτως ώστε να φτάνει στον αποδέκτη… το φιλέτο. Χωρίς τα κόκκαλα. Πάντα μέσα μου θα έχω το αγκάθι ότι θα μπορούσα να πω κι άλλα. Αλλά όλα μπορούν να ειπωθούν αργότερα, με άλλο τρόπο, με άλλη αφορμή… δεν υπάρχει λόγος να «πνιγεί» μια ενδιαφέρουσα πληροφορία ή λεπτομέρεια σε ένα βουνό επιπρόσθετων πληροφοριών».

Βέβαια ταυτόχρονα δεν ξεχνάει ότι το κοινό δεν είναι ένα αλλά πολλά: «Η επιστήμη έχει ουσία όταν φτάνει στο φυσικό αποδέκτη της που είναι το ευρύ κοινό. Οι ακροατές είναι πολλοί. Κάθε φορά πρέπει να ξέρει ο ειδικός επιστήμονας σε ποιο κοινό ή σε ποια κοινά μιλάει. Ποτέ δεν μπορείς να μιλήσεις σε όλους ταυτόχρονα. Γι’ αυτό οι τρόποι διάδοσης της επιστήμης οφείλουν να είναι πολλοί. Αυτός που επέλεξα εγώ, είναι ένας από τους πολλούς διαθέσιμους. Δεν σημαίνει ότι είναι κι ο μόνος».

Ο τρόπος του πάντως έχει αναμφισβήτητα και αποδεδειγμένα «γκέλα» και σ ένα πολύ ευρύ, νεανικό κοινό, εκπαιδευμένο πια στα social media. Αναρωτιέμαι λοιπόν εάν αυτή η μέθοδος θα μπορούσε να λειτουργήσει και μέσα σε μία σχολική τάξη ως παιδαγωγικό «εργαλείο». Από την άλλη δεν είναι αυτονόητο ότι ένας καθηγητής θα έχει το ταλέντο, τον χρόνο, την όρεξη να εντοπίζει στοιχεία που θα ήταν γοητευτικά στην αφήγηση , με αναγωγές αναγνωρίσιμες στην καθημερινότητα των παιδιών. Πάντως ο Παπακώστας με προσγειώνει: «Ο αρχαιολόγος δεν κρίνεται από την μεταδοτικότητα του αλλά από την εμβρίθεια και την ικανότητα να κάνει προσεκτική μελέτη των διαθέσιμων αρχαιολογικών τεκμηρίων», λέει και σωστά. «Ο δάσκαλος είναι ένα άλλο επάγγελμα με άλλες απαιτήσεις. Δεν ξέρω αν η μεταδοτικότητα είναι ταλέντο ή καλλιεργείται μέσω της προσωπικής διάθεσης για αυτοβελτίωση. Και στην τελική ποιος είμαι εγώ να κρίνω. Σε κάθε κλάδο, παντού, υπάρχουν καλύτεροι και χειρότεροι επαγγελματίες». Επίσης σωστά.

-Εσείς, όμως, έχετε προσκρούσει στο στερεότυπο της άκαμπτης επιστημονικής σοβαρότητας που θα κατάληγε ότι ο επιστήμονας που είναι πιο άμεσος, είναι και λιγότερο…επιστήμονας;

«Προσωπικά δεν το συνάντησα. Ενδεχομένως κάποιοι να το σκέφτηκαν. Δεν έφτασε ως εμένα κάτι τέτοιο, γιατί πιθανώς έχω καλούς φίλους εντός της επιστημονικής κοινότητας και με προστάτευσαν. Θέλω να πιστεύω ότι αυτό το στερεότυπο έχει αρχίσει να φθίνει πολύ. Και πραγματικά δεν με αφορά. Δεν έχω την ανασφάλεια να αποδείξω σε κανέναν αν είμαι «καλός επιστήμονας». Αγαπώ την επιστήμη μου, απλά»

Κατά τα άλλα…

Δυο αρχαιολογικά θέματα απασχολούν τον τελευταίο καιρό την χώρα οι διαστρώσεις στην Ακρόπολη και γενικώς τα έργα εκεί και η απόσπαση των αρχαιοτητων από το σταθμό «Βενιζέλος» του Μετρό της Θεσσαλονίκης. «Τίποτε από τα δυο δεν είναι αμιγώς αρχαιολογικό. Το πρώτο αφορά σε μεγάλο βαθμό και άλλες ειδικότητες (πχ πολιτικούς μηχανικούς) και το δεύτερο έχει να κάνει και με την πολιτική και οικονομική διαχείριση της κατασκευής του μετρό Θεσσαλονίκης. Δηλαδή και τα δυο αγγίζουν τομείς που δεν άπτονται της άμεσης γνώσης μου. Για το πρώτο επαφίεμαι στο ό,τι λένε οι πιο ειδικοί συνάδελφοι που οι περισσότεροι δεν συμφωνούν. Θα σας παραπέμψω σε αυτούς. Δεν μπορούμε να έχουμε γνώμη όλοι για όλα. Για το δεύτερο θέμα, μπορώ να μιλήσω μόνο για το αρχαιολογικό κομμάτι, που με αφορά. Τα ευρήματα είναι πολύ εντυπωσιακά και έχουμε κάνει ένα σχετικό βίντεο με τους Animonautes για λογαριασμό της Κίνησης Πολιτών Θεσσαλονίκης για τη Διάσωση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, στο you tube (τίτλος: «decumanus και βενιζέλου γωνία») που με γρήγορο και απλό τρόπο εξηγούμε τι βρέθηκε στο σταθμό Βενιζέλου».

Ναι ακόμα και τα πιο δύσκολα ή πολιτικά… «επώδυνα» θέματα μπορούν να προσεγγιστούν με αμεσότητα και χιούμορ. Φτάνει να έχεις χιούμορ. Αλλά σε ό,τι μας αφορά το χιούμορ φαίνεται να απουσιάζει από κάθε επίσημη εκδήλωση. «Όπως και όλοι οι λαοί», σχολιάζει ο Θεόδωρος Παπακώστας, «κάποιοι από εμάς έχουν και κάποιοι δεν έχουν. Ή μερικοί έχουν κακό χιούμορ. Είμαστε λίγο παραπάνω εύθικτοι από ότι χρειάζεται. Καλό θα ήταν να το ξεπερνούσαμε αυτό. Νομίζω ζούμε σε ένα μεταίχμιο όπου καλούμαστε να προσαρμόσουμε το χιούμορ μας με τρόπο που δεν θα είναι φτηνό, σεξιστικό, ρατσιστικό, ομοφοβικό και τα λοιπά. Και κακώς γκρινιάζουν κάποιοι ότι καταπιέζεται έτσι η δημιουργικότητα και το χιούμορ. Χιούμορ υπάρχει παντού. Και η πλειάδα εξαίρετων κωμικών που έχουμε το αποδεικνύει. Πιστεύω ότι το χιούμορ ως βασικό στοιχείο της ανθρώπινης νόησης, θα συνεχίσει να υπάρχει. Κι ας μην υπάρχει παντού. Δεν χρειάζεται να είναι όλα χιουμοριστικά. Ας είναι κάποια. Τουλάχιστον το παρελθόν μας μπορούμε να το δούμε πιο εύθυμα. Θα ήταν ψυχοθεραπευτικό για όλους μας».

Ναι. Γι αυτό εκτός από την αρχαιότητα στο.. «ασανσέρ» του χωράει και πολύ ανακουφιστικό, υπέροχο, ή και ψυχοθεραπευτικό όπως λέει ο ίδιος, χιούμορ.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις Key Books.