“Ο ΟΡΟΣ ‘ΟΠΑΔΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ’ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙΤΑΙ ΚΑΤΑΧΡΗΣΤΙΚΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ”

Στο περιθώριο της κουβέντας για την οπαδική βία που έχει φουντώσει μετά τη δολοφονία του 19χρονου Άλκη, συχνά συναντούμε και τον όρο “οπαδικό κίνημα”, τον οποίον μάλλον προσπερνάμε εύκολα, συνηθισμένοι στο άκουσμά του. Παρά την αφηρημένη έννοιά του, την ακαθόριστη ιστορικότητά του και την απουσία ξεκάθαρων και διαχρονικών επιδιώξεων, τον λαμβάνουμε ως κάτι πραγματικό, ως κάτι το απτό.

Είναι όμως έτσι; Υπάρχει όντως τέτοιο κίνημα; Και για να πάμε πιο πίσω, ποια είναι τα χαρακτηριστικά ενός κινήματος γενικώς, ώστε να έρχονται πάνω σε αυτά τα χαρακτηριστικά του “οπαδικού κινήματος” και να κουμπώνουν;

Για να δούμε τι πραγματικά ισχύει μιλήσαμε με τον Σεραφείμ Σεφεριάδη, Καθηγητή Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, διδάσκοντα μεταξύ άλλων και του μαθήματος “Συγκρουσιακή Πολιτική, Συλλογική Δράση, Κοινωνικά Κινήματα”.

Υπάρχει τελικά αυτό που λέμε “οπαδικό κίνημα”;
Παρότι η συζήτηση για το τι είναι κίνημα και τι όχι, μπορεί να φαίνεται απλή, παραδόξως είναι ακόμα μία ακαταστάλακτη έννοια.

Προσωπικά θεωρώ ότι ως προϋπόθεση για να μιλάμε για “κίνημα”, πρέπει να συμπεριλάβουμε στον όρο και την επιδίωξη, δηλαδή το πολιτικό περιεχόμενο των διεκδικήσεων. Αυτά τα λέω λίγο γενικά για να προσανατολιστούμε.

Η πρώτη φορά που έγινε η χρήση του όρου ήταν όταν εμφανίστηκαν δίκτυα, συλλογικές ταυτότητες, δημόσιες δράσεις που είχαν όμως ως αντικείμενο τη διεύρυνση των κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων. Συνεπώς υπάρχει αυτό το ειδικό στίγμα και επομένως δεν είναι ό, τι κινείται, κίνημα.

Αν υιοθετήσουμε μία τόσο ευρεία χρήση του όρου για οπουδήποτε υπάρχουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (όπως είναι πχ η ύπαρξη συλλογικής ταυτότητας) τότε εκεί μέσα θα έμπαιναν πάρα πολλά ανόμοια πράγματα μεταξύ τους, όπως παραδείγματος χάριν, και ο φασισμός, αλλά και ο αντιφασισμός. Θα ήταν μια παράταιρη συνταύτιση όπως τη λέμε.

Συνεπώς θεωρώ ότι για να μιλάμε για “κίνημα” θα πρέπει να περιλαμβάνει τα καθοριστικά γνωρίσματα, τις έννοιες και το περιεχόμενο το οποίο θα πρέπει να ενισχύει τους από κάτω, τους υποτελείς, αυτούς που υφίστανται εκμετάλλευση και θέλουν να βελτιώσουν την κατάστασή τους μέσα απ’ τη διεκδίκηση κοινωνικών δικαιωμάτων.

Άρα αυτή η οργάνωση των οπαδών δεν μπορεί να χαρακτηριστεί “κίνημα”;
Θα ήταν πιο δόκιμο να χρησιμοποιεί κανείς τον όρο “δίκτυα”. Κατά τη γνώμη μου αποκαλείται ‘κίνημα” καταχρηστικά. Χρησιμοποιούμε με έναν εύκολο τρόπο αυτήν τη λέξη.

Είναι γεγονός ότι υπάρχουν ανόμοια φαινόμενα, υπάρχουν δίκτυα για παράδειγμα που αυτό που επιδιώκουν είναι το να έρθει ο αθλητισμός πιο κοντά στην κοινωνία ή να περιοριστεί το δικαίωμα των προέδρων και των ιδιωτικών εταιρειών που έχουν εμπορευματοποιήσει τον αθλητισμό.

Αυτό όμως δεν είναι το κυρίαρχο. Οι σύνδεσμοι φιλάθλων στη μεγάλη τους πλειοψηφία -όσο μπορώ να γνωρίζω- ελέγχονται από τους προέδρους και η ταυτότητα η οποία φτιάχνουν δεν είναι μία ταυτότητα, η οποία έρχεται απ’ τα κάτω και επιδιώκει να φέρει τον αθλητισμό κοντά στους απλούς ανθρώπους, γεγονός που θα ήταν η βασική προϋπόθεση προκειμένου να μιλήσουμε για κίνημα.

Πάντως, τέτοιες δράσεις “κινηματικές” έχουν εμφανιστεί στην ιστορία. Μια έρευνα πρόσφατα έδειξε τον ρόλο που έπαιξαν σωματεία Ultras στην Αραβική Άνοιξη. Τότε οι αντίπαλοι οπαδοί που ήταν στις κερκίδες δεν τσακώνονταν μεταξύ τους, αλλά γυρνούσαν όλο το γήπεδο μαζί και φώναζαν συνθήματα ενάντια στην κυβέρνηση, πράγμα που ήταν παράνομο να το κάνουν εκτός γηπέδου. Γενικά, οι Ultras εμφανίστηκαν πρώτα σε ευρωπαϊκές χώρες.

Αλλά και στην Ελλάδα στα χρόνια της Κατοχής παραδείγματος χάριν, υπήρχαν κοινές δράσεις οπαδών. Ήταν ένας αγώνας Παναθηναϊκού-ΑΕΚ, που όλοι οι φίλαθλοι είχαν πάει εκεί για ένα κοινό σκοπό και αφού ακυρώθηκε πριν καν αρχίσει το ματς, όλοι μαζί προχώρησαν σε διαδήλωση.

Συνεπώς είναι ένα διττό φαινόμενο. Το ποδόσφαιρο δεν είναι κάτι το οποίο θα πρέπει να το στείλουμε στο πυρ το εξώτερον. Απ’ τη μία έχουμε δίκτυα με ανθρώπους που έχουν τέτοιες επιδιώξεις ή που απλώς χαίρονται το άθλημα -όπως έκανε κι ο Γκαλεάνο δηλαδή- που συνομιλούν ή ακόμα και πειράζουν ο ένας τον άλλον. Και απ’ την άλλη έχουμε αυτόν τον τυφλό οπαδισμό που προωθούν οι οργανωμένοι που συνεργάζονται με τις εμπορευματικές ηγεσίες των σωματείων.

Πάντως, δεν μπορώ να πω ότι οι πρώτοι έχουν φτιάξει μια παρατεταμένη, ορατή και ισχυρή ταυτότητα που να αντίκειται σε αυτό που πρεσβεύουν οι δεύτεροι.

Επομένως πρέπει να δούμε ως εκλάμψεις αυτές τις δράσεις που κάνουν οι οπαδοί καμιά φορά -πού ζητούν φτηνότερα εισιτήρια πχ; Ότι δεν είναι αυτός ο κανόνας;
Ναι. Απλώς εμφανίζονται κάποιες αναλαμπές. Γιατί ένα ακόμη στοιχείο το οποίο πρέπει να έχουμε κατά νου όταν μιλάμε για κίνημα είναι η διάρκεια στον χρόνο που το καθιστά ορατό. Αν πούμε δηλαδή ότι “εγώ είμαι μέλος ενός κινήματος”, τότε επικαλούμαι μια ταυτότητα, η οποία έχει παγιωθεί από παλιά και είναι άμεσα αναγνωρίσιμη.

Αν πούμε ποιο είναι σήμερα το οπαδικό κίνημα, δεν θα προκύψει μια ταυτότητα που θα είναι αυτά που έλεγα νωρίτερα (πχ να φέρει το άθλημα κοντά στον απλό νεολαίο, να φύγουν οι μεγαλοσχήμονες από τον αθλητισμό). Κάτι τέτοιο δεν είναι ορατό.

Απ’ την άλλη, αυτά που εμφανίστηκαν τώρα τελευταία με τη δολοφονία στη Θεσσαλονίκη, όπως πχ όσα έγιναν στον αγώνα ΑΡΗ-ΑΕΚ, είναι κάποια τέτοια σκιρτήματα που δεν μπορώ να ξέρω σε τι έκταση και σε τι βάθος φτάνουν.

Συχνά όμως αυτό είναι και προσχηματικό, δηλαδή εμφανίζεται ένας μεγαλοσχήμονας ο οποίος πριμοδοτεί τέτοιες δράσεις που οδηγούν στο έγκλημα και μετά ο ίδιος καταδικάζει το έγκλημα.

Τώρα να υπάρχουν σύνδεσμοι οι οποίοι πριμοδοτούνται απ’ τις ηγεσίες των ομάδων και να λέμε ότι εκεί εμφανίζεται οπαδικό κίνημα, αυτό είναι λάθος.

Αυτό μου θυμίζει λίγο και την ιστορία του συνδικαλισμού. Ο συνδικαλισμός όταν εμφανίστηκε από τα κάτω και αυτόνομος, σε κάποιες περιοχές ήταν και τα αφεντικά μέσα στο σωματείο.

Μία γενέθλια στιγμή του συνδικαλισμού είναι όταν λέμε “τα αφεντικά από εκεί και οι εργαζόμενοι από εδώ”.

Τώρα να υπάρχουν σύνδεσμοι οι οποίοι πριμοδοτούνται απ’ τις ηγεσίες των ομάδων και να λέμε ότι εκεί εμφανίζεται οπαδικό κίνημα, αυτό είναι λάθος. Από την άλλη όμως ότι εμφανίζονται τέτοιες αναλαμπές, οι οποίες και έχουν εμφανιστεί και στο παρελθόν και συνεχίζουν, ούτε κι αυτό μπορούμε να το παραβλέψουμε.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι κατά καιρούς εμφανίζονται προϋποθέσεις για κάτι το οποίο θα μπορούσε να εξελιχθεί σε κίνημα. Αυτό όμως δεν το βλέπω να είναι κυρίαρχο αυτήν τη στιγμή.

Να ξέρει πάντως ο κόσμος ότι μπορεί να μην το έχουμε τώρα το οπαδικό κίνημα, αλλά έχουμε κάποιες προϋποθέσεις, έχουμε κάποια ιστορία, ο χώρος αυτός είναι ένας λαϊκός χώρος, όπου οι άνθρωποι βλέπουν ο ένας τον άλλον, μπορούν να καταλάβουν τα προβλήματα οπότε να επισημανθεί ότι άλλος είναι ο εχθρός και όχι ο φίλαθλος απέναντι. Και επομένως μπορεί να δημιουργηθεί.

Πώς μπορούν αυτά τα οπαδικά δίκτυα να συγκροτήσουν κανονικό κίνημα;
Θα πρέπει να διαμορφώσουν μία αναγνωρίσιμη συλλογική ταυτότητα, η οποία κατά τη γνώμη μου, θα πρέπει και να τέμνει την οπαδική ταυτότητα, δηλαδή ένα οπαδικό κίνημα θα έχει μέσα και Παναθηναϊκούς και Ολυμπιακούς. Δεν μπορεί να έχει μόνο Παναθηναϊκούς, οποίοι μόλις θα βλέπουν τους Ολυμπιακούς θα τσακώνονται. Αυτό δεν είναι οπαδικό κίνημα. Αυτό είναι χειραγωγούμενες συμμορίες.

Επίσης δεν μπορούμε να βάλουμε μαζί στο ίδιο οπαδικό κίνημα έναν χουλιγκάνο με έναν που θέλει να φύγει η εμπορευματοποίηση απ’ το άθλημα. Αυτά είναι τα τελείως αντίθετα.

Και θα ‘λεγα ότι σ’ αυτόν τον χώρο συγκρούονται αυτές οι δύο οπτικές, που μπορεί εξωτερικά να έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά, αλλά αυτό που τους διαφοροποιεί σημαντικά είναι ότι ο ένας μπορεί να το κάνει επιδιώκοντας την ενδυνάμωση των απλών ανθρώπων και ο άλλος να είναι χειραγωγούμενος, να είναι δηλαδή ένας “εργοδοτικός συνδικαλιστής”, να κάνει τη δουλειά ενός κέντρου εξουσίας στην ομάδα που εμπορευματοποιεί το άθλημα.

Και στην τελική μπορεί και να μην τον ενδιαφέρει και το άθλημα, να μη βλέπει καν τον αγώνα, να είναι μόνο για αυτήν τη δουλειά, να φτιάχνει συμμορίες. Και αυτό είναι μία διάβρωση όλης αυτής της εν δυνάμει κινηματικής διαδικασίας.

Γιατί στο γήπεδο ακούσαμε αντιφασιστικά συνθήματα, ακούσαμε όμως και φασιστικά συνθήματα. Πρέπει να ξεχωρίσουμε τον φασισμό από τον αντιφασισμό γιατί μπορεί να μοιάζουν εξωτερικά, αλλά τους διαχωρίζει το περιεχόμενο.

Θα ήταν τελείως ανόητο να τα βάζουμε κάτω απ’ την ίδια ομπρέλα.

Άρα ο φασισμός δεν μπορεί να έχει τα χαρακτηριστικά κινήματος, ενώ ο αντιφασισμός μπορεί;
Ακριβώς. Έχει δηλαδή τα εξωτερικά γνωρίσματα (πχ βγαίνει στον δρόμο, συγκρούεται καμιά φορά, έχει πανό, φωνάζει συνθήματα) αλλά θα ήταν λάθος εξαιτίας αυτής της ομοιότητας στη φόρμα, να τον ταυτίσουμε με τον αντιφασισμό. Θα ήταν ανόητο.

Αυτή η ομοιότητα στα εξωτερικά χαρακτηριστικά συγκαλύπτει την τεράστια διαφορά που έχουν στο περιεχόμενο.

Αναπόφευκτα μου θυμίσατε τώρα αυτό που είχε δηλώσει ο Λοβέρδος ότι η Χρυσή Αυγή είναι κίνημα.
Ακριβώς. Έχουν ευθύνες εδώ και οι ακαδημαϊκοί, γιατί από πλευράς επίσημου λόγου, αυτό που επιχειρείται κατά κόρον εξομοιώνοντας τον φασισμό με τον αντιφασισμό είναι το να απονομιμοποιήσουν τον αντιφασισμό. Και δυστυχώς δεν τους ενοχλεί που με αυτόν τον τρόπο μπορεί και να νομιμοποιούν τον φασισμό. Αυτό που κυρίως θέλουν είναι να μην αντιδρά κανένας στην εξουσία.

Και εν προκειμένω για να το πάμε στο οπαδικό, αυτοί που θα κάνουν αυτήν την κίνηση ενδιαφέρονται να διατηρήσουν τη θέση τους στις ομάδες, δηλαδή να μην αμφισβητηθεί η εξουσία των μεγαλοπροέδρων.

Γιατί πιστεύετε ότι οι ίδιοι οι οπαδοί θέλουν να ονομάζουν αυτά τα δίκτυα ως κίνημα;
Θα ‘χε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον να το ψάξει αυτό κάποιος ιστορικά, γιατί την απάντηση δεν νομίζω ότι την έχει κανένας. Θα έκανα όμως μία υπόθεση ότι ο όρος “κίνημα” έχει προέλθει απ’ αυτά τα δίκτυα που έχουν αυτήν την κινηματική επιδίωξη. Από ανθρώπους δηλαδή που θέλουν να υπάρξει ένα κίνημα, παρότι αν τους ρωτήσεις μπορεί να μην το ‘χουν έτοιμο να στο απαντήσουν, ότι πχ “θέλουμε το άθλημα να επιστρέψει στα λαϊκά στρώματα”.

Αυτοί ας πούμε που λένε “έξω οι μπάτσοι από το γήπεδο”, δεν το εννοούν για να χτυπούν τους παίκτες της άλλης ομάδας. Απλώς πάνε στο γήπεδο και συνειδητοποιούν τη φτώχεια τους, νιώθουν μια συλλογικότητα και λένε “τούτον εδώ τον χώρο άστον μου εμένα, μη μου τον λερώνεις”.

Αυτό όμως δεν έχει καμία σχέση με εκείνους οι οποίοι είναι εγκάθετοι. Κι εκεί προκύπτει αυτή η σύγχυση, η οποία επιτείνεται επειδή εμείς που υποτίθεται πρέπει να ξεκαθαρίσουμε τι είναι “κίνημα” και τι όχι, δεν το έχουμε κάνει.

Έχουμε παγιδευτεί σε έναν φορμαλισμό, να κοιτάμε δηλαδή τα εξωτερικά γνωρίσματα, και να θεωρούμε ότι όποιος τα έχει, τότε είναι και κίνημα. Αυτό δεν μας βοηθάει να κάνουμε ανάλυση.

Και κάτι τελευταίο: πολλές φορές ακόμα κι αυτά που διεκδικούν αυτά τα “κινήματα” (πχ φθηνότερα εισιτήρια), είναι πράγματα που στρέφονται γύρω από τον δικό τους χώρο και δεν ξέρω κατά πόσο αυτά αφορούν την κοινωνία. Σαν να αυτοαναλώνονται.
Ναι ισχύει, αλλά κοίταξε, τα κινήματα καμιά φορά -ειδικά αν μιλάμε για ιδιαίτερα κινήματα ή για υποκουλτούρες- θέτουν κι ένα ζήτημα που τους αφορά. Δηλαδή ακόμα και το εργατικό κίνημα θέτει και ζητήματα που το αφορούν αποκλειστικά.

Παραδείγματος χάριν, αν πάμε σε έναν συγκεκριμένο εργασιακό χώρο θα υπάρχουν και συγκεκριμένα αιτήματα που αφορούν τον χώρο αυτόν και μόνο. Μετά είναι και πολιτικό εγχείρημα να δείξει τη συνάφεια που έχει το συγκεκριμένο με κάτι ευρύτερο.

Άρα μπορεί να ξεκινήσει κάποιο δίκτυο τη διαμαρτυρία με το να υπάρχουν φθηνότερα εισιτήρια και μεγαλύτερη πρόσβαση και στη συνέχεια να περάσει και στην πολιτική που ακολουθείται στον χώρο του αθλητισμού.

Δεν θα μπορούσες να φανταστείς τώρα στο γήπεδο να εμφανίζονται πολιτικά αιτήματα κατά της εισοδηματικής πολιτικής, αλλά έχουν υπάρξει και στιγμές που εκπλήσσεσαι, δηλαδή υπάρχουν και αγώνες που για παράδειγμα βλέπεις ένα πανό κατά του ρατσισμού.

Και με την ευκαιρία να πω ότι αυτό το “respect” τώρα της FIFA και της UEFA δεν είναι βέβαιο ότι ήρθε από πάνω παρότι έτσι πήγαν να μαζέψουν διάφορες ακρότητες που γίνονταν. Έχει έρθει κι απ’ τα κάτω.

Είναι μια προσπάθεια δηλαδή να ελεγχθεί ένας αντιρατσισμός που εμφανίστηκε σε έναν προηγούμενο χρόνο στις κερκίδες, να τον φέρουμε στο σαλόνι, για να μη γίνει σύνδεση του ρατσισμού με κάποια άλλη κοινωνική συνθήκη.