ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΜΑΦΙΑ ΤΗΣ ΑΜΜΟΥ ΚΑΙ ΠΟΣΟ ΣΤΟΙΧΙΖΕΙ ΤΟ ΣΑΚΙ

To νερό είναι ο πιο χρησιμοποιούμενος φυσικός πόρος και ως εκ τούτου ο πιο σημαντικός για την ανθρώπινη ζωή. Δίχως αμφιβολία, το χρειαζόμαστε για να επιβιώσουμε. Για την ιστορία, φυσικοί πόροι θεωρούνται αυτοί που αντλούνται από τη φύση και χρησιμοποιούνται με λίγες τροποποιήσεις. Στα της Γης, είναι το φως του ήλιου, η ατμόσφαιρα (ο αέρας), το νερό, τη γη, τα ορυκτά, η βλάστηση και τα ζώα.

Φαινομενικά, το νερό είναι ο πιο άφθονος πόρος στον πλανήτη, αφού το 72% της γης καλύπτεται από νερό. Μόνο που φρέσκο νερό είναι το 2.5% και το ποσοστό του πόσιμου είναι ακόμα πιο μικρό (καθώς υπάρχουν ποσότητες εγκλωβισμένες σε παγετώνες). Σύμφωνα με τη WWF έως το 2025 οι περισσότερες χώρες της Αφρικής και της Δυτικής Ασίας θα αντιμετωπίσουν σοβαρή έλλειψη -λόγω του αυξανόμενου πληθυσμού και των απαιτήσεων.

Ειρήσθω εν παρόδω, θα μπορούσαμε να βοηθήσουμε με έναν πολύ απλό τρόπο. Λέγεται ανακύκλωση χαρτιού. Έχει εκτιμηθεί πως η επαναχρησιμοποίηση ή η ανακύκλωση 907 κιλών χάρτου σώζει 907 λίτρα νερού και 1.727 λίτρα πετρελαίου.

Να πάμε τώρα, και στο Νο2 των πιο χρησιμοποιούμενων φυσικών πόρων: είναι ο αέρας (και όχι, δεν θα επεκταθώ, γιατί θα τελειώσουμε αύριο -θα γίνει ξεχωριστό θέμα). Η έκπληξη είναι στο Νο3 της λίστας, όπου δεν θα βρεις το πετρέλαιο, μηδέ τον ήλιο ή τον άνθρακα. Είναι κάτι για το οποίο έχουν σκοτωθεί πολλοί άνθρωποι -και συνεχίζουν να δολοφονούνται μέχρι σήμερα. Τι είναι;

Η άμμος.

“Παγκοσμίως η ετήσια συνολική κατανάλωση είναι περίπου 53 δισεκατομμύρια τόνοι –σαν να χρησιμοποιεί 20 κιλά κάθε μέρα, κάθε πολίτης της Γης” εξηγεί η ιστοσελίδα Mining Technology που διευκρίνισε τα της ζήτησης του ταπεινού υλικού. “Με την ταχεία παγκόσμια αστικοποίηση, ιδιαίτερα λόγω της οικονομικής ανάπτυξης σε όλη την Ανατολική Ασία, η ζήτηση για άμμο έχει μόνο αυξητική τάση από τις αρχές του 2000. Μέσα σε τρία χρόνια η Κίνα χρησιμοποιεί περισσότερη από ό,τι οι ΗΠΑ, όλον τον 20ο αιώνα”.

Έχω και άλλους αριθμούς που αν μη τι άλλο σε ενδιαφέρον. Πρώτα όμως, θα σου πω κάποια άλλα πράγματα. Όπως; Ότι η άμμος της Σαχάρα (που καλύπτει το 8% της χερσαίας έκτασης του πλανήτη -έχει το ίδιο περίπου μέγεθος με την Κίνα) δεν ‘κάνει’ για τη δημιουργία μπετού. Τι κάνει; Η άμμος παραλίας. Και ναι, αυτό είναι πρόβλημα.

Τι είναι η άμμος;

Πρόκειται για κοκκώδες υλικό που αποτελείται από λεπτά σωματίδια βράχου και ορυκτών. Η συγχώνευση διαφορετικών πετρωμάτων, διαβρώνεται σταδιακά κατά τη διάρκεια εκατομμυρίων ετών (με κύκλους ανέμου, βροχής, παγώματος και απόψυξης).

Έχει διάφορες συνθέσεις -ανάλογα με τις τοπικές πηγές πετρωμάτων και τις συνθήκες. Μπορεί να γίνει από παγετώνες που ‘αλέθουν’ πέτρες, από ωκεανούς που υποβαθμίζουν τα κοχύλια, αλλά και και από ηφαιστειακή λάβα που ψύχεται και θρυμματίζεται, κατά την επαφή με τον αέρα.

Το 70% όλων των κόκκων άμμου στη Γη είναι χαλαζίας. Σχηματίζεται από τις καιρικές συνθήκες, με το χρόνο και τα διάφορα στοιχεία να ‘τρώνε’ τους βράχους και να ‘αλέθουν’ τους κόκκους και τα ποτάμια να ‘μεταφέρουν’ αμέτρητους τόνους μακριά -συσσωρεύοντάς τους στις κοίτες τους, στις όχθες τους και στα μέρη όπου συναντούν τη θάλασσα.

Ο δεύτερος πιο κοινός τύπος είναι ο αραγωνίτης (δημιουργήθηκε τα τελευταία 500.000.000 χρόνια από διάφορες μορφές ζωής -κοράλλια, οστρακοειδή). Πιο σπάνια, η άμμος μπορεί να αποτελείται από θειικό ασβέστιο, όπως γύψο και σεληνίτη,

Ό,τι και αν έχει, είναι μη ανανεώσιμος πόρος σε ανθρώπινους χρονικούς ορίζοντες.

Πού υπάρχει άμμος γύρω μας

Το OnLine Sand αναφέρει πού υπάρχει άμμος και ενδεχομένως δεν το γνωρίζουμε. Κάθε κατασκευή από σκυρόδεμα είναι τόνοι άμμου και χαλίκι, κολλημένα μεταξύ τους με τσιμέντο.

Η άμμος χρησιμοποιείται στον κατασκευαστικό τομέα, από την εποχή των αρχαίων Αιγυπτίων. Για την ακρίβεια, είναι ζωτικής σημασίας για κάθε πτυχή (από το τσιμέντο και το σκυρόδεμα, έως το σοβάτισμα και τις βαφές). Μέσα σε σάκους χρησιμοποιείται για την προστασία από πλημμύρες (σημειωτέων υπάρχει και στα σακιά με το αλάτι που προορίζεται για το λιώσιμο του χιονιού).

Το πυρίτιο που έχει στα συστατικά της είναι τέλειο για τη δημιουργία γυαλιού, παραθύρων και κεραμικών τζαμιών. Αυτή ήταν ανακάλυψη Ιταλού τεχνίτη, τον 15ο αιώνα. Κατέστησε δυνατά τα μικροσκόπια, τα τηλεσκόπια και άλλες τεχνολογίες που βοήθησαν στην ώθηση της επιστημονικής επανάστασης της Αναγέννησης.

Επίσης, ‘υπάρχει’ στην παραγωγή πλαστικών και μετάλλων -όπου βοηθάει στη μείωση του σημείου τήξης και του ιξώδους του μετάλλου -ώστε να γίνει πιο αποτελεσματική η εργασία τους.

Οι λειαντικές ιδιότητες χρησιμοποιούνται στην αμμοβολή και σε μικρότερη κλίμακα ως γυαλόχαρτο. Σε ψυχαγωγικό επίπεδο, χρησιμοποιείται για τη δημιουργία επιφανειών γηπέδων (πχ μπέιζμπολ και βόλεϊ), βρίσκεται σε αποθήκες γηπέδων γκολφ και χρησιμοποιείται ακόμη και ως μέρος του συστήματος φιλτραρίσματος μιας πισίνας.

Η άμμος είναι και μεταξύ των λειαντικών συστατικών της οδοντόκρεμας σου (αυτά που σε βοηθούν να κρατάς μακριά την πλάκα, χωρίς να ‘τραυματίζεις’ το σμάλτο). Θα τη βρεις ως ‘hydrated silica’ (ενυδατωμένο πυρίτιο). Θα τη βρεις και σε καλλυντικά και σε απορρυπαντικά, όπως και σε ηλιακούς συλλέκτες και chip για όλα τα μηχανήματα.

Η άμμος είναι παντού στον πλανήτη, αλλά δεν μας φτάνει

Διάβασες και πιο πάνω ότι η άμμος στη Σαχάρα θα μπορούσε να φτάσει για τα πάντα, ενδεχομένως έως το τέλος των χρόνων. Μόνο που όπως γράφει το Wired “είναι λειτουργικά άχρηστη. Οι κόκκοι έχουν υποστεί φθορά από τον άνεμο, αφήνοντάς τους λείες και στρογγυλεμένες και αυτό κάνει αδύνατη την επεξεργασία τους σε σκυρόδεμα.

Η άμμος που χρειάζεται για αυτό πρέπει να είναι απαλλαγμένη από θραύσματα κοχυλιών, ενώ έχει οδοντωτούς και γωνιώδεις κόκκους, σαν και αυτούς που βρίσκονται σε κοίτες και όχθες ποταμών, σε λίμνες και κατά μήκος των ακτών. Εκεί βρίσκεται και η πυριτική άμμος, που λιώνει για τη δημιουργία γυαλιού, οθονών smarthones κλπ.

Είμαστε τόσο αδηφάγοι για αυτό το υλικό που οι ακτές διαβρώνονται, τα οικοσυστήματα καταστρέφονται και ολόκληρα νησιά αφαιρούνται από τους χάρτες στην Ινδονησία”, αλλά δεν ιδρώνει κάποιο αυτί.

Η εξόρυξη άμμου είναι βιομηχανία αξίας 70 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Τα 764 κιλά κάνουν 90 δολάρια (84 ευρώ).

Μεταξύ των όσων τρελών συμβαίνουν είναι οι Αυστραλοί πουλούν άμμο στο Ντουμπάι -όπου έχουν εξαντλήσει όλους τους δικούς τους φυσικούς πόρους, για τους ατελείωτους ουρανοξύστες. Η μεγαλύτερη εισαγωγέας άμμου είναι η Σιγκαπούρη (αυξήθηκε κατά 130 τετραγωνικά χιλιόμετρα σε 40 χρόνια, μπαζώνοντας τις ακτές).

Κάνουμε τρεις φορές πιο γρήγορη εξόρυξη από αυτήν που ‘αντέχει’ η Γη

Σε έκθεση που δημοσίευσε το United Nations Environment Programme (UNEP) το 2014, είχε εκτιμηθεί πως η ετήσια κατανάλωση άμμου ήταν κάπου μεταξύ 47 και 59 δισεκατομμυρίων τόνων. Ο αριθμός βασίστηκε σε έναν δείκτη: την παρακολούθηση παραγωγής τσιμέντου που είναι πιο εύκολη. Κάθε τόνος τσιμέντου απαιτεί έξι έως 7 φορές αυτήν άμμο για παραγωγή.

Κάπως έτσι, οι επιστήμονες εκτίμησαν ότι η φθορά των βουνών και των βράχων από τα ποτάμια και τους παγετώνες μεταφέρει 12,6 δισεκατομμύρια τόνους ιζήματος στους ωκεανούς, κάθε χρόνο. Με την πιο συντηρητική προσέγγιση, εξάγουμε άμμο περισσότερο από τρεις φορές πιο γρήγορα από ό,τι η φύση μπορεί να την αναπληρώσει.

Το 2019, σε έκθεση για τη βιωσιμότητα της άμμου, οι καθ’ ύλην αρμόδιοι ενημέρωσαν ότι τα υπάρχοντα νομικά πλαίσια (σε πολλές χώρες υπάρχει σχετική νομική ρύθμιση) μπορούν να αποτελέσουν σημείο εκκίνησης για τη ρύθμιση, αλλά δεν μπορούν να λύσουν τα προβλήματα. Μεταξύ τους φυσικά και ήταν οι άτυπες και παράνομες πρακτικές.

Παράδειγμα; Στην έκθεση του 2014 είχε αναφερθεί το έλλειμμα 120 εκατομμυρίων τόνων, μεταξύ των αναφερόμενων εξαγωγών άμμου της Ινδονησίας στη Σιγκαπούρη και των αναφερόμενων εισαγωγών της Σιγκαπούρης από την Ινδονησία, στο διάστημα από το 1995 έως το 2013.

Το δεδομένο είναι πως η εξόρυξη άμμου εξαφάνισε πάνω από 20 νησιά της Ινδονησίας, από το 2005 έως σήμερα. Επίσης γεγονός είναι ότι το 70% των ανθρακωρύχων άμμου στη χώρα, δεν έχουν άδειες. Βασική προϋπόθεση για να τις πάρουν, είναι να πληρώνουν για την αποκατάσταση της γης. Χωρίς άδεια κάνουν ό,τι θέλουν (σκάβουν μεγαλύτερες περιοχές και πιο βαθιά). Αλλά αυτό το κάνουν και οι εταιρίες που έχουν εξασφαλίσει άδεια. Γιατί δεν τους σταματάει κάποιος;

Η μαφία της άμμου

Βάσει του ρεπορτάζ του Wired ένεκα της ζήτησης και της δυνατότητας για κέρδος, εγκληματικές συμμορίες που δουν σε δεκάδες χώρες (από την Τζαμάικα έως τη Νιγηρία) παίρνουν παράνομα τόνους άμμου από απαγορευμένες περιοχές, τους οποίους πουλούν στη μαύρη αγορά.

Προφανώς και δεν νοιάζονται για τους περιβαλλοντικούς κανονισμούς -όπως καταστρέφουν το περιβάλλον. Σύμφωνα με το UNEP οι δραστηριότητες τους καταργούν τις φυσικές αντιπλημμυρικές προστασίες, εντείνοντας τις πιέσεις στις ακτές και τις κοίτες ποταμών που ήδη απειλούνται από την κλιματική αλλαγή.

Κατά μήκος της ακτής του Ατλαντικού του Μαρόκου οι παράνομοι ανθρακωρύχοι άμμου “μετέτρεψαν μια μεγάλη παραλία σε βραχώδες τοπίο μεταξύ Σάφι και Εσαουίρα”, με όσα πήραν να έγιναν τα μισά εξ όσων χρειάστηκαν για τις κατασκευές στη χώρα.

Ένας από τους πιο διαβόητους γκάνγκστερ του Ισραήλ, ένας άνδρας που φέρεται πως ενεπλάκη σε μια σειρά πρόσφατων βομβιστικών επιθέσεων σε αυτοκίνητα, άρχισε να κλέβει άμμο από τις δημόσιες παραλίες. Δεκάδες Μαλαισιανοί αξιωματούχοι κατηγορήθηκαν το 2010 για δωροδοκίες και σεξουαλικές χάρες, με αντάλλαγμα την παράνομη εξόρυξη άμμου στη Σιγκαπούρη.

Πουθενά ωστόσο, η κατάσταση δεν είναι όσο ακραία είναι στην Ινδία. Ο πόλεμος που έχει κηρύξει η μαφία φέρεται να ευθύνεται για τη δολοφονία εκατοντάδων ανθρώπων, τα τελευταία χρόνια. Στη λίστα είναι αστυνομικοί, κυβερνητικοί αξιωματούχοι και απλοί πολίτες. Σε άλλες χώρες έχουν πυροβοληθεί διαδηλωτές, ενώ δημοσιογράφοι έχουν γίνει θύματα βίας. Έναν τον έκαψαν.

Οι αναφορές στην αστυνομία και τους κυβερνητικούς αξιωματούχους δεν έχουν αποτέλεσμα. Πέραν των χρόνων που χρειάζονται για τις δίκες, υπάρχει και το γεγονός των δωροδοκιών της μαφίας στις τοπικές αρχές, που δεν βοηθά. Όσοι δεν δέχονται τις δωροδοκίες, γνωρίζουν το σκληρό πρόσωπο των εγκληματιών.

Στο νησί Μπαλί της Ινδονησίας, μακριά από τις τουριστικές παραλίες, υπάρχει μια που φαίνεται σαν να έχει δεχθεί χτύπημα από μετεωρίτη. Στο κέντρο μιας όμορφης κοιλάδας που την ‘τυλίγουν’ καταπράσινα βουνά, βρίσκεται ένας τραχύς μαύρος λάκκος 14 στρεμμάτων, με εκτεθειμένη άμμο και βράχο. Στο πάτο του λάκκου, άντρες κρατούν βαριοπούλες και φτυάρια που φορτώνουν την άμμο και το χαλίκι σε μηχανές διαλογής -που βγάζουν ατελείωτες ποσότητες καπνού.

Οι πολυεθνικές χρησιμοποιούν τεράστια μηχανήματα. Οι ντόπιοι τα φτυάρια τους. Το αποτέλεσμα ωστόσο, είναι καταστροφικό παντού.

Ποια μπορεί να είναι η λύση

Στην έκθεση του 2019, το United Nations Environment Programme σημείωσε πως υπάρχουν λύσεις που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στη μείωση της ζημιάς των οικοσυστημάτων και των κινδύνων στις κοινότητες.

Ζητήθηκε μια γενική αναθεώρηση του τρόπου με τον οποίο σχεδιάζουμε και κατασκευάζουμε κτίρια και υποδομές, προκειμένου να μειωθεί η ζήτηση άμμου και χαλικιού. Στο Νο1 της λίστας ήταν το τέλος της περιττής κατανάλωσης άμμου.

Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα αναφέρθηκε ο πύργος Burj Khalifa (στο Ντουμπάι), των 828 μέτρων (είναι το πιο ψηλό στον κόσμο) κατασκευάστηκε με 330.000 m3 σκυροδέματος και 103.000 m2 γυαλιού, που ήταν κατά το 1/3 άδειο. Αυτοί που το έφτιαξαν θύμισαν πως δημιουργήθηκε ως σύμβολο κύρους -και όχι για να εξυπηρετεί απαραίτητες λειτουργίες.

Σε κάθε περίπτωση το UNEP πρότεινε την εφαρμογή πιο αυστηρής υποδομής ανακύκλωσης και τη μετάβαση προς μια κυκλική οικονομία, για το σκυρόδεμα. Επίσης, η ανακύκλωση γυαλιού σε γυάλινη άμμο έχει αποδείξει ιδιότητες παρόμοιες με τη φυσική άμμο, χωρίς απώλεια αντοχής.

Η χρήση μεγαλύτερων σωματιδίων θρυμματισμένου γυαλιού για την παραγωγή σκυροδέματος μπορεί να μειώσει τις εκπομπές CO2 έως και 18%, και μελέτες έχουν δείξει ότι το ανακυκλωμένο γυαλί μπορεί να χρησιμοποιηθεί για αναπλήρωση παραλιών, ώστε να μειωθούν οι ζημιές που προκαλούνται σε ακτογραμμές από την εξόρυξη άμμου. Παράλληλα, θα μειωθεί η ποσότητα γυαλιού που πηγαίνει στους χώρους υγειονομικής ταφής.

Μελετώνται εν τω μεταξύ, στοιχεία που μπορούν να αντικαταστήσουν την άμμο στο σκυρόδεμα. Μια από τις εναλλακτικές αφορά πλαστικό. Αν αντικαταστήσει στο 10% την άμμο, θα ‘σωθούν’ 820.000.000 τόνοι κάθε χρόνο.