ΡΩΣΙΑ: ΓΙΑΤΙ ΑΠΕΤΥΧΕ Η ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ WAGNER

Τα τελευταία 24ωρα, οι εικόνες που έρχονταν από τη Ρωσία ήταν ασυνήθιστες. Ο Γεβγκένι Πριγκόζιν, επικεφαλής της μισθοφορικής ομάδας Wagner, ισχυρίστηκε ότι ο ρωσικός στρατός βομβάρδισε τα στρατόπεδα των δυνάμεών του στην Ουκρανία και ότι θα πορευτεί με τα στρατεύματά του για μια αναμέτρηση με τον ρώσο υπουργό Άμυνας, Σεργκέι Σοϊγκού.

Καθώς τεθωρακισμένα έκαναν την εμφάνισή τους στους δρόμους της Μόσχας, οι μισθοφόροι της Wagner πήραν τον έλεγχο της πόλης Ροστόφ-ον-Ντον, ενός σημαντικού κόμβου εφοδιασμού για τον πόλεμο κατά της Ουκρανίας, και έστειλαν μια φάλαγγα προς την πρωτεύουσα.

Η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφαλείας (FSB) απέδωσε κατηγορίες σε βάρος του Πριγκόζιν για υποκίνηση ένοπλης εξέγερσης και ο Βλαντίμιρ Πούτιν εκφώνησε ομιλία στην οποία χαρακτήρισε τις ενέργειες του Πριγκόζιν προδοτικές (χωρίς να χρησιμοποιήσει το όνομά του), ενώ ισχυρίστηκε ότι όλες οι προσπάθειες της κυβέρνησής του θα εστιάσουν προκειμένου να τερματιστεί αυτή η απειλή για το έθνος. Εν τω μεταξύ, ο Πριγκόζιν προέβη σε νέα δήλωση που τόνιζε ότι η διαμάχη του ήταν με τον Σοϊγκού, χωρίς να αναφέρει τον Πούτιν.

Στη συνέχεια, εξίσου ξαφνικά, ο επικεφαλής της Wagner ματαίωσε την προέλασή του προς τη ρωσική πρωτεύουσα, λέγοντας ότι ήθελε να αποφύγει την αιματοχυσία. Δεδομένης της εύθραυστης κατάστασης των πραγμάτων, είναι πιθανό να πρόκειται για μια παύση της έντασης -και όχι για το τέλος της- με τη θέση του Πούτιν στην εξουσία να είναι πιο αδύναμη από οποιαδήποτε άλλη στιγμή αφότου ανέλαβε την ηγεσία της Ρωσίας προ δύο και πλέον δεκαετιών.

Η αλήθεια είναι πως τα πρώτα ρήγματα εμφανίστηκαν το περασμένο φθινόπωρο όταν, στον απόηχο της επιτυχημένης αντεπίθεσης της Ουκρανίας, ο Πριγκόζιν ξεκίνησε να επικρίνει δημόσια τόσο τον Σοϊγκού όσο και τον αρχηγό του Γενικού Επιτελείου των Ενόπλων Δυνάμεων, Βαλερί Γκερασίμοφ, για τις αποτυχίες τους στο πεδίο της μάχης, αλλά και για τη μη αποστολή στη Wagner όπλων και προμηθειών που ήταν απαραίτητα για τις επιχειρήσεις. Προ ημερών, υπήρχε η εντύπωση πως ο Πριγκόζιν θα μπει στο περιθώριο, καθώς όλοι οι μαχητές της Wagner κλήθηκαν να υπογράψουν συμβάσεις με το ρωσικό υπουργείο Άμυνας, εξέλιξη που θα σήμαινε ότι οι μισθοφόροι του θα πληρώνονταν αποκλειστικά και μόνο από το ρωσικό κράτος και θα βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του υπουργείου Άμυνας.

Ενώ η προθεσμία που δόθηκε ήταν η 1η Ιουλίου, ο Πριγκόζιν εμφανιζόταν κάθετα αντίθετος να υπηρετήσει ένα τέτοιο σχέδιο, και δεν αποκλείεται οι τελευταίες κινήσεις του να ήταν απόρροια του φόβου του ότι θα χάσει τον έλεγχο των στρατευμάτων του.

Στο πλαίσιο αυτό, αξίζει να κατανοήσουμε πώς λειτουργούν τέτοιου είδους εξεγέρσεις -ο Πριγκόζιν τη χαρακτήρισε «πορεία για τη δικαιοσύνη», σε αντίθεση με τη ρωσική κυβέρνηση που την περιέγραψε ως απόπειρα πραξικοπήματος- και τί τις καθιστά επιτυχείς.

Όλο και πιο σπάνια τα πραξικοπήματα

Από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα δύο τρίτα όλων των δικτατόρων έχουν ανατραπεί με πραξικοπήματα. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια τα πραξικοπήματα δεν είναι τόσο συχνά.

Στην ακμή του Ψυχρού Πολέμου, γίνονταν παγκοσμίως κατά μέσο όρο 13 απόπειρες πραξικοπήματος σε ετήσια βάση. Από το 2010, ο αριθμός αυτός κυμαίνεται γύρω στα δύο με τρία ετησίως. Επειδή πρόκειται για σπάνια γεγονότα και επειδή κανένα δεν μπορεί να συγκριθεί με άλλο, τα πραξικοπήματα είναι δύσκολο να προβλεφθούν. Ωστόσο, ορισμένα στοιχεία μπορούν να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε αν ένα πραξικόπημα θα επιτύχει ή θα αποτύχει εν τη γενέσει του.

Τα πιο επιτυχημένα πραξικοπήματα, όπως αναφέρει το Atlantic, είναι εκείνα στα οποία ο στρατός είναι ενωμένος. Στην Ταϊλάνδη, για παράδειγμα, οι εξεγέρσεις ξεκινούν συνήθως από στρατιωτικά κλιμάκια που ανατρέπουν την πολιτική ηγεσία. Χωρίς την οποιαδήποτε ένοπλη αντίσταση, τα πραξικοπήματα στην Ταϊλάνδη σχεδόν πάντα είναι επιτυχή. Δεν υπάρχουν διασπασμένες φατρίες, ενώ ο πρόεδρος ή ο πρωθυπουργός φαντάζει εξαιρετικά απίθανο να ανταποδώσει τα πυρά στον στρατό.

Όταν η εξέγερση προέρχεται από μια ομάδα που είναι ενταγμένη στο στράτευμα -όπως συνέβη στη Ρωσία- τα πράγματα γίνονται πιο περίπλοκα. Μια τέτοια απόπειρα δεν μοιάζει με μια μάχη, κατά την οποία η πιο ισχυρή δύναμη τείνει να επικρατεί. Οι επίδοξοι πραξικοπηματίες παίζουν ένα παιχνίδι επικοινωνίας, προσπαθώντας να δημιουργήσουν την εντύπωση ότι η κίνησή τους θα επιτύχει. Φυσικά, κανείς δεν θέλει να είναι στην πλευρά των ηττημένων, επειδή οι μετέπειτα τιμωρίες θα είναι βάναυσες.

Όταν οι απόπειρες πραξικοπήματος φαίνεται να έχουν επιτυχή κατάληξη, δημιουργείται το φαινόμενο του Bandwagon Effect (σ.σ. η τάση των ατόμων να υιοθετούν μια συγκεκριμένη συμπεριφορά, πεποίθηση ή γνώμη, επειδή παρατηρούν ότι άλλοι το κάνουν). Ακριβώς όπως οι αθλητικές ομάδες τείνουν να βλέπουν τη βάση των οπαδών τους να διευρύνεται όταν βρίσκονται ένα βήμα πριν από την κατάκτηση ενός τίτλου, έτσι και οι επίδοξοι πραξικοπηματίες βλέπουν τη δυναμική τους να αυξάνεται όταν βρίσκονται στο κατώφλι εκδίωξης της πολιτικής ηγεσίας.

Σε αυτές τις περιπτώσεις, η τελευταία προσπαθεί απεγνωσμένα να ελέγξει τις πληροφορίες, να επιβάλει την εξουσία της και να παραμείνει όσο το δυνατόν πιο ορατή. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Πούτιν απευθύνθηκε στο έθνος το πρωί του Σαββάτου -και γι’ αυτό υπήρχαν αναφορές για ψηφιακή λογοκρισία που αποσκοπούσε να εμποδίσει την πρόσβαση σε πληροφορίες σχετικά με την ομάδα Wagner ή τα βίντεο του Πριγκόζιν. Είναι σημαντικό κανείς να φαίνεται ήρεμος και να έχει τον έλεγχο, μια στρατηγική που χρησιμοποίησε αποτελεσματικά ο πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, το 2016, όταν απηύθυνε μήνυμα στο έθνος μέσω FaceTime κατά τη διάρκεια της απόπειρας πραξικοπήματος.

Οι επιτυχημένες εξεγέρσεις, επίσης, αιφνιδιάζουν το καθεστώς σε μια στιγμή αδυναμίας. Πολλές απόπειρες πραγματοποιούνται όταν ο ηγέτης της χώρας βρίσκεται στο εξωτερικό, είναι άρρωστος ή ευάλωτος με κάποιον άλλο τρόπο, με αποτέλεσμα η όποια αντίδρασή του να είναι πιο αργή. Στην προκειμένη περίπτωση, ο Πριγκόζιν επέλεξε να χτυπήσει τη στιγμή που το Κρεμλίνο βρίσκεται σε αδιέξοδο στον πόλεμο της Ουκρανίας.

Πώς θα φαινόταν, λοιπόν, αν μια στρατιωτική κίνηση εναντίον του Πούτιν είχε βάσεις επιτυχούς έκβασης; Η απάντηση, παραδόξως, δεν περιλαμβάνει πιθανότατα μια μάχη με τανκς με μαζικά θύματα ή μια ανταλλαγή πυροβολισμών στους δρόμους της Μόσχας. Αντίθετα, όπως επισημαίνει το Atlantic, ένα επιτυχημένο πραξικόπημα απαιτεί ένα από τα δύο: αποστασίες προς τους επίδοξους πραξικοπηματίες ή πλήρη αδράνεια απέναντί τους.

Τα καλύτερα σενάρια για τους επίδοξους πραξικοπηματίες

Για τους πρωτεργάτες του πραξικοπήματος, το καλύτερο σενάριο είναι μια σειρά από αποστασίες σε ανώτατο επίπεδο, όπου διοικητές του στρατεύματος δηλώνουν την υποστήριξή τους. Η αποχώρηση από τις θέσεις τους ενισχύει την αντίληψη ότι η εξέγερση θα πετύχει, γεγονός που ενδέχεται να επηρεάσει τη συμπεριφορά απλών στρατιωτών που προηγουμένως εμφανίζονταν επιφυλακτικοί ως προς τους επίδοξους πραξικοπηματίες.

Αλλά μερικές φορές, το να κάθεται κανείς με «σταυρωμένα χέρια» είναι αρκετό για να επιτρέψει στους τελευταίους να ανατρέψουν κυβερνήσεις. Εξάλλου, στο Ροστόφ δεν διεξήχθησαν μάχες με όπλα, αντιθέτως υπήρξε αποδοχή εκ μέρους ρώσων στρατιωτών που δεν ήθελαν να πυροβολήσουν στρατιώτες που, μέχρι λίγες ώρες νωρίτερα, ήταν στην ίδια πλευρά. Οι δυνάμεις του Πριγκόζιν κατέλαβαν το Ροστόφ με τον ίδιο τρόπο που ο Πούτιν πίστευε ότι θα καταλάμβανε το Κίεβο – με ελάχιστη έως καθόλου αντίσταση. Όταν ένας στρατός αποτυγχάνει να δράσει αποφασιστικά εναντίον μιας εξέγερσης, τότε αυτή η καθυστέρηση δίνει στους επίδοξους πραξικοπηματίες τη δυνατότητα να δημιουργήσουν την αίσθηση του αναπόφευκτου γύρω από την κινητοποίησή τους. Αν ο Πριγκόζιν δεν είχε υποχωρήσει τόσο γρήγορα, οι πιθανότητες επιτυχίας του θα ήταν μεγαλύτερες.

Ωστόσο, ο Πούτιν, αν και μερικές φορές παράλογος, δεν είναι ανόητος. Έχει λάβει μέτρα για να διασφαλίσει ότι, όταν κάποιος στραφεί κατά των δυνάμεών του, αυτές θα ανταποδώσουν τα πυρά αντί να στρέψουν τα όπλα εναντίον του. Κι αυτό το έχει καταφέρει με τη δημιουργία ενός διασπασμένου τομέα ασφαλείας με έντονο εσωτερικό ανταγωνισμό, όπερ σημαίνει ότι καμία υπηρεσία εντός του στρατεύματος δεν κυριαρχεί έναντι των υπολοίπων.

Πέρα από αυτό, ο Πούτιν έχει δημιουργήσει εντός της Ρωσίας ένα περιβάλλον παραπληροφόρησης που κανείς δεν ξέρει τι να εμπιστευτεί. Πρόκειται για ένα θολό τοπίο που «τίποτα δεν είναι αληθινό και όλα είναι πιθανά». Η αλήθεια είναι πως ελάχιστοι στρατιώτες θα ήθελαν να έρθουν σε ρήξη με τους ανωτέρους τους με βάση απλούς ψίθυρους, φήμες και μη επαληθευμένες αναφορές για την προέλαση της Wagner. Ταυτόχρονα, ωστόσο, πολλοί από αυτούς θα αναρωτιούνται αν τους έχουν πει την αλήθεια όταν ο Πούτιν ισχυρίζεται ότι εξακολουθεί να έχει τον απόλυτο έλεγχο.

Η επόμενη ημέρα

Εν κατακλείδι, τα πραξικοπήματα είναι ταχέως εξελισσόμενες κρίσεις που διακατέχονται από αβεβαιότητα, στις οποίες κανείς δεν ξέρει πραγματικά τι συμβαίνει και όλοι λειτουργούν με περιορισμένη πληροφόρηση, όντας αναγκασμένοι να λάβουν παρορμητικές και στιγμιαίες αποφάσεις. Εντάσσονται, ουσιαστικά, στα πιο απρόβλεπτα γεγονότα στην πολιτική.

Αν κάποιος ισχυρίζεται ότι ξέρει πώς θα πέσει ο Πούτιν, λέει ψέματα. Αλλά παρόλο που αυτή η προσπάθεια ανατροπής αποκρούστηκε, η κίνηση του Πριγκόζιν θα αποτελέσει εντούτοις καθοριστική στιγμή για το εσωτερικό της Ρωσίας και τον πόλεμο στην Ουκρανία.

Ο καθένας μπορεί να δει ότι ο Πούτιν έχει δεχθεί ανοιχτή επίθεση, η οποία δείχνει αδυναμία. Οι δυνάμεις του στην Ουκρανία θα αναρωτηθούν αν θα πρέπει να σκοτωθούν σε έναν φαινομενικά μάταιο πόλεμο και ο Πούτιν θα λαμβάνει τώρα περισσότερες αποφάσεις διακατεχόμενος από το αίσθημα του φόβου. Έτσι, ακόμη και αν το πραξικόπημα απέτυχε, πιθανότατα θα αλλάξει την εσωτερική πολιτική της Ρωσίας, τη συμπεριφορά του Πούτιν και τη δυναμική στο πεδίο της μάχης στην Ουκρανία.