ΣΚΙΑ ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΙΑΣ – 15 “ΘΟΛΕΣ” ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΣΤΕΡΝ

Αρκεί να ρίξει κάποιος το βλέμμα του πάνω σε ένα από τα 15 κυκλαδικά εκθέματα που παρουσιάζονται για πρώτη φορά παγκοσμίως στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και θα καταλάβει γιατί το σκάνδαλο αυτό των σκάνδαλο αυτό των 161 κυκλαδικών αρχαιοτήτων τον αφορά πολύ περισσότερο από ό,τι νομίζει.

Οι αρχαιότητες αυτές συγκινούν με την ομορφιά και την απλότητά τους. Η θέασή τους προσκαλεί τους πάντες, ειδήμονες και μη, σε ένα ταξίδι στα βάθη του χρόνου, 5000 χρόνια πριν από σήμερα, όταν ο Πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός άρχισε να αναπτύσσεται στην περιοχή των Κυκλάδων στο Αιγαίο.

Ταυτόχρονα, δε γίνεται κοιτώντας αυτά τα αριστουργήματα να μην αισθανθεί κάποιος πόνο και αδικία που από του χρόνου θα κοσμούν το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και θα μείνουν εκεί για 50 χρόνια.

Τις 15 κυκλαδικές αρχαιότητες που παρουσιάζονται στην έκθεση με τίτλο «Γυρισμός» είδαμε σε μία κλειστή ξενάγηση – μόνο για δημοσιογράφους και την υπουργό Πολιτισμού.

Ανύπαρκτη συνέντευξη Τύπου και απαντήσεις κυριολεκτικά στο πόδι

Περίπου 20 δημοσιογράφοι ξεναγηθήκαμε από τον αρχαιολόγο δρ Ιωάννη Δ. Φάππα στα 15 αυτά μοναδικά αριστουργήματα που καταλαμβάνουν 3 αίθουσες του Μουσείου και εν συνεχεία η υπουργός Πολιτισμού απάντησε σε ερωτήσεις μας. Μη φανταστείτε πως προηγήθηκε ή ακολούθησε κάποια συνέντευξη Τύπου, όπως είθισται να γίνεται για να παρουσιαστούν οι εκθέσεις των Μουσείων. Πόσο μάλλον μια έκθεση που έχει προκαλέσει τόσες αντιδράσεις. Στα πεταχτά και στα όρθια με την υπουργό στη μέση του χωλ του Μουσείου προσπαθήσαμε να λύσουμε πολλές εύλογες απορίες μας. Μάταια βέβαια, καθώς στις ερωτήσεις που κάναμε εμπεριστατωμένες απαντήσεις δεν πήραμε. Μόνο πολλές διδαχές να διαβάσουμε καλύτερα τον αρχαιολογικό νόμο και τη συμφωνία που ψηφίστηκε στη Βουλή.

15 ερωτήσεις με θολές απαντήσεις…

Πάμε να δούμε λοιπόν τις ερωτοαπαντήσεις που τέθηκαν στην Υπουργό. Σε κάθε απάντηση ακολουθεί ο σχολιασμός ο δικός μας.

Τελικά το Μουσείο Κυκλαδικού Πολιτισμού της Νάξου θα αγκαλιάσει τις 161 κυκλαδικές αρχαιότητες κάποτε;

• Πού θα πάνε όταν επιστρέψουν οι 161 αρχαιότητες στην Ελλάδα;

Λ. Μενδώνη: Αν είχατε διαβάσει το κείμενο του νόμου, θα ξέρατε πως είναι σαφή τα πράγματα. Θα επιστρέψουν και θα πάνε εκεί που θα αποφασίσει το Υπουργείο Πολιτισμού, μετά από γνωμοδότηση του ΚΑΣ. Αυτό λέει ο νόμος. Επειδή στη Νάξο θα ανοίξει το Μουσείου Κυκλαδικού Πολιτισμού, είναι πολύ πιθανό, ότι η Νάξος θα είναι κι ο τόπος στον οποίο θα καταλήξουν.

Το σχόλιο του Magazine: Η Κύρωση της Συμφωνίας για τη Συλλογή Στερν, δηλαδή ο Νόμος 4869 αναφέρει αυτολεξεί τι θα γίνει με τις αρχαιότητες: «οι αρχαιότητες της Συλλογής που θα ευρίσκονται τότε στην Ελλάδα θα εκτεθούν στο Κυκλαδικό Μουσείο και/ή σε άλλα μουσεία της Ελλάδας, όπως θα υποδείξει το Διοικητικό Συμβούλιο του HACI (Ινστιτούτο Ελληνικού Πολιτισμού με έδρα το Ντελαγουέρ) θα εγκρίνει το Υπουργείο». Το “πολύ πιθανό” της Υπουργού δεν σημαίνει πως οι πολύτιμες αυτές αρχαιότητες θα εκτεθούν στη Νάξο. Ακόμη και επιθυμία του Υπουργείου Πολιτισμού να ήταν αυτή, αυτό μικρή σημασία έχει από τη στιγμή που η κατοχή της συλλογής αυτής έχει περάσει στο “Ινστιτούτο Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού” με έδρα το Ντέλαγουερ.

Αν τα αντικείμενα αυτά πήγαιναν στην Νάξο, θα μιλούσαμε τώρα για το μοναδικό κέντρο μελέτης και έκθεσης του Πρωτοκυκλαδικού Πολιτισμού στον κόσμο. Τη λάμψη αυτή τώρα τη χαρίζουμε στο Μητροπολιτικό της Νέας Υόρκης και το μέλλον της συλλογής αυτής είναι ακόμη άδηλο και μένει στην ευχή της Υπουργού για το τι θα συμβεί το … 2049 ή 2073 (ως τότε έχει ισχύ η Συμφωνία).

Γιατί έχει σημασία να πάνε στη Νάξο και όχι στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ή σε κάποιο άλλο μουσείο; Το ιδιωτικό Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης της Αθήνας και το Μουσείο Κυκλαδικού Πολιτισμού της Νάξου δεν είναι το ίδιο πράγμα. Τα περισσότερα ευρήματα που θα εκτεθούν στη Νάξο προέρχονται από ανασκαφές σε όλες τις Κυκλάδες, άρα μας διηγουνται την ιστορία του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού: πώς ζούσαν οι κυκλαδίτες την 3η χιλιετία π.Χ., πώς ήταν οι οικισμοί τους, με τι ασχολούνταν. Τα ευρήματα του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, όπως και του Μητροπολιτικού Μουσέιου της Ν. Υόρκης, επειδή δεν έχουν συνευρήματα, εκτίθενται ως αντικείμενα τέχνης και μόνο, εντείνοντας το πρόβλημα του να βλέπουμε αυτά τα δημιουργήματα του προϊστορικών κατοίκων των Κυκλάδων ως μεμονωμένα έργα τέχνης που μπορούν να αγοράζονται και να πωλούνται στις διεθνείς αγορές.

• (Ισπανίδα συνάδελφος ρωτά) Δεν υπήρχε άλλος τρόπος για να επιστραφούν αυτές οι αρχαιότητες στην κυριότητα της Ελλάδας; Ρωτώ γιατί χώρες όπως η Ισπανία, η Ιταλία και βέβαια η Ελλάδα έχουμε κοινό πρόβλημα με την αρχαιολογική μας κληρονομιά και την αρχαιοκαπηλία και πρώτη φορά μαθαίνουμε πως υπάρχουν τέτοιες τακτικές.

Λ. Μενδώνη: Η πολιτική της Ελλάδας είναι να επαναπατρίζει πολιτιστικά αγαθά που της ανήκουν και βρίσκονται εκτός συνόρων. Ωστόσο, ο κάθε επαναπατρισμός αντιμετωπίζεται ξεχωριστά, δεν υπάρχει δηλαδή κάποιος κανόνας που να αφορά όλους τους επαναπατρισμούς. Προφανώς υπάρχει ένα θεσμικό πλαίσιο το οποίο ακολουθείται, αλλά ο κάθε επαναπατρισμός έχει τις ιδιαιτερότητες του. Το βασικό κριτήριο είναι να εξετάσει κανείς, ποια είναι τα στοιχεία τα οποία διαθέτει η Ελληνική πολιτεία, εν προκειμένω το υπ. Πολιτισμού και η διεύθυνση Τεκμηρίωσης των Πολιτιστικών Αγαθών, για να δει την τακτική την οποία θα ακολουθήσει.

Αυτό εξετάστηκε και στη συγκεκριμένη περίπτωση. Η συνήθης πρακτική που ακολουθείται χρόνια τώρα, από το ΥΠΠΟΑ είναι η εξωδικαστική διαδικασία, διότι η δικαστική οδός είναι ιδιαίτερα επίπονη διαδικασία που απαιτεί πάρα πολύ ισχυρή τεκμηρίωση που στις περισσότερες των περιπτώσεων, δε διαθέτουμε. Όχι μόνο εμείς, αλλά και τα άλλα κράτη, δεν είναι δική μας πρωτοτυπία. Τα δεδομένα αυτά εκτιμήθηκαν στην συγκεκριμένη περίπτωση και καταλήξαμε ότι ο επαναπατρισμός συνολικά της Συλλογής μπορεί να επιτευχθεί μόνο με μια συμφωνία σαν αυτή που κάναμε.

Το σχόλιο του Magazine: Ο συλλέκτης Λέοναρντ Στερν εμφανίζει ελληνικές αρχαιότητες στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και το Μουσείο ακολούθως απευθύνεται στην Υπουργό Πολιτισμού της Ελλάδας. Έπρεπε κατευθείαν να αναλάβουν δράση οι αρμόδιες υπηρεσίες του Υπουργείου, να στείλουν ειδικούς επιστήμονες, να τα δουν και να ελέγξουν αν είναι αυθεντικά. Σε όσα αποδειχθούν αυθεντικά, στη συνέχεια να δουν την προέλευσή τους και βέβαια τα πιστοποιητικά τους. Και επειδή αν είναι αυθεντικά, είναι όντως και μοναδικά, το Υπουργείο πρέπει να τα κρατήσει και να τα εκθέσει σε κάποιο δημόσιο μουσείο της Ελλάδας και στο αντίστοιχο και μοναδικό Μουσείο Κυκλαδικού Πολιτισμού στη Νάξο, όταν αυτό ετοιμαστεί. Και βέβαια, όλα αυτά, σε συνεργασία με τον εισαγγελέα της Νέας Υόρκης με τον οποίο η Ελλάδα έχει 4 μνημόνια συνεργασίας για την παράνομη διακίνηση αρχαιοτήτων.

Η ευθύνη της υπουργού Πολιτισμού εδώ, κακά τα ψέματα, είναι τεράστια. Όταν περιήλθε σε γνώση της η πληροφορία ότι κάποιος ιδιώτης έχει 161 αρχαιότητες στη Νέα Υόρκη, όφειλε καταρχάς να προσπαθήσει να τον πείσει να τα δωρίσει απευθείας στην Ελλάδα, κι όχι σε ένα Ινστιτούτο με τον γιο του στο διοικητικό συμβούλιο. Αν τώρα ο Στερν δε συναινούσε να τα δωρίσει στη χώρα, η Υπουργός έπρεπε να στείλει την αρμόδια υπηρεσία του Υπουργείου και να δώσει στοιχεία στον εισαγγελέα της Νέας Υόρκης για να κατάσχει όσα αντικείμενα μπορούσαν να ταυτιστούν με προϊόντα αρχαιοκαπηλίας.

Αντιθέτως, η Υπουργός απέκρυψε από τις υπηρεσίες του Υπουργείου τη Συλλογή και για δύο χρόνια διαπραγματευόταν μυστικά με τον Στερν, με το Ίδρυμα Γουλανδρή και με το Μητροπολιτικό Μουσείο Ν. Υόρκης για να επιτευχθεί αυτή η τόσο αμφιλεγόμενη συμφωνία. Κι ενώ η Συμφωνία αμνηστεύει τον Στερν, νομιμοποιεί την προέλευση των αντικειμένων και ευνοεί σκανδαλωδώς το Μητροπολιτικό Μουσείο της Ν. Υόρκης, που θα έχει για 50 χρόνια μια συλλογή κυκλαδικών αρχαιοτήτων, η Υπουργός πανηγυρίζει για «επαναπατρισμό».

• Έγινε γνωστό από αρχαιολόγους πως το αντικείμενο 138, σύμφωνα με τον κατάλογο του μουσείου, αλλά και με τη βιβλιογραφία που υπάρχει στην έκδοση, προέρχεται από τη λαθρανασκαφή της Κέρου. Ισχύει αυτό και ποιο είναι το σχόλιο σας;

Έχω διαβάσει πολλά γύρω από το ερώτημα αυτό και αυτό γιατί δύο σύλλογοι -αυτός των Ελλήνων Αρχαιολόγων και αυτός των Εκτάκτων Αρχαιολόγων- μιλούν για ειδώλια που προέρχονται από την Κέρο και το βασίζουν σε μια βιβλιογραφία και σε ένα συγκεκριμένο επιστημονικο πόνημα της κυρίας Σωτηρακοπούλου, που έχει ασχοληθεί πολύ συστηματικά. Το ίδιο το βιβλίο αυτό, αν το διαβάσει κανείς προσεκτικά λέει ακριβώς τα αντίθετα.

Το σχόλιο του Magazine: Εμείς με τη σειρά μας κάναμε τον κόπο να ανοίξουμε τη βιβλιογραφία που αφορά το ειδώλιο 138. Τόσο η Π. Σωτηρακοπούλου, όσο και η P. Getz-Preziosi αναφέρονται στο ειδώλιο αυτό ως προερχόμενο από το νησί της Κέρου.
Σημειώστε πως η Getz-Preziosi δεν είναι τυχαία: είναι η ειδικός στον κυκλαδικό πολιτισμό την οποία ανέφερε ο ίδιος ο Leonard Stern στη συνέντευξή του στη New York Post ότι έβλεπε τα αντικείμενα της συλλογής του πριν τα αγοράσει ο ίδιος. Δυστυχώς, η ίδια ειδικός είχε σχέση και με διακινητές αρχαιοτήτων και με ιδιώτες συλλέκτες για να δημοσιεύει κυκλαδικά αντικείμενα με σκοτεινή προέλευση και διαδρομή.

Σε κάθε περίπτωση, είναι περίεργο πως ούτε στο φυλλάδιο της έκθεσης, ούτε στην έκδοση του Μουσείο Κυκλαδικού Τέχνης και του Υπουργείου Πολιτισμού για την έκθεση «Γυρισμός», αναφέρεται η προέλευση. των αντικειμένων Ακόμη και για αντικείμενα για τα οποία η βιβλιογραφία που η ίδια έκδοση παραθέτει, δηλώνει την πιθανή προέλευση. Από την πρώτη μέρα που είδε το φως της δημοσιότητας ο κατάλογος των αρχαιοτήτων της Συλλογής Στερν βρισκόμαστε μπροστά στο παράδοξο το Υπουργείο Πολιτισμού να κυκλοφορεί λίστες αρχαιοτήτων χωρίς προέλευση, που προσιδιάζουν πιο πολύ στις λίστες που εκδίδουν οι οίκοι δημοπρασιών…

• Πόσο βέβαιο είναι το Υπουργείο για τη γνησιότητα των 161 αρχαιοτήτων της συλλογής Στερν;

Η πάγια αρχή όταν επαναπατρίζονται έργα τέχνης, δεν είναι να εξετάζεται η οποιαδήποτε αυθεντικότητά τους πριν. Το πώς καταλήγει κανείς για το αν ένα αντικείμενο είναι αυθεντικό ή όχι, μπορεί να αποτελεί αντικείμενο πολυετών ερευνών και πολλές φορές η επιστημονική κοινότητα διχάζεται. Όταν επαναπατρίζεται κάτι, ποτέ δεν ερευνάται η γνησιότητα.

Και θα σας πω ένα πολύ απλό παράδειγμα, που αφορά κυκλαδικές αρχαιότητες. Όταν τον περασμένο Φεβρουάριο, επαναπατρίστηκαν τα 47 έργα τέχνης τα οποία απεδόθησαν στην Ελλάδα από τη συλλογή Στάινχαρτ, υπήρχαν και Κυκλαδικά μέσα. Κανείς δεν ασχολήθηκε για το αν τα συγκεκριμένα Κυκλαδικά είναι αυθεντικά. Επομένως σας έχω απαντήσει.

Το σχόλιο του Magazine: Αναφορικά με τα όσα λέει η υπουργός περί αυθεντικότητας, αξίζει να θυμηθούμε, επειδή η μνήμη μας δεν είναι βραχεία ευτυχώς, τι συνέβη το 2012, όταν όλη η Ελλάδα είχε “πανηγυρίσει” την εύρεση μιας πεπλοφόρου κόρης σε μία στάνη στην περιοχή της Φυλής με την πρωτοσέλιδη ανακοίνωση από εφημερίδα ευρείας κυκλοφορίας για εξάρθρωση κυκλώματος αρχαιοκαπηλίας. Μια μέρα κράτησε η δήθεν «επιτυχία» της εξάρθρωσης της σπείρας. Μετά τη δημοσιοποίηση της φωτογραφίας της πεπλοφόρου, έγινε σαφές στους πάντες ότι η Κόρη αυτή ήταν κίβδηλη και μάλιστα πιστό αντίγραφο της «Πεπλοφόρου» του Παρθενώνα, που βρίσκεται στο Μουσείο της Ακρόπολης. Γνώστες της υπόθεσης στο Υπουργείο, λένε ότι έπαιξε ρόλο η βιασύνη της τότε γενικής γραμματέως Λ. Μενδώνη, που ήθελε –εν μέσω μνημονίων και απολύσεων- να παρουσιάσει μια επιτυχία.

Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και τώρα: από τη δημοσιοποίηση των φωτογραφιών της συλλογής, πολλοί αρχαιολόγοι μιλούν για μεγάλο ποσοστό κίβδηλων αντικειμένων στη Συλλογή. Όσοι αρχαιολόγοι έχουν γράψει για τη συλλογή Στερν ως τώρα, κάνουν ειδική μνεία στο ζήτημα της κιβδηλίας. Σε άρθρο του που δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο της Οξφόρδης, ο καθηγητής Δ. Πλάντζος μιλά ευθέως για «αμφισβητούμενη αυθεντικότητα» της συλλογής και ο καθηγητής αρχαιολογίας Γ. Χαμηλάκης γράφει στην κατακλείδα του άρθρου του στο περιοδικό hyperallergic «Κι αν κάποια αντικείμενα της Συμφωνίας αποδειχτούν κίβδηλα; Αυτό όλο μπορεί τελικά να εξελιχθεί σε μια τραγικωμωδία».

Δημιουργείται εδώ η εύλογη απορία, τα αντικείμενα αυτά, πώς εκτίθενται ως αριστουργήματα στον “αυτόματο”, χωρίς καν να υπάρχουν αποδεικτικά γνησιότητας και χωρίς να ξέρουμε αν και ποια από αυτά είναι τυχόν κίβδηλα ή προϊόντα παράνομης διακίνησης;

Ο αρχαιολογικός νόμος. Τι σημαίνει κυριότητα και τι σημαίνει κατοχή

• Υπάρχει πρόβλεψη ώστε αν κάποια από τις 161 αρχαιότητες είναι προϊόν λαθρανασκαφής να κατασχεθεί και να αποδοθεί στο ελληνικό δημόσιο;

Λ. Μενδώνη: Γιατί; Όλα αυτά τα αρχαία, και τα 161, δε θα έρθουν στο ελληνικό δημόσιο;

• Μα η κατοχή τους πέρασε στο “Ινστιτούτο Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού” με έδρα το Ντέλαγουερ.

Λ. Μενδώνη: Φαίνεται ότι δεν έχετε διαβάσει το νόμο. Αυτό το οποίο από την αρχή έχει πετύχει αυτή η συμφωνία, και είμαστε περήφανοι γι’αυτό, είναι ότι η κυριότητα και η νομή των 161 εργων αναγνωρίστηκε ανέκαθεν στο ελληνικό κράτος.

Η κατοχή είναι μια έννοια που συνδυάζεται κατά κύριο λόγο με τοπική σχέση. Ο συλλέκτης παρέδωσε στο συγκεκριμενο Ινστιτούτο τα 161 αντικείμενα και αυτό που λέει η συμφωνία ότι το συγκεκριμενο Ινστιτούτο, απλώς διαχειρίζεται την έκθεσή τους μέχρι τον οριστικό επαναπατρισμό τους.

Ο συλλέκτης παρέδωσε στο Ινστιτούτο τα αντικείμενα αυτά και η συμφωνία προβλέπει ότι το Ινστιτούτο απλώς διαχειρίζεται την έκθεσή τους μέχρι τον οριστικό επαναπατρισμό τους. Πουθενά στη συμφωνία δεν αναφέρεται ότι το ελληνικό δημόσιο παραιτείται του δικαιώματός του, πράγμα που είχε συμβεί στο παρελθόν -και όχι εσφαλμένα- πριν από αρκετά χρόνια όταν επέστρεψαν δυο αρχαιότητες από συλλέκτη της Νέας Υόρκης, το ελληνικό δημόσιο ήξερε καλά ότι είναι αρχαιοκαπηλικά. Είχε και τις αποδείξεις.

Παρ’όλα αυτά προκειμένου να τα επαναπατρίσει και να επιστρέψουν στην Ελλάδα, αναγνώρισε την καλή πρόθεση του συλλέκτη και την παραίτηση του ελληνικού δημοσίου. Αυτή τη στιγμή κάτι τέτοιο δεν προβλέπεται πουθενά στο νόμο. Το ελληνικό δημόσιο δεν παραιτείται πουθενά από κανένα του δικαίωμα, ούτε παρελθοντικό ούτε μελλοντικό

• Δηλαδή το Ινστιτούτο μπορεί ή όχι να αποφασίσει για παράδειγμα να μην εκτεθούν τα αντικείμενα στη Νάξο;

Λ. Μενδώνη: Από τη στιγμή που επαναπατριζονται τα αντικείμενα το Ινστιτούτο δεν έχει καμία αρμοδιότητα. Έχει συγκεκριμένη αρμοδιότητα και μάλιστα ο,τιδήποτε κάνει για την προβολή αυτής της συλλογής θα πρέπει να έχει την έγκριση του υπ. Πολιτισμού. Από τη στιγμή που επαναπατρίζονται, το Ινστιτούτο δεν έχει καμία αρμοδιότητα. Οτιδήποτε κάνει το Ινστιτούτο σε σχέση με τη Συλλογή ή την προβολή του ελληνικού πολιτισμού θα πρέπει να έχει την έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού. Όταν ιδρύθηκε το Ινστιτούτο δεσμεύθηκε ότι θα ακολουθεί απολύτως το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο και τον αρχαιολογικό νόμο. Σαφέστερα δεν μπορούσαν να είναι τα πράγματα.

• Όταν ολοκληρωθεί ο επαναπατρισμός θα καταργηθεί το Ινστιτούτο Ντέλαγουερ;

Λ. Μενδώνη: Το Ινστιτούτο έχει δουλειά να κάνει: την προβολή του ελληνικού πολιτισμού. Ελέγχεται η πλειοψηφία του από το Κυκλαδικό Μουσείο, ακολουθεί σύμφωνα με το καταστατικό του τον αρχαιολογικό νόμο και το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο. Όλα αυτά κατατέθηκαν στη Βουλή πριν την ψήφιση του νόμου.

Όντως ισχύει αυτό που λέει η υπουργός σχετικά με τη κυριότητα και την κατοχή;

Το σχόλιο του Magazine: Αυτά που λέει η κυρία Μενδώνη δεν ισχύουν. Αν διαβάσει κανείς προσεκτικά – όπως η ίδια μας παρακινεί- τον αρχαιολογικό νόμο θα καταλάβει πως μετά τη δωρεά του Λέοναρντ Στερν, η κατοχή των αρχαιοτήτων δεν πέρασε στην Ελλάδα. Μάλιστα, το ΦΕΚ του νόμου περιέχει σε παράρτημα ολόκληρο το κείμενο της Δωρεάς του L. Stern προς το Ινστιτούτο του HACI (στα αγγλικά και με τις υπογραφές του L. Stern και του Peter Goulandris εκ μέρους του Ινστιτούτου).

Η Ελλάδα κρατάει την κυριότητα των αρχαιοτήτων, κάτι που όμως προβλέπει ο ελληνικός νόμος για όλες τις αρχαιότητες που έχουν ανασκαφεί σε ελληνικό έδαφος. Η κατοχή (που είναι ουσιαστικά η διαχείριση των αρχαιοτήτων) πέρασε στο “Ινστιτούτο Ελληνικού Πολιτισμού” με έδρα το Ντέλαγουερ και το Διοικητικό Συμβούλιο, όπου συμμετέχει ο γιος του Stern και ο γενικός διευθυντής των επιχειρήσεων του.

Ο κάτοχος είναι αυτός που αποφασίζει τι θα γίνει με αυτά που κατέχει –το ελληνικό δημόσιο απλώς συναινεί ή όχι σε αυτό που θέλει ο κάτοχος. Αυτός που έχει την κυριότητα απλώς και μόνο εγκρίνει. Να διευκρινίσουμε επίσης ότι η αναγνώριση της κατοχής δεν έχει ημερομηνία λήξης: πρακτικά για πάντα η τύχη των αρχαιοτήτων αυτών θα αποφασίζεται από το ΔΣ του Ιδρύματος.

• Σε σχέση με την ταυτοποίηση του αρχαιολόγου και ερευνητή παράνομων αρχαιοτήτων και διεθνών αρχαιοκαπηλικών κυκλωμάτων, Χρήστου Τσιρογιάννη, του ειδωλίου αριθμός 29 που έχει βρεθεί στη λίστα Μπεκίνα, τι έχετε να πείτε κυρία Μενδώνη;

Λ. Μενδώνη: Δεν υπάρχει καμία ταυτοποίηση ειδωλίου από τον κ. Τσιρογιάννη. Ο κ. Τσιρογιάννης είπε, ότι στα αρχεία του έχει μια μαυρόασπρη επαγγελματική φωτογραφία που δείχνει το ειδώλιο σε δική του βάση ανάμεσα σε άλλες αρχαιότητες και ο ίδιος τη θεωρεί επαγγελματική. Δεν είναι καν πολαρόιντ η φωτογραφία, που θα ήταν μία ισχυρή ένδειξη ότι αυτό το ειδώλιο έχει σχέση με κάποια λαθρανασκαφή.

Η φωτογραφία βρεθηκε σε αυτό το αρχείο που κατέχει ο κ. Τσιρογιάννης και όχι το ειδώλιο. Με συγκεκριμένη λοιπόν φωτογραφία δεν μπορεί κανείς να πιστοποιήσει ότι το ειδώλιο βρέθηκε στην κατοχή του Μπεκίνα. Από εκεί και πέρα, οι Ιταλικές αρχές έχουν παραδώσει το αρχείο στη διεύθυνση τεκμηρίωσης πολιτιστικών αγαθών. Το ΥΠΠΟΑ δια της διεύθυνσης τεκμηρίωσης επικοινωνεί συνεχώς με τις Ιταλικές αρχές.

• Έχει παραδοθεί όλο το αρχείο Μπεκίνα;

Λ. Μενδώνη: Οι Ιταλικές αρχές παρέδωσαν αυτά τα οποία δικαστικά θεωρήθηκε ότι πρέπει να παραδοθούν στις ελληνικές αρχές. Να μην ξεχνάμε ότι ο Μπεκίνα δικάστηκε στα Ελληνικά δικαστήρια, κατηγορήθηκε και καταδικάστηκε για παράνομη εμπορία 86 αρχαιοτήτων. Ανάμεσα σε αυτά δεν ήταν κανένα ειδώλιο, ούτε καν το συγκεκριμένο.

Το σχόλιο του Magazine: Καταρχάς οι αρχαιότητες που κατασχέθηκαν στα χέρια του Μπεκίνα επέστρεψαν στις χώρες προέλευσής τους. Εκτός όμως από τις ίδιες τις αρχαιότητες που κατασχέθηκαν στις αποθήκες του Μπεκίνα, κατασχέθηκαν μια σειρά από ντοσιέ, που αποτελούσαν το αρχείο του αρχαιοκάπηλου.

Σε αυτά τα ντοσιέ υπάρχουν φωτογραφίες αρχαιοτήτων που πέρασαν από τα χέρια του αρχαιοκάπηλου και πουλήθηκαν παράνομα. Είτε φωτογραφίες που του έστελναν οι λαθρανασκαφείς (πολαρόιντ), είτε φωτογραφίες από τους συντηρητές με τους οποίους συνεργαζόταν ο Μπεκίνα. Μια τέτοια φωτογραφία αποκάλυψε ο Δρ Τσιρογιάννης και μάλιστα από ένα ειδώλιο που όντως έχει υποστεί συντήρηση πριν πουληθεί.

Η Υπουργός έπρεπε να κινητοποιηθεί αμέσως, να ψάξει να βρει αν όντως είναι από το αρχείο του Μπεκίνα. Να ρωτήσει τις ιταλικές διωκτικές αρχές πού βρέθηκε αυτή η φωτογραφία. Από μόνη της αυτή η φωτογραφία αποδεικνύει την ευθύνη της Υπουργού που επί δύο χρόνια απέκρυψε τη συλλογή από τις αρμόδιες διωκτικές αρχές και υπέγραψε μια Συμφωνία που ευνοεί τον δωρητή!. Στη Βουλή είπε ότι δεν υπάρχουν στοιχεία ότι οι αρχαιότητες έχουν διακινηθεί παράνομα. Τώρα που αποκαλύπτεται ότι τελικά υπήρχαν στοιχεία παράνομης διακίνησης, αντί να προχωρήσει έστω και τώρα στις σωστές ενέργειες, προσπαθεί να υποβαθμίσει τη σημασία της αποκάλυψης.

• Θα μπορούσατε να κάνετε μία τέτοια συμφωνία για τα γλυπτά του Παρθενώνα;

Λ. Μενδώνη: Αυτό είναι ένα άλλο θέμα. Είναι εθνικό ζήτημα που αντιμετωπίζει κυβέρνηση με διαφορετική πολιτική.

Το σχόλιο του Magazine: Με τη συμφωνία αυτή ανοίγεται ένας δρόμος επικίνδυνος και για άλλες παρόμοιες περιπτώσεις, όπως αυτή του Βρετανικού Μουσείου. Και λέμε επικίνδυνος γιατί ήδη η κυβέρνηση μιλά ήδη με το Βρετανικό Μουσείο για δανεισμό. Για παράδειγμα, θα είμαστε ικανοποιημένοι να μας φέρουν τρεις μετόπες και να ζητήσουν να τους στείλουμε τον Ηνίοχο των Δελφών, τον Ποσειδώνα του Αρτεμισίου και τη χρυσή μάσκα του Αγαμέμνονα; Στην προσπάθεια να δικαιολογηθεί η έκθεση των κυκλαδικών ευρημάτων για μισό αιώνα στο ΜΕΤ, οι βουλευτές της ΝΔ στη Βουλή μίλησαν για ένα μεγάλο μουσείο του εξωτερικού και θα επιτευχθεί προβολή της χώρας στα εκατομμύρια επισκέπτες που θα δουν την έκθεση. Μόνο που αυτή ακριβώς είναι και η επιχειρηματολογία του Βρετανικού Μουσείου για τη μη επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα…

• Στο ντοκιμαντέρ «Κύκλωμα» ο Βρετανός καθηγητής στο Κέιμπριτζ κ. Ρένφριου αναφέρει ότι οι περισσότεροι συλλέκτες ονειρεύονται να δουν τη συλλογή τους σε μουσεία και ότι τα μουσεία δεν πρέπει να δέχονται δώρα λαθρανασκαφών.

Λ. Μενδώνη: Εδώ δε δέχτηκε κάνεις δώρο. Εδώ είναι μια συμφωνία κατά τον πιο επισημο τρόπο. Τον κ. Ρένφριου τον ξέρω χρόνια και έχω την τιμή να με τιμά με τη φιλία του. Αυτό το οποίο λέει, είναι αυτό που λέμε ολοι οι αρχαιολόγοι: πως ένα εύρημα, έξω από τα συμφραζόμενα του, αντιμετωπίζεται σαν απλό έργο τέχνης κι όχι σαν ιστορική μαρτυρία. Δυστυχώς είναι γεγονός ότι ευρήματα από λαθρανασκαφές κυκλοφορούν σε όλο τον κόσμο. Ε, αυτό το οποίο ανήκει στην Ελλάδα έστω και από αυτά, εμάς η πολιτική μας είναι να επιστρέψει στην Ελλάδα.

Το σχόλιο του Magazine: Για να ξεκινήσουμε από τα αυτονόητα και τα δεδηλωμένα. Καταρχάς η συλλογή αποτελεί αντικείμενο δωρεάς από τον Στερν στο Ινστιτουτο, δωρέα που “σφραγίστηκε” μάλιστα από την Ελληνική Βουλή. Στο ΜΕΤ θα λάβει χώρα μία έκθεση ακριβώς σαν αυτή που λέει ο Ρένφιου, δηλαδή θα εκτεθούν 161 κυκλαδικές αρχαιότητας με την επιγραφή “Συλλογή Στερν”. Τουτέστιν θα γίνει αυτό που περιγράφεται στο ντοκιμαντέρ ως παράδειγμα προς αποφυγήν.

• Σκεφτήκατε καθολου και αν ναι, γιατί δεν το πράξατε, κατά τη διάρκεια της διαπραγμάτευσης, να απευθυνθείτε στις διωκτικές αρχές; Με δεδομένο ότι η εισαγγελία της Νέας Υόρκης έχει παράξει έργο.

Λ. Μενδώνη: Ξέρετε πολλά κράτη, εν προκειμένω την Ελλάδα, που να μπορούν να παρεμβαίνουν στους διωκτικούς θεσμούς άλλων χωρών; Κάθε χώρα έχει τη νομοθεσία της και κάθε πολίτης, εν προκειμένω ο Λέοναρντ Στερν, αντιμετωπίζεται ως Αμερικανός πολίτης. Και αλήθεια, τι να πούμε στις διωκτικές αρχές; Ότι έχουμε ένα συλλέκτη που με τα αμερικανικά δεδομένα είναι απόλυτα νόμιμος; Το ΥΠΠΟΑ έχει εξαιρετικές σχέσεις με την Εισαγγελία της Νέας Υόρκης. Είναι αστείο αυτό που ακούγεται ότι η συμφωνία μας εμποδίζει τον Εισαγγελέα να προβεί σε έργα. Αν κρίνει ότι πρέπει να κάνει κάτι, θα το κάνει.

Το σχόλιο του Magazine: Εδώ να επαναλάβουμε πως η Ελλάδα έχει τέσσερα μνημόνια συνεργασίας με τις ΗΠΑ για την παράνομη διακίνηση αρχαιοτήτων. Σε αυτή τη βάση συνεργάζεται και με την Εισαγγελία της Ν, Υόρκης. Μάλιστα βοηθός εισαγγελέα στη Ν. Υόρκη είναι ο Μάθιου Μπογδάνος, ελληνοαμερικανός που έχει συμβάλει καθοριστικά στην πάταξη της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων στη Νέα Υόρκη και επιδεικνύει ιδιαίτερη ευαισθησία σε ό,τι αφορά στις αρχαιότητας της Ελλάδας. Κι όμως, το Υπουργείο Πολιτισμού να προχώρησε στη συμφωνία με τον Στερν και το ΜΕΤ, χωρίς καν να έχει ενημερώσει την εισαγγελία της Ν. Υόρκης.

• Θα ακολουθήσετε το ίδιο σχήμα και για επιστροφή άλλων αρχαιοτήτων;

Λ. Μενδώνη: Αυτό θα εκτιμηθεί. Μπορεί και να μπορεί.

• Γιατί αποφασίστηκε μέσω της συμφωνίας να έρθουν τα 15 αυτά αριστουργήματα και τα υπόλοιπα μετά στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης κι όχι στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ή σε ένα άλλο δημόσιο μουσείο; Και γιατί είναι εταιρος; Ήταν επιθυμία του κ. Στερν;

Λ. Μενδώνη: Έχουμε υπογράψει εμείς κάτι με τον κ. Στερν; Και δεν υπάρχει καμία απαίτηση του κυρίου Στερν. Και γιατί να μην είναι ιδιωτικό το μουσείο; Το Κυκλαδικό Μουσείο ίδρυσε το Ινστιτούτο το οποίο δεν μπορούσε να ιδρυθεί από δημόσιο φορέα, ούτε καν από το ΥΠΠΟ. Χρειαζόταν ένας αξιόπιστος ιδιωτικός φορέας που να εποπτεύεται από το υπουργείο. Ο φορέας αυτός είναι το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Και επειδή στην Ελλάδα είναι βραχεία η μνήμη, ας μην ξεχνάμε πως αν έχει επαναπατριστεί ο θησαυρός της Κέρου είναι χάρη στη Ντόλλη Γουλανδρή που από τη δεκαετία του ’90 και τελευταία το 2003 έδωσε μεγάλα κεφάλαια. Νομίζω λοιπόν ότι οφείλουμε μερικά πράγματα.

Το σχόλιο του Magazine: Σε συνέντευξή του στη New York Post o ίδιος ο κύριος Στερν δήλωσε πως επί τρία χρόνια συνεργαζόταν με το Yπουργείο Πολιτισμού με στόχο να επιτύχει την επιθυμία του: μία συμφωνία ώστε να μπορούν να βλέπουν τη συλλογή του τα εγγόνια του στη Ν. Υόρκη. Αυτό σίγουρα το πέτυχε.

Αν χρειαζόταν ένα ίδρυμα στην Αμερική, γιατί δεν ίδρυσε το ελληνικό δημόσιο ένα Ινστιτούτο -όπως υπάρχει για παράδειγμα το Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας- και να δεχθεί αυτό τη δωρεά; Με τον τρόπο αυτό, οι αρχαιότητες θα πέρναγαν στην κατοχή του δημοσίου. Ακόμη κι αν δεχτούμε ότι, για κάποιο λόγο η κυβέρνηση ή ο Στερν ήθελαν αν εμπλακεί και το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Γιατί η δωρεά δεν έγινε στο Ινστιτούτο του Ιδρύματος Γουλανδρή που ήδη υπάρχει με έδρα τη Νέα Υόρκη και λειτουργεί πολλά χρόνια; Για ποιο λόγο δημιουργήθηκε ένα νέο Ινστιτούτο, με συμμετοχή του γιου του κύριου Στερν και με έδρα τον φορολογικό παράδεισο του Ντελαγουέιρ, μόλις ένα μήνα πριν την υπογραφή της εν λόγω συμφωνίας; Σε αυτά τα ερωτήματα καμία από τις απαντήσεις που έχει δώσει ως τώρα η Υπουργός δεν είναι επαρκής…

Κι ένα πρόσφατο παράδειγμα πραγματικού επαναπατρισμού

Ο Τζον Γκόμπερτς, ένας Αμερικανός που ζει στην Ουάσινγκτον, κληρονόμησε 19 αρχαιότητες από τη γιαγιά του. Όταν διάβασε άρθρα της βρετανικής εφημερίδας Guardian σχετικά με τον επαναπατρισμό των γλυπτών του Παρθενώνα και άλλων αριστουργημάτων που στεγάζονται στο Βρετανικό Μουσείο συνειδητοποίησε πως αυτές μπορεί να προέρχονταν από παράνομες ανασκαφές, αφού δεν είχαν ιστορικό σε συλλογές συλλεκτών.

Έτσι θέλοντας να κάνει το σωστό, μίλησε με τα αδέλφια του και αποφάσισαν από κοινού, να επιστρέψουν τις αρχαιότητες στην Ιταλία, την Ελλάδα, την Κύπρο και το Πακιστάν αντίστοιχα.

Μην έχοντας ιδέα πώς γίνεται ο επαναπατρισμός των αρχαιοτήτων, ο Αμερικανός αισθανόταν αρχικά ανησυχία μήπως «έμπλεκε» παραδεχόμενος ότι είχε τα αντικείμενα στην κατοχή του. Έτσι, επικοινώνησε με αρχαιολόγο και ερευνητή παράνομων αρχαιοτήτων και διεθνών αρχαιοκαπηλικών κυκλωμάτων
Χρήστο Τσιρογιάννη που αναφερόταν στα άρθρα της βρετανικής εφημερίδας.

«Με προσέγγισε και μου ζήτησε συμβουλές για να κάνει το σωστό. Είναι μια υπέροχη περίπτωση ανθρώπου που ενήργησε με αυτόν τον τρόπο επειδή διάβασε τα άρθρα του Guardian. Μου έστειλε φωτογραφίες από τις αρχαιότητες και τα έργα ήταν εμφανώς γνήσια», λέει στην εφημερίδα ο καθηγητής. Αναγνώρισε κάθε αντικείμενο, υποδεικνύοντας τη χώρα στην οποία πρέπει να επιστραφεί.