ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΡΙΩΝ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ: ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΕΝΗΡΓΗΣΕ Η ΠΡΟΝΟΙΑ ΚΑΙ Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΙΚΟΥ ΕΝΣΤΙΚΤΟΥ

Θα είχε ένα ενδιαφέρον κάποια κάποια στιγμή να μαζευτούμε, ως κοινωνία και να ‘μετρηθούμε’. Να δούμε ποιες ποιότητες (στοιχεία) από αυτές που το πάλαι ποτέ προσδιόριζαν το είδος που λέγεται ‘άνθρωπος’ εξακολουθούν να υπάρχουν. Και πώς όσο εξελισσόμασταν (ως είδος), βάλαμε σε δεύτερη μοίρα την προσωπική βελτίωση -για να κάνουμε ό,τι έκαναν οι άλλοι, οι πολλοί.

Από την στιγμή της σύλληψης της Ρούλα Πισπιρίγκου αμφισβητείται η ανθρωπότητα και ο ρόλος της κοινωνικής πρόνοιας στη χώρα μας.

Τo Magazine επικοινώνησε με τον Σύνδεσμο Κοινωνικών Λειτουργών Ελλάδος και το γενικό γραμματέα, Γιώργο Λουκά. Αφότου πρώτα συμφωνήσαμε πως θα ήταν χρήσιμο να γίνει μια πιο εις βάθος συζήτηση για τις υπηρεσίες που είναι διαθέσιμες στη χώρα μας, ρωτήσαμε πώς επεμβαίνουν σε περιπτώσεις που σχετίζονται με παιδιά.

Πρώτα θα χρειαστεί να κάνουμε κάποιες διευκρινίσεις.

Στο Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων υπάρχει ειδικό link για την παιδική προστασία και όσα διαθέτει το κράτος, με το μηχανισμό να ενεργοποιείται κατόπιν αναφορών και καταγγελιών -με τον καταγγέλοντα να διατηρεί την ανωνυμία του- και να κάνει τις παραπομπές στη δικαιοσύνη. Υπάρχει και Ομάδες Προστασίας Ανηλίκων, που συγκροτούνται στους Δήμους, από κοινωνικούς λειτουργούς. Είναι αρμόδιες για θέματα κοινωνικής στήριξης παιδιών και εφήβων. Στο πλαίσιο των δράσεων τους περιλαµβάνεται η πραγµατοποίηση κοινωνικών ερευνών, για συνθήκες που ενδεχομένως ενέχουν κινδύνους για τους ανηλίκους (κακοποίηση, παραµέληση, εµπορία, εκμετάλλευση, κλπ) και για την εκτίµηση των αναγκαίων κατάλληλων µέτρων κοινωνικής στήριξης, φροντίδας και προστασίας των ανηλίκων. Οι Ομάδες συνεργάζονται άµεσα µε τις αρµόδιες Εισαγγελικές Αρχές, την Εθνική Γραµµή Παιδικής Προστασίας 1107 και το Δίκτυο των Μονάδων Παιδικής Προστασίας σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο.

Γενικά, οι παροχές κοινωνικής πρόνοιας αφορούν α) τα ΑΜΕΑ και χρόνια πάσχοντες, β) τις μητέρες, την οικογένεια και τους πολύτεκνους, γ) τους κοινωνικά αποκλεισμένους, δ) τους ηλικιωμένους, ε) λοιπές περιπτώσεις (έκτακτα επιδόματα, επιδόματα φυσικών καταστροφών κα) και στ) το Επίδομα Κοινωνικής Αλληλεγγύης Συνταξιούχων (ΕΚΑΣ).

Πάμε τώρα, και στην απάντηση του κυρίου Λουκά.

“Για να παρέμβουμε ή θα πρέπει να υπάρξει αίτημα από μια οικογένεια για βοήθεια ή υποστήριξη ή αν δεν υπάρξει, συνήθως παρεμβαίνουμε μέσω υποθέσεων που φτάνουν σε εμάς, από την εισαγγελία ανηλίκων -λαμβάνοντας την οδηγία για κοινωνική έρευνα.

Η βοήθεια και η υποστήριξη αφορούν ποικίλα θέματα και ανάλογα με το Δήμο, την στελέχωση και τα προγράμματα που διαθέτουν. Κάποιοι δήμοι έχουν ψυχολόγοι. Άλλοι όχι. Εμείς κοιτάμε τις κοινωνικές ανάγκες της οικογένειας, κάνουμε εκτίμηση της ψυχοκοινωνικής κατάστασης και εξέλιξης του παιδιού και σε περίπτωση που διαπιστωθούν συγκεκριμένα προβλήματα κάνουμε τη διασύνδεση με τις αρμόδιες υπηρεσίες. Αν είναι εξειδικευμένο το πρόβλημα και παρακολουθείτε από άλλη υπηρεσία, αυτή οφείλει να ελέγχει και τις εξελίξεις”.

Συνήθως παρεμβαίνουμε μέσω υποθέσεων που φτάνουν σε εμάς, από την εισαγγελία ανηλίκων -λαμβάνοντας την οδηγία για κοινωνική έρευνα.

Τόνισε ότι “υπάρχει μεγάλη πίεση στις υπηρεσίες. Υπάρχουν οικογένειες, με πολλά προβλήματα που κανονικά θα έπρεπε να αναλαμβάνει ένας κοινωνικός λειτουργός από 8 έως δέκα οικογένειες. Τώρα κάθε ένας έχει 40 οικογένειες. Σε κάποιες περιπτώσεις πρέπει να είμαστε κυριολεκτικά μέσα στο σπίτι. Μπορεί να υπάρχουν θέματα με ανεργία, έλλειψη ικανοτήτων διαχείρισης της καθημερινότητας, ειδικά προβλήματα (πχ νοητική στέρηση ενός γονέα) κλπ. Είναι αλήθεια πως διεκδικούμε συνεχώς προσλήψεις, γιατί θέλουμε να υπάρχουν κοινωνικές υπηρεσίες που να μπορούν να υποστηρίξουν τις οικογένειες και τους πολίτες που είναι σε μειονεκτική θέση. Εννοώ ότι δεν μιλάμε συνδικαλιστικά για προσλήψεις”.

Που δεν γίνονται. Αν και το ‘γιατί’ είναι ρητορικό, το έθεσα; “Αυτό που αντιλαμβάνομαι είναι ότι δεν είναι προτεραιότητα. Ενδεχομένως να παίζει ρόλο και το μοντέλο που λειτουργεί στην Ελλάδα, του άτυπου δικτύου οικογένειας και φίλων. Παρ’ ότι οι υπηρεσίες μας είναι υποστελεχωμένες, κάνουμε ό,τι μπορούμε για να στηρίζουμε όσους έχουν ανάγκη -να είμαστε δίχτυ προστασίας για τα παιδιά τους, μέσω προτεραιοτήτων που θέτουμε”.

Θυμίζω πως όλα ξεκινούν με αίτημα της οικογενείας ή με παρέμβαση της εισαγγελίας.

Το μητρικό ένστικτο είναι -διαπιστωμένα- μύθος

Η λέξη ‘μητέρα’ σημαίνει “η γυναίκα που έχει γίνει γονιός -που έχει αποκτήσει ένα ή περισσότερα παιδιά ή που έχει υιοθετήσει”. Τελεία. Δεν πάει ‘πακέτο’ με άλλες. Όπως η ενσυναίσθηση, η υπομονή, το ενδιαφέρον, η φροντίδα ή ό,τι άλλο θα νόμισες πως θα ήταν απαραίτητα για να αποκτήσεις και να μεγαλώσεις ένα παιδί.

Επιπροσθέτως, δεν θα ήθελα να ξεχνάς πως ζούμε σε πατριαρχική κοινωνία. Ως εκ τούτου, το να παρουσιάζεται η γυναίκα ως ‘φυσική φροντιστής’ ανήκει στους τρόπους που κάνει τη μητρότητα και ό,τι άλλο την αφορά, ‘καθήκον’.

Την ίδια ώρα, οι γονείς δεν έχουν την παραμικρή ιδέα τι να κάνουν με το πλάσμα που εμφανίζεται στη ζωή τους τις πρώτες ημέρες. Είτε βγαίνει από τη μήτρα γυναίκας, είτε όχι. Βλέπεις, μελέτη έχει ενημερώσει ότι οι ανάδοχοι γονείς βιώνουν αυξημένα επίπεδα ωκυτοκίνης, σεροτονίνης και ντοπαμίνης, κατά τη μετάβαση στη γονεϊκότητα και τη σύνδεση με το παιδί. Δηλαδή, η χημεία του εγκεφάλου αλλάζει με τον ίδιο τρόπο, είτε γίνεσαι βιολογικά γονιός, είτε με όποιον άλλον τρόπο.

Αυτό που λες ‘μητρικό ένστικτο’ είναι περισσότερο κανόνας της κοινωνίας (σου είπα πριν για την πατριαρχική κοινωνία, έτσι), από ό,τι είναι φυσικό ένστικτο. Κοντολογίς είναι δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Έρευνες έχουν αποκαλύψει πως το είδος της αίσθησης που αποκαλούμε ‘μητρικό ένστικτο’ είναι βιολογικοί και ορμονικοί παράγοντες που ‘συντρέχουν’ την περίοδο της εγκυμοσύνης (βλ. δράση προλακτίνης και αλλαγές στον εγκέφαλο -που ειρήσθω εν παρόδω συμβαίνουν και σε άλλα σπουνδυλωτά που δεν συμπεριφέρονται τελικά, όπως περιμένουμε να συμπεριφερθούν οι άνθρωποι).

Μια άλλη μελέτη έρευνα που καταρρίπτει το μύθο του μητρικού ενστίκτου αναφέρει ότι οι γυναίκες και οι άνδρες είναι εξίσου επιδέξιοι στο να αναγνωρίζουν το κλάμα του βρέφους τους. Οι ερευνητές προσδιόρισαν ότι ο χρόνος που αφιερώνει ένας γονιός με το μωρό του, σχετίζεται άμεσα με το να μπορεί να αναγνωρίσει το κλάμα του –δεν παίζει ρόλο το φύλο του γονέα.

Σε ό,τι αφορά τη φυσική επαφή της μητέρας με το παιδί, επιστήμονες έχουν διατυπώσει τη θεωρία πως δεν είναι μητρικό ένστικτο, αλλά φυσικό ένστικτο επιβίωσης: ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον που εξαρτάται από άλλους -και δη από την οικογένεια- για να αναπτυχθεί.

Οι άνθρωποι ‘προγραμματίζονται’ για την αναπαραγωγή. Το γυναικείο σώμα υφίσταται πολλές ορμονικές αλλαγές, κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Αυτή η απελευθέρωση ορμονών επηρεάζει τη συμπεριφορά, τις αντιλήψεις και τα συναισθήματα. Οι αλλαγές στα οιστρογόνα και η απελευθέρωση ωκυτοκίνης (βλ. ορμόνη της αγάπης) ενθαρρύνουν το δέσιμο, την προσκόλληση και την έλξη. Ωστόσο, η επιθυμία μιας γυναίκας να γίνει μητέρα, δεν είναι πάντα έμφυτη. Πολλές υγιείς γυναίκες δεν βιώνουν τη ‘μητρική ορμή’.

Σε ό,τι αφορά τη φυσική επαφή της μητέρας με το παιδί, επιστήμονες έχουν διατυπώσει τη θεωρία πως δεν είναι μητρικό ένστικτο, αλλά φυσικό ένστικτο επιβίωσης: ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ων που εξαρτάται από άλλους -και δη από την οικογένεια- για να αναπτυχθεί. Το ίδιο ένστικτο ‘ακυρώνεται’ από συναισθηματικούς παράγοντες, όπως η επιλόχειος κατάθλιψη. Συνθήκες που έχουν να κάνουν, σε μεγάλο βαθμό και με τις προσδοκίες που ασκούν πίεση στους ανθρώπους -και συχνά οδηγούν στην αυτοκατηγορία.

Τι είναι ένστικτο, τι ορμή και τι ανάγκη

Μέσα στα χρόνια, επιστήμονες εξηγούν πως για να καταλάβουμε από πού προέρχεται ο όρος ‘μητρικό ένστικτο’, πρώτα πρέπει να καταλάβουμε τη διαφορά μεταξύ ενστίκτου και ορμής. Στην ψυχολογία, μια φυσιολογική ορμή είναι μια κατάσταση παρακίνησης που προκύπτει από μια φυσιολογική ανάγκη. Μια ανάγκη είναι μια στέρηση που υποβόσκει (κάτω από την ορμή). Όσο για το ένστικτο, είναι μια έμφυτη ή μη μαθημένη απάντηση σε ένα ‘σήμα’.

Ένστικτα έχουν όλα τα είδη και είναι προϊόν εξελικτικών πιέσεων που διαμορφώνουν τη συμπεριφορά -με την πάροδο του χρόνου. Με άλλα λόγια, οι ορμές είναι κίνητρα. Τα ένστικτα είναι συμπεριφορές.

Οι άνθρωποι δεν έχουν ένστικτα με τον τρόπο που τα έχουν τα περισσότερα ζώα. Αυτό συμβαίνει επειδή τα περισσότερα ένστικτα είναι άκαμπτα, αμετάβλητα και προκαλούνται από ένα απλό ερέθισμα -την στιγμή που οι άνθρωποι είναι ευέλικτοι και προσαρμόσιμοι.

Παράδειγμα; “Μπορεί να πεινάμε, αλλά αντί να έχουμε μια καθορισμένη συμπεριφορά, όμοια με αυτή ενός ζώου -όπως ράμφισμα σε μια κουκκίδα- μπορεί να πάμε το ψυγείο ή να περπατήσουμε έως ένα παντοπωλείο”

Οι περισσότερες από τις συμπεριφορές μας, ενώ επηρεάζονται έντονα από την εξέλιξη, είναι από αυτές που μαθαίνονται. Και είναι μεταβλητές. Σε ό,τι αφορά τη μητρότητα, οι διεργασίες που διαμορφώνουν τις συμπεριφορές μας σε αυτόν τον τομέα είναι παλιές και βαθιές, αλλά θα ήταν πολύ δύσκολο να τις χαρακτηρίσουμε ενστικτώδεις. Καλύτερα περιγράφονται ως ‘γονεϊκές συμπεριφορές’ και όχι ως ‘μητρικές’ (αμφότερα τα φύλα είναι προετοιμασμένα να εμπλακούν σε σχέσεις προσκόλλησης με τα παιδιά).

Γεννάς, παίρνεις το μωρό στο σπίτι και μετά τι;

Υπάρχουν χώρες που έχουν λάβει υπ’ όψιν όλα τα παραπάνω και έχουν μπει στη λογική να κάνουν ό,τι μπορούν, για να βοηθήσουν -τους γονείς και το βρέφος, ώστε να έχουν όλοι υγεία στο μυαλό και το σώμα. Ψυχολόγοι περιγράφουν τον πρώτο καιρό της συνύπαρξης, ως ‘ψυχολογικό ναρκοπέδιο’, καθώς οι ενήλικες αντιλαμβάνονται πολύ γρήγορα πως είναι 100% υπεύθυνοι για το μικροσκοπικό, εύθραυστο και αβοήθητο πλάσμα. Όσο και αν πιστεύουν ότι έχουν προετοιμαστεί για αυτήν την αλλαγή στη ζωή τους, σύντομα διαπιστώνουν πως έχουν βασικές ελλείψεις.

Κάπως έτσι, οι Ολλανδοί δημιούργησαν θέσεις kraamverzorgster, δηλαδή μαίας που περνάει από 3 έως οκτώ ώρες την ημέρα με τους νέους γονείς, αμέσως μετά τη γέννα. Οι επισκέψεις συνεχίζονται περαιτέρω, εάν η γυναίκα θηλάζει. Η μαία αυτή βοηθά στη διδασκαλία των βασικών (από το θηλασμό, την αλλαγή πάνας και το πρώτο μπάνιο), όπως και με το φαγητό, τα καθαρά ρούχα και τη ξεκούραση της μητέρας. Αν υπάρχουν και άλλα παιδιά στην οικογένεια, βοηθά και προς αυτήν την κατεύθυνση. Εφόσον δε, προκύψουν συμπτώματα επιλόχειας κατάθλιψης ή άλλου θέματος υγείας, μεσολαβούν ώστε να σπεύσουν οι σχετικές υπηρεσίες. Το κόστος αρχικά το κάλυπτε εξ ολοκλήρου η κυβέρνηση. Τώρα οι οικογένειες πληρώνουν 4.30 ευρώ την ώρα -με το υπόλοιπο κόστος να το καλύπτει η ασφάλεια υγείας.

Θα μου πεις πως στην Ελλάδα πάντα υπάρχει μια μαμά, μια γιαγιά, μια πεθερά, μια αδελφή και εν πάση περιπτώσει κάποια (πάντα είναι γυναίκα) να βοηθήσει την κατάσταση. Δεν θέλω να σου χαλάσω το αφήγημα, αλλά όσο και αν σε αγαπούν, δεν είναι ειδικές επί θεμάτων υγείας και δεν μπορούν να λειτουργήσουν ως τέτοιες.

Παρεμπιπτόντως, η ολλανδική κυβέρνηση έχει άλλο πρόγραμμα που εφαρμόζεται αφότου ολοκληρώσει το έργο της η kraamverzorgster: γίνονται έλεγχοι αποτελεσματικότητας της βοήθειας της μαίας, με επί τόπου επισκέψεις. Μετά αναλαμβάνουν οι βρεφονηπιακοί σταθμοί που υπάρχουν για όλους (συν πολλά άλλα προγράμματα που βοηθούν την οικογένεια να μην τρελαθεί), καθώς η άδεια μητρότητας είναι 16 εβδομάδες. Στη Φιλανδία είναι 161 και οι γυναίκες παίρνουν τον πλήρη μισθό τους (συν ένα πακέτο με 63 απαραίτητα προϊόντα -δωρεάν). Στην Ιαπωνία και τη Γερμανία, η άδεια είναι στις 58 εβδομάδες ενώ στις ΗΠΑ δεν υπάρχει αυτό το προνόμιο. Στη Σουηδία και οι δυο γονείς παίρνουν άδεια 480 ημερών (τις μοιράζουν όπως θέλουν αλλά κάθε μέλος πρέπει να πάρει τουλάχιστον 90 ημέρες) και λαμβάνουν το 80% των μισθών τους.

Στην Ελλάδα η άδεια μητρότητας (τοκετού και λοχείας) είναι στις 17 εβδομάδες, με τις 8 να χορηγούνται υποχρεωτικά πριν την πιθανή ημερομηνία τοκετού και τις υπόλοιπες, μετά τον τοκετό. Επίσης, δεν χορηγείται σε θετές μητέρες. Ο μισθός καταβάλλεται, μαζί με επίδομα μητρότητας από τον ΕΦΚΑ. Υπάρχει και άδεια πατρότητας, 14 ημερών, μετ’ αποδοχών.