Κώστας Νικολόπουλος: Από το Μενίδι στο CERN και στη μελέτη της σκοτεινής ύλης

Άλλη μια σπουδαία διάκριση για την ελληνική επιστημονική κοινότητα είχαμε πριν λίγες εβδομάδες, καθώς ο Έλληνας φυσικός, Κώστας Νικολόπουλος, καθηγητής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ στη Μεγάλη Βρετανία, και ερευνητής στο CERN, τιμήθηκε στα Blavatnik Awards. Πρόκειται για έναν νέο θεσμό που απαρτίζεται από καταξιωμένους επιστήμονες -ανάμεσα τους και ορισμένοι με βραβεία Νόμπελ- που έχει ως στόχο να αναγνωρίσει και να επιβραβεύσει ταλαντούχους νέους επιστήμονες κάτω των 42 ετών, που δραστηριοποιούνται στο Ηνωμένο Βασίλειο, στους τομείς των Ανθρωπιστικών επιστημών, της Χημείας, και της Φυσικής. Η επιβράβευση βασίζεται τόσο στο έργο που έχουν μέχρι τώρα επιδείξει οι συγκεκριμένοι επιστήμονες, όσο και για τις μελλοντικές προοπτικές που εντοπίζει η κριτική επιτροπή σε αυτούς.

“Στηρίζοντας νέους επιστήμονες καθώς ξεκινούν τη σταδιοδρομία τους, δημιουργούμε θετικό αντίκτυπο στη μελλοντική ευημερία της χώρας, επιταχύνοντας την επιστημονική ανακάλυψη και καινοτομία που μπορεί να ωφελήσει την ανθρωπότητα και ενθαρρύνοντας τους άλλους να ακολουθήσουν το δρόμο τους“, δήλωσε ο Leonard Blavatnik επικεφαλής του Blavatnik Family Foundation που στηρίζει τα βραβεία, δείχνοντας μας με τα λόγια αυτά πως το Ηνωμένο Βασίλειο αντιμετωπίζει και στηρίζει το επιστημονικό δυναμικό του.

Βέβαια, η αλήθεια είναι πως για τους συναδέλφους του, που γνωρίζουν καλά την πορεία και το έργο του Κώστα Νικολόπουλου, το βραβείο αυτό μάλλον δεν αποτελεί και ιδιαίτερη έκπληξη, παρά μια “αναμενόμενη” εξέλιξη των πραγμάτων. Και αυτό, διότι, πριν ξεκινήσει την καριέρα του στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ, ο Έλληνας Καθηγητής ηγήθηκε ομάδας 100 φυσικών στο πείραμα ATLAS, μια μεγάλη επιστημονική συνεργασία στο CERN, η οποία συνέβαλε σημαντικά στην ανακάλυψη του μποζονίου Higgs, του λεγόμενου εκλαϊκευμένα και κάπως καταχρηστικά “σωματιδίου του Θεού”. Αυτή η ανακάλυψη, που ανακοινώθηκε από κοινού από τις συνεργασίες ATLAS και CMS στο CERN, θεωρείται μία από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις στη θεμελιώδη φυσική αυτόν τον αιώνα.

Η επίσημη τελετή απονομής των βραβείων θα γίνει στις 6 Μαρτίου και ήταν μια καλή αφορμή για να συναντήσουμε τον Κώστα Νικολόπουλο στην Αθήνα, σε μια από τις ολιγοήμερες επισκέψεις που πραγματοποιεί στην πατρίδα. Τον ρωτήσαμε για τα πρώτα του βήματα, το πάθος του για τη φυσική, το CERN, τη ζωή στην Αγγλία, την διάκριση, τις προοπτικές μιας επιστροφής στην Ελλάδα και τα επόμενα σχέδια του. Για να είμαστε ειλικρινείς περισσότερη ώρα μας μιλούσε για το σωματίδιο Higgs, για διάφορους μαθηματικούς τύπους, και για τη σκοτεινή ύλη, σε σημείο που φλερτάραμε με μια τελείως αποτυχημένη συνέντευξη, μιας και όλα αυτά ακούγονταν κάπως “κινέζικα”, αλλά από την άλλη αυτό δεν δείχνει και την αφοσίωση του ανθρώπου πάνω στο αντικείμενό που υπηρετεί;

Τα πρώτα ερεθίσματα, το Πανεπιστήμιο και το CERN

“Τελείωσα το δημόσιο σχολείο στο Μενίδι. Εκεί σιγά-σιγά μπήκε το “μικρόβιο” της φυσικής μέσα από τα πρώτα απλά πειράματα που κάναμε. Κατάλαβα από νωρίς ότι έχω έφεση στον τομέα αυτό και έτσι έβαλα τα δυνατά μου και μπήκα στο Τμήμα Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, πέρασα από όλες τις βαθμίδες μέχρι το διδακτορικό μου, και μέσω του Πανεπιστημίου ήρθε και η γνωριμία και η ενασχόληση με το CERN” μας λέει στις πρώτες αναγνωριστικές συστάσεις, υπογραμμίζοντας πως δεν έχει σημασία από που ξεκινάει κάποιος αλλά σημασία έχουν οι στόχοι που θέτει και η προσπάθεια για να τους κατακτήσει. “Για να γίνεις καλός σε κάτι , πρέπει να σου αρέσει. Ξέρω ότι για αρκετούς σήμερα στα χρόνια της κρίσης που κάνουν για βιοποριστικούς λόγους πράγματα που δεν τους αρέσουν αυτό που λέω φαντάζει πολυτέλεια, αλλά είναι βασικό για να γίνεις καλός και να προχωρήσεις. Δεν συζητάμε βέβαια ότι χρειάζεται διάβασμα, κόπος, και μεγάλη προσπάθεια. Αυτά είναι αυτονόητα. Τίποτα δεν έρχεται απλά και από τη μία μέρα στην άλλη” συμπληρώνει.

Ας επιστρέψουμε όμως την κουβέντα στο CERN, μιας και γύρω από αυτό πολλές θεωρίες “συνωμοσίας” θα βρει κανείς απλά με μια αναζήτηση στη google. “Τίποτα το μυστήριο δεν υπάρχει γύρω από το CERN. Το CERN ουσιαστικά είναι μια εγκατάσταση με ανθρώπους από όλο τον κόσμο. Στηρίζεται από τα κράτη, συμμετέχουν δεκάδες πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα και όλα είναι δημόσια και προσβάσιμα στον καθένα. Και μάλιστα εκεί δεν εργάζονται μόνο φυσικοί. Υπάρχουν και μηχανικοί δηλαδή άνθρωποι που ασχολούνται με το τεχνολογικό κομμάτι της εγκατάστασης και αυτοί είναι εξίσου σημαντικοί για τη λειτουργία του” λέει καταρρίπτοντας κάθε μύθο.

Η ανακάλυψη του σωματιδίου Higgs

“Βρέθηκα αρκετές φορές στο CERN λόγω της συνεργασίας που είχε το Πανεπιστήμιο Αθηνών αλλά η κορυφαία στιγμή ήταν όταν ως επικεφαλής μιας ομάδας 100 επιστημόνων στο πείραμα ATLAS μαζί με το πείραμα CMS καταφέραμε να εντοπίσουμε το σωματίδιο Higgs, το καλοκαίρι του 2012. Είναι το τελευταίο σωματίδιο του καθιερωμένου προτύπου, δηλαδή της θεωρίας που υπάρχει για την κατανόηση του σύμπαντος, και το οποίο μας έλειπε. Για να το πούμε απλά είναι αυτό δηλαδή που δίνει μάζα στα άλλα σωματίδια. Άρα είναι πολύ σημαντικό”, μας εξηγεί με περηφάνια.

Είχαμε καταλάβει ότι κάτι θα βρίσκαμε. Δεν έπρεπε να κάνουμε το παραμικρό λάθος

Τι γινόταν άραγε εφτά χρόνια πίσω στο CERN; Πώς το βίωναν οι άνθρωποι μέσα στο πείραμα; “Δεν είχαμε χρόνο να σκεφτούμε τίποτα άλλο εκείνη την περίοδο. Όλη η ζωή μας μέσα και έξω από το CERN περιστρεφόταν γύρω από αυτό. Ξέραμε ότι είμαστε κοντά, το είχαμε καταλάβει, είχαμε τις ενδείξεις. Δεν έπρεπε να κάνουμε το παραμικρό λάθος. Μόλις τελειώσαμε και καταλάβαμε τι έχει γίνει νιώσαμε όλοι τεράστια ικανοποίηση”, θυμάται ο ίδιος. “Έζησα τη διαδικασία στο 100%, και δεν το έχω μετανιώσει. Νιώθω πολύ τυχερός που βρέθηκα εκεί σ’ αυτή τη συγκυρία. Από τη μία είναι και θέμα τύχης από την άλλη είναι και θέμα τόλμης. Ήταν μια ευκαιρία που δεν την άφησα να πάει χαμένη. Μέσα από αυτή τη διαδικασία κατάλαβα ότι πρέπει να αρπάζουμε τις ευκαιρίες που μας δίνονται” συμβουλεύει τους νεότερους και συμπληρώνει “πολλοί έχουν ευκαιρίες και ουσιαστικά δεν καταλαβαίνουν ποτέ ότι τις έχουν”.

Να αρπάζουμε τις ευκαιρίες που μας δίνονται

Το ότι η ανακάλυψη του Higgs ήταν κάτι σημαντικό για την επιστήμη είναι σαφές. Όμως εδώ γενάται ένα απλό ερώτημα. Τελικά πόσο σημαντικό ήταν για τη ζωή μας; Επιστήμη για την επιστήμη λοιπόν ή επιστήμη με απτά αποτελέσματα; “Καταλαβαίνω ότι το Higgs ήταν η “είδηση”. Προφανώς τέτοιες ειδήσεις δεν μπορούμε να έχουμε κάθε μέρα. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν γίνονται πράγματα που επιβεβαιώνουν όσα ξέρουμε ή γεννούν νέα ερωτήματα. Δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν νέες ιδέες που τίθενται προς διερεύνηση και μελέτη. Επίσης γνώση που αποκτούμε στο CERN και λύσει σε προβλήματα που προκύπτουν έχουν περάσει στη βιομηχανία και στην τεχνολογία. Για παράδειγμα η τεχνική που χρησιμοποιήθηκε στο πείραμα για τη συγκόλληση τμημάτων του επιταχυντή ώστε να υπάρχει κενό ανάμεσα για να κινούνται τα σωματίδια είναι η τεχνική που πλέον χρησιμοποιείται στα φωτοβολταϊκά συστήματα. Άρα, υπάρχουν συνεχώς εξελίξεις, απλά είναι λιγότερο δημοφιλής”, απαντά.

Το Μπέρμιγχαμ και η “σκοτεινή ύλη”

Όπως καταλάβαμε και από την παραπάνω απάντηση μετά την ανακάλυψη του σωματιδίου Higgs όλοι αυτοί οι άνθρωποι όχι μόνο “δεν κρέμασαν τα επιστημονικά τους παπούτσια” απολαμβάνοντας τους καρπούς της επιτυχίας αλλά αντιθέτως η ανακάλυψη τους άνοιξε την όρεξη, τους έδωσε νέα κίνητρα και η δίψα για νέες ανακαλύψεις παραμένει αμείωτη. “Η επιστήμη δεν σταματά. Έχουμε ακόμα να εξηγήσουμε πολλά γύρω από τον τρόπο που κατανοούμε τον κόσμο. Το σωματίδιο Higgs ήταν πράγματι ένα επιστημονικό ορόσημο αλλά μετά την ανακάλυψή του ξεκινά πλέον η μελέτη του. Πρέπει να ανακαλύψουμε τις ιδιότητες του, να δούμε πως αντιδρά, να δούμε σε ποιο βαθμό επιβεβαιώνει τη θεωρία που μέχρι τώρα έχουμε. Υπάρχει δρόμος ακόμα” μας εξηγεί. Για τον ίδιο αυτός ο δρόμος πια δεν είναι μονόδρομος που οδηγεί μόνο στο μποζόνιο Higgs αλλά έχει αποκτήσει και παράδρομους. Ο ένας είναι ακαδημαϊκός μιας και από το 2012 κατέχει θέση λέκτορα στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου του Μπέρμιγχαμ, ο άλλος είναι κοινωνικός αφού με απλές δράσεις μέσα από τη μουσική και το χορό μιλά για την επιστήμη σε νέα μικρά παιδιά και ο τρίτος είναι και αυτός ερευνητικός αλλά στο κομμάτι της σκοτεινής ύλης.

Η υπόθεση της σκοτεινής ύλης έχει ως στόχο να εξηγήσει διάφορες αστρονομικές παρατηρήσεις που δεν συμφωνούν με τη θεωρία μας για τη βαρύτητα, όπως ανωμαλίες στην ταχύτητα περιστροφής των αστεριών στις παρυφές των γαλαξιών. Η ταχύτητα αυτή είναι μεγαλύτερη από το αναμενόμενο, πράγμα που εξηγείται είτε με την παραδοχή ότι η θεωρία μας για τη βαρύτητα είναι λάθος (γεγονός όμως για το οποίο υπάρχουν πολλά αντίθετα επιχειρήματα) είτε με τη θεώρηση της ύπαρξης μιας μεγάλης ποσότητας μάζας που, προς το παρόν τουλάχιστον, δεν μπορούμε να δούμε. Η ύπαρξη της σκοτεινής ύλης θα έλυνε ένα πλήθος προβλημάτων συνέπειας στη θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης, και ο καθορισμός της φύσης αυτής της ελλείπουσας μάζας του Σύμπαντος είναι ένα από τα πιο περίπλοκα προβλήματα της σύγχρονης κοσμολογίας, που ο Κώστας Νικολόπουλος με ένα νέο πείραμα στον Καναδά ελπίζει και ρίξει περισσότερο φως.

Τέλος, αν και ο ίδιος εγκατέλειψε την Ελλάδα πριν την οικονομική κρίση, δεν θα μπορούσαμε να πούμε δύο λόγια για όλους τους νέους επιστήμονες που έφυγαν αναζητώντας ένα καλύτερο μέλλον στο εξωτερικό. “Υπάρχουν πολλοί καλοί Έλληνες επιστήμονες. Από τη μία χαίρομαι που πετυχαίνουν στο εξωτερικό από την άλλη υπάρχει και ένας προβληματισμός για την φυγή όλων αυτών των ανθρώπων από τη χώρα. Πρέπει να δωθούν άμεσα σημαντικά κίνητρα παραμονής και επιστροφής στην Ελλάδα. Εγώ -αν όχι τώρα- κάτω από τις κατάλληλες συνθήκες στο μέλλον δεν θα το απέκλεια” εξομολογείται, κλείνοντας μια ενδιαφέρουσα συζήτηση που μέσα στην κρίση και στον αρνητισμό που μας περιβάλλει άνθρωποι σαν τον Κώστα μπορούν να αποτελέσουν φωτεινό παράδειγμα για μια Ελλάδα που προκόβει, μοχθεί, δημιουργεί.