‘Οι τελευταίες ημέρες του Στάλιν’

της Μαρίνας Καρπόζηλου

Ο μελετητής Τζόσουα Ρούμπενσταϊν, συνεργάτης του Κέντρου Ρωσικών και Ευρασιατικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, εστιάζει στα γεγονότα που προηγήθηκαν και ακολούθησαν του ξαφνικού θανάτου του Στάλιν, τον Μάρτιο του 1953. Το καθεστώς τρόμου, οι μηχανορραφίες των «συντρόφων», οι προσωπικές εμμονές και η αντίδραση της Δύσης, είναι μερικές μόνο από τις πτυχές ενός συναρπαστικού αφηγήματος, που μας βοηθά να κατανοήσουμε πώς το τέλος του Στάλιν αναπροσδιόρισε την ιστορία του εικοστού αιώνα. 

Αναφέρεστε σε πολυάριθμους μύθους γύρω από την άσκηση της εξουσίας του Στάλιν, όπως για παράδειγμα το φως στο παράθυρο του γραφείου του που έβλεπε προς την Κόκκινη Πλατεία και έμενε αναμμένο όλη τη νύχτα, προκειμένου να φαίνεται πως μοχθούσε για λογαριασμό του σοβιετικού λαού. Ξεχωρίζετε κάποιον άλλον τέτοιο μύθο που να σας έχει κάνει εντύπωση, και ποιο είναι κατά τη γνώμη σας το μεγαλύτερο ιστορικό ψεύδος που έχει επικρατήσει γύρω από τον Στάλιν;

Μετά τον θάνατο του Λένιν τον Ιανουάριο του 1924 ο Στάλιν μόλις πήρε στα χέρια του την εξουσία προσπάθησε με κάθε τρόπο να παραποιήσει τα ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν την Οκτωβριανή επανάσταση. Ξεκίνησε έναν αγώνα ενάντια στους πολιτικούς του αντιπάλους προκειμένου να κρατήσει την εξουσία και ιδιαίτερα εναντιώθηκε στον Λέοντα Τρότσκι, του οποίου τον ρόλο ως ηγετικού στελέχους δίπλα στον Λένιν αυτός και οι σύμμαχοί του σκόπιμα υποβίβασαν στην προσπάθειά τους να προβάλουν ψευδώς φυσικά τον Στάλιν.

Η παραποίση της ιστορίας πήρε παράλογες διαστάσεις σε όλη τη διάρκεια της σταλινικής περιόδου. Εκτός τούτου κάθε μεγάλο επίτευγμα αποδιδόταν στη δική του έμπνευση. Θεωρούνταν μία μεγάλη διάνοια και αυθεντία σε όλους τους τομείς της γνώσης. Πράγματι κάτω από την ηγεσία του η χώρα του σε έναν ηρωικό πόλεμο συνέτριψε την Ναζιστική Γερμανία, αλλά ποτέ δεν γράφτηκε (στη σοβιετική ιστοριογραφία) μία ειλικρινής εξιστόρηση, κάτω από ποιές συνθήκες  οι Γερμανοί επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά τον Ιούνιο του 1941 και σε χρόνο ρεκόρ εξουδετέρωσαν την ρωσική αντίσταση. Από την άλλη μεριά μόλις ο πόλεμος  τελείωσε κοίταζε πώς να παραμερίσει τους στρατηγούς του, των οποίων είχε αποδεχθεί τις συμβουλές – και επιπλέον αυτοί ήταν στην πραγματικότητα οι δημιουργοί των ρωσικών επιτυχιών. Αλλά κανείς δεν μπορούσε να παραβγεί μπροστά του και ιδίως όταν γινόταν λόγος για τον ρόλο που υποτίθεται ότι διαδραμάτισε στην περίοδο του πολέμου.

Έχοντας μελετήσει σε βάθος τόσο την πορεία, όσο και την ψυχοσύνθεση του Στάλιν, ποια είναι η δική σας ερμηνεία για τόσο αραιές ομιλίες του; Ήταν μία στρατηγική κίνηση ώστε να διατηρηθεί η φήμη της απόλυτης μαρξιστικής αλήθειας πίσω από τα λεγόμενά του, ή θεωρείτε πως υπάρχει και άλλη εξήγηση;

Ο Στάλιν περιόρισε στο ελάχιστο τις δημόσιες εμφανίσεις του πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα να προβληθεί ακόμη περισσότερο η εικόνα του μεγάλου ηγέτη. Με αυτόν τον τρόπο οι λόγοι του και η κάθε του εμφάνιση αποτελούσε μεγάλο γεγονός που κανείς δεν μπορούσε να αγνοήσει.

Ο Στάλιν και οι «συναγωνιστές» του τον Ιανουάριο του 1947. Από αριστερά προς τα δεξιά: Μπέρια, Καγκάνοβιτς, Μαλένκοφ, Μόλοτοφ, Αλεξέι Κουζνετσόφ, Αλεξέι Κοσίγκιν, Νικολάι Βοζνεσένσκι, Ματβέι Σκιριάτοφ. Δύο χρόνια αργότερα οι Κουζνετσόφ και Βοζνεσένσκι συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν.

Αναφέρεστε σε ορισμένες εξιδανικευμένες νεκρολογίες που ακολούθησαν τον θάνατό του, όπως δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες της Δύσης. Θεωρείτε πως η κληρονομιά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έπαιξε ρόλο ώστε να αμβλυνθεί η όποια κριτική αποτίμηση του Στάλιν;

Σίγουρα, διότι όταν ο Στάλιν πέθανε είχαν περάσει μόνον οκτώ χρόνια από την ήττα της ναζιστική Γερμανίας και τότε ακόμη υπήρχε ένα υπόβαθρο σεβασμού απέναντί του, πράγμα που δεν επέτρεψε μία ειλικρινή και αντικειμενική αποτίμηση του τυραννικού καθεστώτος που δημιούργησε. Αν και γράφτηκαν πολλά απομνημονεύματα από πρώην κρατούμενους στα Γκούλακ, κείμενα, δηλαδή, που έγιναν γνωστά όταν δημοσιεύτηκαν στη Δύση, πριν ακόμη πεθάνει, τo τί ακριβώς σήμαιναν αυτά τα στρατόπεδα  ο κόσμος δεν το είχε πλήρως αντιληφθεί. Θα πρέπει να έχετε κατά νου  ότι σε αντίθεση με τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, τα σοβιετικά στρατόπεδα καταναγκαστικών έργων ποτέ δεν «απελευθερώθηκαν» από μία εξωτερική δύναμη, ούτε οι διοικητές των στρατοπέδων δικάστηκαν όπως συνέβη στη Νυρεμβέργη παρουσία του Διεθνούς Τύπου.

Στο βιβλίο σας γίνεται αναφορά στον ρόλο των Γκουλάγκ ως μέτρο κατασταλτικού ελέγχου του σοβιετικού πληθυσμού από το καθεστώς. Γιατί, σύμφωνα με τη δική σας εκτίμηση, ο Δυτικός κόσμος έμεινε για χρόνια «επιφυλακτικός και ασυνήθιστα σιωπηλός» απέναντι στη συγκεκριμένη τακτική;

Όπως αναφέρθηκα παραπάνω, πέρασε πολύς καιρός μέχρι να καταλάβουμε στον Δυτικό κόσμο και να γνωρίσουμε με κάποιες λεπτομέρειες τί ακριβώς σήμαιναν τα Γκούλακ, και ποιός ήταν ο ρόλος τους αφενός στη σοβιετική οικονομία επί Στάλιν και αφετέρου σαν ένα μέσο καταπίεσης  στα χέρια των κυβερνώντων. Το βιβλίο του Αλεξανδρ Σολτσενίτσιν, Το Αρχιπέλαγος Γκούλακ έγινε παγκοσμίως γνωστό τον Δεκέμβριο του 1973. Η έκδοσή του προκάλεσε όπως ήταν επόμενο μεγάλο ενδιαφέρον, συζητήσεις και αναλύσεις στους αριστερούς κύκλους της Δύσης, οπότε όποιο κατάλοιπο σεβασμού και νοσταλγίας για τον Στάλιν διαγράφτηκε.

Η Αϊλίν Κίναν, σερβιτόρα στο Εστιατόριο 1203στην Ουάσινγκτον, αναρτά μια επιγραφή που προσκαλεί το κοινό να φάει δωρεάν μπορστ, γιορτάζοντας έτσι τον θάνατο του Στάλιν, στις 6 Μαρτίου 1953.

Όπως άλλωστε μαρτυρά και ο τίτλος του βιβλίου σας, επίκεντρο της συγκεκριμένης έρευνας είναι οι τελευταίες μέρες της ζωής του Στάλιν. Πώς επιλέξατε το συγκεκριμένο διάστημα και ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίσατε;

Μελετώντας τις τελευταίες ημέρες της ζωής του Στάλιν αναγκαστικά αναφερόμαστε στο καθεστώς της βίας και του φόβου που κυριαρχούσε σε όλα τα στρώματα της ρωσικής κοινωνίας.  Από την άλλη μεριά δεν ήταν εύκολο να ξέρεις τι ακριβώς συνέβη μετά τον θάνατό του και να διακρίνεις την αλήθεια από τις ιστορίες και τους μύθους που σκοπίμως κυκλοφορούσαν οι διάδοχοί του. Να αναφέρουμε ένα απλό παράδειγμα: Η εφημερίδα Πράβδα δημοσίευσε ότι ο Στάλιν αρρώστησε στο διαμέρισμά του στο Κρεμλίνο, ενώ στην πραγματικότητα κατέρρευσε στο εξοχικό του (ντάτσα) έξω από τη Μόσχα. Αυτό και μόνο δείχνει αρκετά ξεκάθαρα τη φύση του σταλινικού συστήματος.

Ένα τεράστιο πλήθος κινείται αργά στην οδό Γκόρκι στο κέντρο της Μόσχας για να δει τη σορό του Στάλιν στην Αίθουσα των Κιόνων.

Ο φόβος που ενέπνεε ο Στάλιν σε οποιονδήποτε βρισκόταν κοντά του φαίνεται να ήταν καθοριστικός στο τέλος της ζωής του, καθώς όπως σημειώνετε έμεινε για ώρες αβοήθητος -αφού κανένας από τους φρουρούς του δεν τολμούσε να μπει στο δωμάτιο του προκειμένου να βεβαιωθεί πως είναι καλά, ενώ και οι γιατροί αρχικά ήταν διστακτικοί στο να τον πλησιάσουν. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε αυτή την εξέλιξη ως ένα «πλήρωμα του χρόνου» για έναν άνθρωπο που όπως λέτε αντλούσε ικανοποίηση στο να ασκεί φόβο, ενώ παράλληλα τον ενδιέφερε ιδιαίτερα η ασφάλειά του; 

Ας μου επιτραπεί να παραθέσω μερικές προτάσεις αναφορικά με την ντάτσα του Στάλιν, τους πολλούς και διαφόρους φρουρούς του, τα προστατευτικά κάγκελα, τις κλειδαριές και τα λυκόσκυλα: «Μολονότι ο Στάλιν είχε χρησιμοποιήσει όλα τα μέσα της αυτοκρατορίας του για να προστατέψει τον εαυτό του, όλες ετούτες οι προφυλάξεις απλώς τον έκαναν πιο τρωτό. Όταν κατέρρευσε, οι δικοί του κανόνες ασφαλείας δυσκόλεψαν το προσωπικό του να μάθει τι συνέβαινε, να τον βοηθήσει, να καλέσει βοήθεια. Ο οδηγός του ακολουθούσε δύο διαφορετικές διαδρομές ανάμεσα στο Κρεμλίνο και στην ντάτσα.  (…) Εκατοντάδες πράκτορες περιπολούσαν στο κτήμα της ντάτσας με γερμανικούς ποιμενικούς. Υπήρχαν πολλές κλειδαριές στην πύλη και διπλή σειρά με αγκαθωτό συρματόπλεγμα γύρω από το συγκρότημα, μαζί με σωματοφύλακες μεταξύ του οικιακού προσωπικού. Καμία από αυτές τις απανωτές ζώνες ασφαλείας δεν απέτρεψε να μείνει πεσμένος για ώρες ολόκληρες μέσα στα ίδια του τα ούρα, έχοντας παραλύσει και ανίκανος να φωνάξει».

Ο Στάλιν στο Δέκατο Ένατο Συνέδριο του Κόμματος. Φωτογραφίες σαν αυτήν, που δεν τον κολάκευαν, δεν δημοσιεύονταν. Σε πέντε μήνες ο Στάλιν θα ήταν νεκρός.

Αναφέρετε πως δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για το πώς θα εξελισσόταν ο αντισημιτισμός που είχε εξαπολύσει ο Στάλιν σε περίπτωση που παρέμενε στη ζωή. Παράλληλα αναφέρεστε σε διάφορες θεωρίες που έχουν διατυπωθεί, χωρίς όμως να έχουμε στα χέρια μας ιστορικά αποδεικτικά. Αν όμως τολμούσατε μια εικασία βάση της μελέτης σας, ποια θα ήταν αυτή για την τύχη των Εβραίων που ζούσαν εκείνο το διάστημα στη Σοβιετική Ένωση;

H ανάμειξη των εβραίων ρώσων γιατρών σε μία συνωμοσία που είχαν οργανώσει από κοινού δήθεν δυτικοί ιμπεριαλιστές και Ζιωνιστές  με στόχο να βλάψουν την υγεία της σοβιετικής ηγεσίας, γεγονός που ανακοινώθηκε τον Ιανουάριο του 1953, ήταν το κορυφαίο επεισόδιο σε μια σειρά από δημόσιες και άλλοτε καλυμμένες επιθέσεις εναντίων των Εβραίων και της εβραϊκής κουλτούρας στη Σοβιετική Ένωση.  Ο σοβιετικός τύπος δημοσίευσε σειρά άρθρων που ξεσκέπαζαν τους εβραίους γιατρούς, δημιουργώντας ένα κλίμα φόβου στον κόσμο, που άρχιζε να πιστεύει ότι υπήρχε μία συνωμοσία Γιατρών, οι οποίοι σύντομα θα ομολογούσαν φοβερά εγκλήματα  για τα οποία θα καταδικάζονταν και θα τους εκτελούσαν ίσως στην Κόκκινη Πλατεία. Την καταδίκη και τον θάνατό τους θα ακολουθούσε αμέσως μετά ο εκτοπισμός εκατοντάδων χιλιάδων Εβραίων από τις εβρωπαϊκές πόλεις της ΣΕ σε απομακρυσμένες περιοχές της χώρας. Αλλά όπως γνωρίζουμε ουδέποτε υπήρξε δικαστήριο και δίκη δημόσια και οι κατηγορηθέντες γιατροί , τουλάχιστον όσοι επέζησαν μετά από αυτή την περιπέτεια, αφέθηκαν ελεύθεροι. Η συνωμοσία των γιατρών δεν αναγνωρίστηκε από τους διαδόχους του Στάλιν στις 4 Απριλίου του 1953. Έως αυτή την ημέρα, δεν έχει βρεθεί κανένα έγγραφο στα σοβιετικά αρχεία που να μαρτυρεί τον τελικό στόχο του Στάλιν αναφορικά με τους Εβραίους της ΣΕ. Παραμένει ένα μυστήριο.

Ο θάνατος του Στάλιν επέφερε θεωρείτε μια δοκιμασία στον Ψυχρό Πόλεμο, και κατά πόσο ήταν εφικτή τελικά η θεωρία Χρουτσώφ για ειρηνική συνύπαρξη μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ;

Η νέα κυβέρνηση του προέδρου Ντουάιτ Αϊζενχάουερ φοβόταν ότι μετά τον θάνατο του Στάλιν η κατάσταση στη Σοβιετική Ένωση σε σχέση με τον Ψυχρό Πόλεμο και τις διεθνείς εντάσεις σταδιακά θα χειροτέρευε. Ο πρόεδρος όμως και οι σύμβουλοί του έκαναν λάθος. Η διαδικασία της αποσταλινοποίησης άρχισε αμέσως μετά τον θάνατο του Στάλιν. Για πολλούς και διαφόρους λόγους, οι διάδοχοι του Στάλιν έκαναν συμβιβαστικές κινήσεις τόσο προς τους ίδιους τους σοβιετικούς πολίτες όσο και προς τη Δύση. Πιστεύω ότι προσπαθούσαν να βρουν τρόπο να βελτιώσουν τις σχέσεις τους με τη Δύση και την Ευρώπη. Αλλά η κυβέρνηση Αϊζενχάουερ κατά την άποψή μου απέτυχε στο να ανταποκριθεί στις προκλήσεις. Γνωρίζουμε τώρα ότι ο άγγλος πρωθυπουργός Γουίνστον Τσώρτσιλ προσπαθούσε να πείσει τον Αϊζενχάουερ να συναντηθεί με τη νέα σοβιετική ηγεσία, αλλά, αλίμονο, ο Αϊζενχάουερ δεν ήταν έτοιμος για μια τέτοια συνάντηση κορυφής την άνοιξη του 1953.

Η σορός του Στάλιν σε δημόσιο προσκύνημα μέσα σε μια θάλασσα από λουλούδια.

Παράλληλα με το ακαδημαϊκό σας έργο διατελέσατε οργανωτής και περιφερειακός διευθυντής της Διεθνούς Αμνηστίας των ΗΠΑ για 37 χρόνια. Τα τελευταία χρόνια έρχονται στη δημοσιότητα πολλές ειδήσεις σχετικά με αυθαίρετη αστυνομική βία απέναντι σε αφροαμερικανούς πολίτες. Θεωρείτε πως υπάρχουν χειροπιαστές λύσεις αντιμετώπισης σε τέτοιου είδους προβλήματα;

Εδώ και πέντε χρόνια δεν ανήκω στο προσωπικό της Διεθνούς Αμνηστίας γι’ αυτό και δεν μπορώ να εκφράσω τις απόψεις της. Πιστεύω όμως ότι – και είναι θέμα αρχής για μένα -, ότι όλες αυτές οι τραγικές δολοφονίες θα πρέπει σωστά και εξονυχιστικά να ερευνηθούν και οι κατηγορηθέντες αστυνομικοί να λογοδοτήσουν. Θα πρέπει επίσης οι αστυνομικοί να εκπαιδευτούν ως προς τον τρόπο που αντιμετωπίζουν άοπλους πολίτες.

Στην Ελλάδα η Διεθνής Αμνηστία –όπως και άλλες εθελοντικές οργανώσεις- είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στα προσφυγικά camps, καθώς η ελληνική κυβέρνηση δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει με επιτυχία το πρωτοφανές σε μέγεθος κύμα προσφύγων που έφτασε στην χώρα μας. Ανέτοιμες –ή και απρόθυμες, όμως φάνηκαν και οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Ποιο είναι το δικό σας σχόλιο και η εκτίμησή σας για το σύγχρονο προσφυγικό ρεύμα που έχει χαρακτηριστεί το μεγαλύτερο από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και έπειτα;

Εκφράζω την προσωπική μου άποψη – και πρέπει να αναγνωρίσω ότι η Ευρώπη έχει δεχτεί για αρκετά χρόνια τώρα ένα άνευ προηγουμένου μεγάλο κύμα προσφύγων. Έχει επιβαρύνει την οικονομία αυτών των χωρών και δοκιμάζει τις αντοχές των δημοκρατικών αρχών αύμφωνα με τις οποίες θα πρέπει να καλωσορίζουμε τους ανθρώπους που διαλέγουν να φύγουν – ή υποχρεώνονται να φύγουν – από τις πατρίδες τους  εξαιτίας του πολέμου ή της πολιτικής καταπίεσης. Οι χώρες τις Ευρώπης θα πρέπει να συνεργαστούν προκειμένου να αντιμετωπίσουν την κρίση για να βοηθήσουν αυτούς τους ευάλωτους ανθρώπους.

Οι πρόσφατες εκλογές στην χώρα σας έστρεψαν το παγκόσμιο ενδιαφέρον στην εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ. Ποια είναι δική σας εκτίμηση για το εκλογικό αποτέλεσμα και ποια θεωρείτε τη μεγαλύτερη πρόκληση που έχουν αυτή τη στιγμή να αντιμετωπίσουν οι ΗΠΑ;

Ο Ντόναλντ Τραμπ είναι ντροπή για την χώρα μας και απειλή για τη δημοκρατία μας.

*Το βιβλίο «Οι τελευταίες ημέρες του Στάλιν» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Όλες οι φωτογραφίες και οι λεζάντες που συνοδεύουν τη συνέντευξη του κυρίου Rubenstein προέρχονται από το βιβλίο και ευχαριστούμε θερμά τις εκδόσεις Ψυχογιός για την παραχώρησή τους. 

πηγή κεντρικής φωτογραφίας: AP/Shakh Aivazov