Παύλος Ελευθεριάδης: H άνοδος του λαϊκισμού οδήγησε στο αυτοκαταστροφικό Brexit

Καθηγητής δημοσίου δικαίου στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ο Παύλος Ελευθεριάδης ελπίζει ότι το Brexit δεν θα συμβεί τελικά, θα ανατραπεί με δημοψήφισμα. Περιγράφει στο News 24/7 μια Βρετανία σε αδιέξοδο και μια κοινωνία σε κατάσταση σοκ, δυο χρόνια μετά από μια απόφαση που, κατά την ανάλυσή του, υπήρξε θρίαμβος του εθνικισμού, του λαϊκισμού αλλά και των ελίτ που ήθελαν απαγκίστρωση από τους κανόνες της ΕΕ για ακόμη μεγαλύτερες ανισότητες.

-Τι συμβαίνει με το Brexit; Σίγουρα έχει χαθεί η αρχική ορμή. Αλλά είναι μόνο αυτό; Η γίνονται δεύτερες σκέψεις;

H βρετανική κοινωνία το 2016 ήταν μοιρασμένη ακριβώς στη μέση, με το Brexit να κυριαρχεί στις μεγάλες ηλικίες και στα δεξιά του πολιτικού φάσματος αλλά και σε μέρος της αριστεράς. Η πλειοψηφία δεν ήξερε όμως τι ακριβώς σημαίνει η παραμονή στην ΕΕ. Μάλιστα η καμπάνια υπέρ της αποχώρησης είπε συνειδητά ψέματα. Είπε π.χ. ότι το δημόσιο ταμείο θα κερδίζει 350 εκατομμύρια λίρες την εβδομάδα από την αποχώρηση, και ότι η Τουρκία επρόκειτο άμεσα να γίνει μέλος της ΕΕ. Αυτά τα ψέματα εστάλησαν επίσης με στοχευμένες διαφημίσεις στα κοινωνικά δίκτυα, μόνο σε πρόσωπα που είχαν το κατάλληλο ψυχολογικό προφίλ ως πιθανοί ψηφοφόροι του Brexit με παράνομες μεθόδους – αλλά αυτό το μάθαμε μόνο μετά το δημοψήφισμα.

Η βρετανική κοινωνία παραμένει μοιρασμένη, αν και απ’ ό,τι φαίνεται από πολλές δημοσκοπήσεις, η πλειοψηφία έχει γυρίσει υπέρ της παραμονής. Η κύρια διαφορά είναι η εξής. Το δημοψήφισμα του 2016 έγινε για την απόρριψη της παραμονής στην ΕΕ, αλλά χωρίς ξεκάθαρη εναλλακτική. Σήμερα, δύο χρόνια μετά, γνωρίζουμε ακριβώς ποιες είναι οι εναλλακτικές. Σκληρό Brexit, που θα βλάψει τις εμπορικές σχέσεις, το Εθνικό Σύστημα Υγείας, την ασφάλεια των πόλεων, καθώς και την ειρήνη στην Βόρειο Ιρλανδία. Ή μαλακό Brexit, που θα κάνει την Βρετανία υποτελή της ΕΕ, αφού θα εφαρμόζει κανόνες για τους οποίους δεν θα έχει δικαίωμα ψήφου. Πρόκειται για αδιέξοδο.

-Τι έχει καταλάβει η βρετανική κοινωνία μεταβαίνοντας από τη μέθη του δημοψηφίσματος στη ζάλη της πραγματικής εξόδου από την ΕΕ;

Νομίζω ο κόσμος νιώθει μια μεγάλη ανασφάλεια. Όσοι ψήφισαν για αποχώρηση από τα Δεξιά, νομίζω είχαν την ψευδαίσθηση ότι η Βρετανία είναι μια υπερδύναμη που θα εξαναγκάσει την ΕΕ να αλλάξει τους εσωτερικούς της κανόνες ώστε να προστατεύσει την σχέση της με την Βρετανία. Αυτό τελικά δεν έγινε. Η πραγματικότητα έδειξε το αντίθετο, ότι δηλαδή η ενωμένη ΕΕ ήταν μια υπερδύναμη, η οποία δεν μετακινήθηκε καθόλου από το στόχο της να μην υποβιβάσει τους κανόνες της εσωτερικής αγοράς σε διμερές παζάρι. Το εκλογικό σώμα παρακολούθησε την βρετανική κυβέρνηση σταδιακά να εγκαταλείπει όλες τις αρχικές «κόκκινες» γραμμές της και τώρα να εκλιπαρεί για «μαλακή έξοδο» και λύση στο σύνορο με την Ιρλανδία – όπου θέλει ανοικτά σύνορα, χωρίς όμως συμμετοχή στην ενιαία αγορά. Νομίζω ότι η Βρετανική κοινωνία καταλαβαίνει ότι η καμπάνια υπέρ της αποχώρησης βασίστηκε σε ψευδείς υποσχέσεις.

Ένα δεύτερο σοκ, που νομίζω αγγίζει όλες τις πλευρές του δημοψηφίσματος, είναι η συνειδητοποίηση ότι το άγραφο Σύνταγμα της Βρετανίας έδειξε μια θεσμική ανωριμότητα. Ακόμα και σήμερα συζητάμε αν η λαϊκή βούληση – δηλαδή το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος – υπερτερεί του Κοινοβουλίου, αν και αυτό είναι συνταγματικά απαράδεκτο. Αυτή η αβεβαιότητα είναι κάτι εντελώς καινούργιο. Σημειώνω εδώ ότι όταν ξεκίνησε η διαδικασία κανείς δεν ήξερε με ποιες διαδικασίες θα βγει η χώρα από την ΕΕ, δηλαδή, ήταν θέμα εξωτερικής πολιτικής, εσωτερικής πολιτικής ή συνταγματικής αλλαγής. Το Ανώτατο Δικαστήριο, στην υπόθεση Miller, τον Ιανουάριο του 2017, θύμισε στον πολιτικό κόσμο ότι η έξοδος από την ΕΕ είναι μια συνταγματική αλλαγή για την οποία απαιτείται σε κάθε βήμα τυπικός νόμος από το κοινοβούλιο. Αυτό έσωσε κάπως την κατάσταση.

-Η Τερέζα Μέι και το κόμμα της έχουν χλωμιάσει. Έτσι δεν είναι;

Ναι, έτσι είναι. Το Συντηρητικό Κόμμα είναι διχασμένο. Ένα σημαντικό κομμάτι είναι καθαρά εθνικιστικό. Παρακολούθησα πρόσφατα την ομιλία ενός σημαντικού βουλευτή των Συντηρητικών, ο οποίος ισχυριζόταν ότι μόνο οι Βρετανοί καταλαβαίνουν τι σημαίνει εθνική κυριαρχία και δημοκρατία – υπονοώντας ότι τα μέλη της ΕΕ αποτελούνται από ανώριμες δημοκρατίες που δεν ξέρουν τι κάνουν. Η υπεροψία αυτή υπάρχει παντού στην εθνικιστική πτέρυγα του Συντηρητικού Κόμματος, που όλο και περισσότερο μοιάζει με το ακροδεξιό κόμμα του Νάιτζελ Φάρατζ. Αυτή ήταν, παρεμπιπτόντως, και η ρητορική του Ντέιβιντ Κάμερον, που αν και ψήφισε υπέρ της παραμονής είχε περάσει πέντε χρόνια ως πρωθυπουργός υιοθετώντας την εθνικιστική ρητορική και κατηγορώντας την ΕΕ διαρκώς. Το κοινό των Συντηρητικών έχει υποστεί πλύση εγκεφάλου από τους ηγέτες του και τον λαϊκό τύπο, για το πόσο υποδεέστερη και μοχθηρή είναι η Ευρώπη σε σχέση με την Βρετανία.

Από την άλλη μεριά, οι Συντηρητικοί έχουν και πάρα πολλούς φιλο-ευρωπαίους και κεντρώους, οι οποίοι θέλουν τις στενές πολιτικές και εμπορικές σχέσεις με την ΕΕ. Το Κόμμα ίσως τελικά διασπαστεί.

Η μεγάλη ειρωνεία της σημερινής κατάστασης είναι ότι από τη μια η κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι έχει «εντολή» από το εκλογικό σώμα για αποχώρηση από την ΕΕ, ενώ από την άλλη σπαράζεται από έντονες διαφωνίες και έριδες – και συνεχείς παραιτήσεις υπουργών – για τι ακριβώς σημαίνει αυτή η εντολή. Αν ήταν τόσο ξεκάθαρη η εντολή του εκλογικού σώματος, τότε γιατί δεν μπορούν να συμφωνήσουν μεταξύ τους η Τερέζα Μέι και ο Μπόρις Τζόνσον για το ποιο είναι το περιεχόμενό της;

-Πού είναι σήμερα οι ηγέτες του Brexit; Τους αναζητούν οι ψηφοφόροι τους ή τους έχουν ξεχάσει;

Η ηγέτης του Brexit είναι η πρωθυπουργός Τερέζα Μέι. Αν και ψήφισε το 2016 οπορτουνιστικά υπέρ της παραμονής, πάντα ήταν εχθρική προς την Ευρώπη και ιδίως ήταν εχθρική προς την μετανάστευση. Η Μέι υιοθέτησε ακραίες θέσεις από την πρώτη στιγμή που έγινε πρωθυπουργός. Σήμερα η θέση της στη βουλή εξαρτάται από το μπλοκ εθνικιστών βουλευτών που επηρεάζονται από τον Τζέικομπ Ρις Μογκ και τον Μπόρις Τζόνσον. Και οι δύο καραδοκούν για να ανατρέψουν την Μέι και να γίνουν εκείνοι – αν μπορέσουν – πρωθυπουργοί, ώστε να οδηγήσουν την χώρα σε ακόμα πιο μεγάλη απόσταση από την Ευρώπη. Περιμένουν να το κάνουν μετά τον Μάρτιο του 2019, αφού η χώρα θα έχει βγει από την ΕΕ. Ανησυχούν ότι αν ανατρέψουν την Μέι τώρα, ίσως ο κόσμος και το κοινοβούλιο σταματήσουν το Brexit. Γι αυτό τώρα περιμένουν.

Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο των τελευταίων εβδομάδων είναι και οι έρευνες από ανεξάρτητες διοικητικές αρχές (π.χ. η Εκλογική Επιτροπή, «Εlectoral Commission», και η Επίτροπος Πληροφοριών, «Information Commisioner») για τις πολλαπλές παραβιάσεις της εκλογικής και άλλης νομοθεσίας από την εκλογική καμπάνια που στήριξε την έξοδο. Στην επίσημη καμπάνια, Vote Leave, επικεφαλής της οποίας ήταν ο Μπόρις Τζόνσον, έχει ήδη επιβληθεί υψηλό πρόστιμο, και ο φάκελος έχει πλέον περάσει στην αστυνομία.

Μάλιστα στις 7 Δεκεμβρίου θα συζητηθεί στο δικαστήριο (το «High Court») μια προσφυγή εναντίον απόφασης της κυβέρνησης να αγνοήσει τα ευρήματα παραβίασης της εκλογικής νομοθεσίας, που καθιστούν το δημοψήφισμα αν όχι άκυρο, τουλάχιστον μη δημοκρατικό – είμαι μάλιστα ένας από τους δικηγόρους στην υπόθεση αυτή. Άρα έχουμε πολύ δρόμο ακόμα να διανύσουμε και μπορεί να υπάρξουν εκπλήξεις μέχρι τον Μάρτιο.

-Οι Εργατικοί και ο Κόρμπιν ανεβαίνουν; Αν ναι, είναι κι αυτό ένα από τα βρετανικά παράδοξα, με την έννοια ότι η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία πέφτει διαρκώς.

Δεν ανεβαίνουν γιατί οι θέσεις τους είναι ακραίες κρατικιστικές και ακροαριστερές. Η ηγεσία των Εργατικών – αν και όχι τα μέλη – είναι μάλιστα υπέρ του Brexit, γιατί πιστεύει ότι το εμπόδιο για την έλευση του σοσιαλισμού στην Αγγλία δεν ήταν η ψήφος των ψηφοφόρων, αλλά οι κανόνες της δήθεν «νεοφιλελεύθερης» Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ας μην ξεχνάμε εδώ ότι ένας από τους συμβούλους του Κόρμπιν είναι και ο δικός μας Γιάνης Βαρουφάκης. Άρα το 48% που μειοψήφησε στο δημοψήφισμα έχει σήμερα μόνη πολιτική έκφραση τους Φιλελεύθερους Δημοκράτες, που είναι το τρίτο και πολύ μικρότερο κόμμα.

-Ο ακρωτηριασμός της ΕΕ, με την απόφαση της Βρετανίας να κατέβει από το ευρωπαϊκό τρένο, σηματοδοτεί ένα τέλος εποχής και για τη Βρετανία και για την ΕΕ. Ισχύει αυτό; Και αν ναι, ποιο είναι το περιεχόμενό του;

Είναι σίγουρα ένα τέλος εποχής και μια τεράστια κρίση για την ΕΕ. Στην Αγγλία όμως η άνοδος του λαϊκισμού, που οδήγησε στο αυτοκαταστροφικό Brexit, έχει δύο αντιφατικά στοιχεία. Το ένα είναι ο θυμός για την άνοδο της ανισότητας, που έσπρωξε πολλούς από τους λιγότερο προνομιούχους στην «αντισυστημική» λύση του Brexit. Το άλλο, και εντελώς αντίθετο στοιχείο, είναι η προπαγάνδα κατά της Ευρώπης, από μια οικονομική (και υπεροπτική) ελίτ που θέλει να απαλλαγεί από την ΕΕ ώστε να αυξήσει τις ανισότητες, δηλαδή να μειώσει την προστασία των εργαζομένων, να επιτρέψει την χαλάρωση των περιβαλλοντικών κανόνων και των κανόνων προστασίας του καταναλωτή, καθώς και να επιτρέψει την ιδιωτικοποίηση του Εθνικού Συστήματος Υγείας με την εισαγωγή αμερικανικών εταιρειών και πρακτικών.

Αυτά είναι δύο εντελώς αντιφατικά μεταξύ τους πολιτικά προγράμματα, που προσωρινά συμφώνησαν τον Ιούνιο του 2016 να βγάλουν την Βρετανία από την ΕΕ. Δυστυχώς, οι αντιφάσεις αυτές θα οδηγήσουν σε έντονες πολιτικές συγκρούσεις αν πράγματι βγει η Βρετανία από την ΕΕ.

Προσωπικά ελπίζω ότι το Brexit θα αναστραφεί με δημοψήφισμα. Κάτι τέτοιο θα προστατεύσει την πλειοψηφία των απλών ανθρώπων στην Βρετανία αλλά θα ενισχύσει και τις φιλοευρωπαϊκές δυνάμεις στην υπόλοιπη Ευρώπη. Αν το Brexit αναστραφεί, θα πρόκειται για τεράστια ήττα του εθνικισμού και του λαϊκισμού. Άρα οι επόμενοι μήνες θα είναι πολύ κρίσιμοι για την Ευρώπη.

*O Παύλος Ελευθεριάδης είναι καθηγητής δημοσίου δικαίου στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και δικηγόρος στο Λονδίνο.