Πώς ο κάγκουρας, ο Γκοθάς και το ζουζουλίνι μπήκαν στα ελληνικά λεξικά

Έντεκα χρόνια έρευνας, έντεκα ταξίδια σε χώρες του εξωτερικού και 40 χρόνια συλλογής πληροφοριών από αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά και ισπανικά λεξικά. «Ο καλός γλωσσολόγος πρέπει να μιλάει πολλές γλώσσες και να είναι καλός ωτακουστής». Γι’ αυτό και ο ίδιος λατρεύει να γυρίζει στα τρένα, τα μετρό, τα τρόλεϊ και να ακούει. Αφουγκράζεται τους νέους και τις συνομιλίες τους. Κάθε καινούργια λέξη και αργκό, τη σημειώνει σε χαρτάκια που κρύβει επιμελώς στην τσέπη του σακακιού του. Πλέον στη συλλογή του, μετράει χιλιάδες. «Μια φορά κρυφάκουγα φοιτήτριες να βρίζουν τον καθηγητή τους. Μετά από λίγο άκουσα το δικό μου όνομα. Είχε και αυτό την πλάκα του». Δεν υποτάσσεται στις θεωρίες συνωμοσίας περί καταστροφής και εξαφάνισης της ελληνικής, σιχαίνεται τις κατηγορίες για την παγκοσμιοποίηση και απλά πιστεύει ότι η γλώσσα είναι ζωντανός οργανισμός που εξελίσσεται συνεχώς.

Ο κύριος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι ο επιστημονικός συντονιστής του νέου λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών και o ιθύνων νους σύνταξης ενός «ακομπλεξάριστου εγχειριδίου», από το πλέον συντηρητικό Ακαδημαϊκό Ίδρυμα. Είναι με άλλα λόγια ο άνθρωπος που με δική του πρωτοβουλία εντάχτηκαν για πρώτη φορά σε χρηστικό λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, βάρους 3 κιλών και 650 γραμμαρίων (ζυγίζει όσο ένα νεογέννητο) οι λέξεις «κάγκουρας», «χέστης», «μ..λ…κ..ς», «μ..λ..κω» (κατά το Χάιδω και το Κρυστάλλω), «Skype», «μπουζουκλερί», «ιντερνετάκιας», «τζαμάτος», «μπαχαλάκιας», «τηλεμαϊντανός», «εντουράκιας» και πολλές άλλες που προκαλούν ήδη θύελλα αντιδράσεων και σκεπτικισμό.

Το NEWS 247 αποφάσισε να συναντήσει από κοντά τον 66χρονο σήμερα καθηγητή γλωσσολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ στο εντευκτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών (στο γραφείο του Κωστή Παλαμά), προκειμένου να ακούσει την εξήγηση που δίνει ο ίδιος, τις δυσκολίες, αλλά και την πολύτιμη εμπειρία που μετρά ήδη χρόνια προσπάθειας και εντατικής έρευνας. «Αυτό το λεξικό το ονειρευόμουν ήδη από τα 15 μου».

Από τη λεξικογραφία της Χαϊδελβέργης στον κάγκουρα της Αθήνας

Το λεξικό αποτελεί ένα σύγχρονο κόσμημα για κάθε σπίτι. Οι σελίδες του είναι από γαλλικό χαρτί βίβλου των 60 γραμμαρίων που δεν αντιφεγγίζουν. «Αν ήταν κανονικό χαρτί, θα ζύγιζε επτά κιλά. Αυτό είναι ελαφρύ και υψηλής ποιότητας». Το εξώφυλλο είναι από κερωμένο πανί και ειδική παραγγελία από την Ολλανδία. «Αθάνατο, δεν βρέχεται και δεν σκονίζεται. Μόνο αυτό κόστισε 1.5 ευρώ παραπάνω, απ’ ότι αν βάζαμε ένα οποιοδήποτε απλό πανί. Έκανα δέκα εκτυπώσεις μέχρι να πετύχω το τελικό αποτέλεσμα. Την εκτύπωση ανέλαβε το Εθνικό Τυπογραφείο. Έχει μία αρχοντιά. Και μεγάλα κενά για να είναι ευανάγνωστο».

Τρία εκατομμύρια λέξεις – ψηφίδες, 75.000 λήμματα και 103 γνωστικοί τομείς συνθέτουν τις 1.819 σελίδες του νέου λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας, το οποίο (στη πραγματικότητα) γράφεται 40 χρόνια. «Από τότε που ολοκλήρωσα την διδακτορική μου διατριβή στην λεξικογραφία σε πανεπιστήμιο της Γερμανίας (το 1976) ονειρευόμουν το δικό μου λεξικό. Είχα αρχίσει από τότε να το ψάχνω. Μέχρι που το όραμα, έγινε πράξη το 2003 με πρωτοβουλία του τότε προέδρου της Ακαδημίας Αθηνών Γρηγόρη Σκαλκέα, τον τότε Γενικό Γραμματέα Νικόλαο Ματσανιώτη και επισφραγίστηκε από τον νυν Γενικό Γραμματέα Βασίλη Πετράκο. Αυτό το λεξικό δεν θα υπήρχε χωρίς αυτές τις προσωπικότητες».

Όλη όμως την ευθύνη για τη δομή, τα χρώματα, τα υλικά, το θεωρητικό υπόβαθρο και για το ποιες λέξεις θα συμπεριληφθούν στο λεξικό φέρει η υπογραφή και επιστημονική αυθεντία του κ. Χαραλαμπάκη. «Ακόμα και για τα ελάχιστα λάθη που μάς ξέφυγαν στη διόρθωση, ευθύνομαι εγώ αποκλειστικά και όχι η Ακαδημία. Αυτό θέλω να το ξεκαθαρίσω».

Ο ίδιος άλλωστε, θεωρεί μέγα επίτευγμα το γεγονός ότι το Ανώτατο Πνευματικό Ίδρυμα της χώρας άναψε για πρώτη φορά στην ιστορία του, το «πράσινο φως» για ένα λεξικό που θα περιγράφει την ελληνική γλώσσα και δεν θα την ρυθμίζει. «Αυτό το λάθος κάνουν στη Γαλλική Ακαδημία Επιστημών. Ουσιαστικά βάζουν τον συντάκτη στη διαδικασία να πει ποιο είναι το σωστό και ποιο το λάθος στη χρήση της γλώσσας. Εμείς δεν κάνουμε κάτι τέτοιο. Εμείς ακολουθούμε το ρεύμα της εποχής και όσες αλλαγές αυτό έχει επιφέρει στην καθομιλουμένη μας. Δεν κάνουμε καμία διάκριση. Ερμηνεύουμε λέξεις από τη γλώσσα του λαού, από μάγκικες εκφράσεις (όπως το τσίφτης: στην πραγματικότητα είναι αλβανική λέξη – τσιφτ -και σημαίνει είδος πουλιού), μέχρι ιστορικές και επιστημονικές, εκκλησιαστικές, λέξεις από διαλέκτους, μεταφορές και σωστές συνδυαστικές δυνατότητες των λέξεων».

Ένα χρόνο πριν το τέλος μιας λαμπρής σταδιοδρομίας στο Πανεπιστήμιο και προσφοράς στη λεξικογραφία και τη γλωσσολογία, ο κ. Χαραλαμπάκης εξηγεί ότι: «Ήθελα πάντα να αφήσω ένα δώρο στον ελληνικό λαό. Αυτή είναι η δεύτερη και επιτυχημένη προσπάθεια. Γιατί συμμετείχα στην σύνταξη του πρώτου ιστορικού λεξικού της Ακαδημίας, ένα έργο που δυστυχώς, δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, αν και εργάστηκα για αυτό έξι ολόκληρα χρόνια. Βρίσκεται ακόμη στην αρχή του “Δ”. Πονεμένη ιστορία».

Οι ιδιαιτερότητες ενός «ακομπλεξάριστου λεξικού»: Ο μ..λ..κας – σημαία και το τραχανείο που πέθανε νωρίς

«Στο λεξικό περιγράφουμε πολλές βρισιές, αλλά προειδοποιούμε: Ότι είναι αργκό, κατά μειωτικό και δεν πρέπει να χρησιμοποιείται ευρέως. Γιατί να μην γνωρίζει ένα παιδί την προέλευση της συχνότερα χρησιμοποιούμενης ελληνικής τρισύλλαβης λέξης με τα τρία άλφα; Σήμερα περπατώντας στο δρόμο, την άκουσα δεκάδες φορές. Εμείς που παρακολουθούμε την εξέλιξη των νεολογισμών, εξηγούμε ότι συνήθως αποτελεί φιλική προσφώνηση μεταξύ νέων. Δεύτερη ερμηνεία: Υβριστική χρήση για να περιγράψουμε τον βλάκα, ηλίθιο, αφελή. Για παράδειγμα: Την πάτησα σαν μ….λ…κας!. Άκουσα μία νεαρή στο τρένο να φωνάζει σε φίλη της: «Μα τόσο μ..λ…κω είσαι; Έβγαλα χαρτί και αμέσως το σημείωσα για να μην ξεχάσω ότι η λέξη έχει και γένη. Μου έκανε εντύπωση».

Ποια η γηραιότερη όμως λέξη στο εγχειρίδιο; «Οι λέξεις έχουν μία ιστορία, μία παράδοση, είναι ζωντανοί οργανισμοί. Ζουν ανεξάρτητα από εμάς και μάς καταδυναστεύουν. Υπάρχουν λέξεις άσχημες όπως ο “μ…λ…κ..πίτουρας”. Δεν μπορώ να την πω. Δεν μου αρέσει.  Έχει και όμορφες, όπως το ηλιοβασίλεμα, που σε ταξιδεύουν σε ειδυλλιακά τοπία. Και άλλες που συνδέονται με την προϊστορία της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως η γη, ο ήλιος, ο ουρανός και η θάλασσα. Γνωρίζατε ότι αυτές οι λέξεις έχουν επιβιώσει 4.000 χρόνια;». 

Την ίδια τύχη όμως, δεν είχε η λέξη «τραχανείο». Πέθανε μόλις σε δύο μήνες και δυστυχώς, δεν πρόλαβε να καταχωρηθεί στα λήμματα του λεξικού. Πρακτικά: Η προέλευση της λέξης οφείλεται σε ιδιωτική πρωτοβουλία επιχειρηματία από την Πελοπόννησο. Ήξερε ότι οι ιδιότητες του καφέ είναι βλαβερές για τον οργανισμό και έτσι αντί να ανοίξει καφενείο, άνοιξε τραχαν-είο που προσέφερε τραχανά. «Δυστυχώς, οι δουλειές δεν πήγαν καλά και το μαγαζί έκλεισε σε δύο μήνες. Μαζί πέθανε και η λέξη που περιέγραφε την επιχείρηση».

Στους καινοτόμους νεολογισμούς κατατάσσονται ακόμη οι λέξεις/φράσεις: «Ανεβαστικός», «Με έστειλε αδιάβαστο», «Την βλέπω ανάποδα», «Γκοθάς/Γκοθού», «Μπακουροπαρέα», «Μωρουλίνι», «Κουτσούνι», «Ζουζουλίνι» και «Εντουράς» (από τις μηχανές Enduro), ενώ στις πιο σύγχρονες τα: copy –paste, dial up, delete, skype, .com, netbook, password (γραμμένες στα ελληνικά).

Πόσο όμως η κρίση επηρέασε το «στήσιμο» και τη σύνταξη του λεξικού; «Πολλές φορές. Σβήναμε και γράφαμε. Προσθέσαμε επιπλέον ερμηνείες για παράδειγμα, στην αξιολόγηση που πλέον παραπέμπει σε δημόσιους φορείς. Το ίδιο και με την ανεργία. Εσείς γνωρίζατε την ανεργία τριβής; Την εποχική, τη λανθάνουσα, τη δομική, τη διαρθρωτική ή την κυκλική; Ούτε εγώ που είμαι γλωσσολόγος 40 χρόνια δεν ήξερα όλα τα είδη. Επιχειρούμε μία πλήρη καταγραφή της σύγχρονης κοινωνίας και των προβλημάτων της που είναι ο καθρέφτης των ίδιων μας των εαυτών».

Για το λόγο αυτό, στο λεξικό παρελαύνουν λέξεις και αρτικόλεξα της νεότερης και σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, όπως: ΝΕΡΙΤ, ΧΥΤΑ, hedge funds, ΧΑΠ, ενώ μόλις για λίγους μήνες, έμεινε εκτός ο ΕΝΦΙΑ. Εξαιρέθηκαν επίσης, κόμματα και οι παράγωγες λέξεις.

Μιλάμε όντως ελληνικά; Ο μελιτοβουτυροπολυπέτηρος και το περσικό κεράσι

Μέχρι το 1950 η συντριπτική πλειονότητα των ξένων λέξεων, ήταν γαλλικής προελεύσεως. «Αν και μέχρι τότε, δανειζόμασταν και λέξεις από τις πιο απίθανες γλώσσες, μέχρι και τα περσικά».

Από το 1950 και μετά, η διείσδυση της αγγλικής γλώσσας ήταν πολύ μεγάλη. Και επικράτησαν, λόγω της συντομίας τους. Δεν λέμε σήμερα τηλεομοιοτυπία, αλλά φαξ. «Η αλήθεια είναι ότι έχουμε και πολλές τούρκικες λέξεις. Αλλά με τον καιρό, μετανάστευσαν από τη χώρα μας και μετοίκησαν αλλού. Από τις 75.000 λέξεις του λεξικού, μόνο 700 πρωτότυπες τουρκικές έπαυσαν να χρησιμοποιούνται. Και αυτό για εμένα είναι είδηση. Παλιά τη γιαγιά μου, την αποκαλούσα “λαλά”. Έχετε ακούσει κανέναν να το λέει αυτό σήμερα;».

Σε ποσοστό 20% το νέο χρηστικό λεξικό διαφέρει και διαφωνεί σε ετυμολογίες και ερμηνείες με τα παραδοσιακά του Τριανταφυλλίδη και Μπαμπινιώτη. «Εμείς συμβουλευτήκαμε διαδικτυακά λεξικά με αργκό, αλλά προφανώς κάναμε προσεχτική επιλογή. Όπου απαιτείται μάλιστα, σημειώνουμε και τη διπλή ορθογραφία (αυγό και αβγό) ή χρησιμοποιούμε παραδείγματα από διαλόγους της καθημερινότητας».

«Θεωρώ μεγάλο κατόρθωμα ότι αυτό το λεξικό απενοχοποιεί τους αναγνώστες. Παλιά στα σχολεία, τα μικρά παιδιά έτρωγαν ξύλο, αν έγραφαν το συντριβάνι με –ι. Το ίδιο γινόταν και με το φλυτζάνι. Και τα παιδιά έκλαιγαν γιατί θεωρούσαν ότι είναι ανορθόγραφα. Πόσοι από εσάς όμως γνωρίζετε ότι τελικά η σωστή γραφή είναι με –ι, λόγω τουρκικής προέλευσης; Η ορθογραφία είναι αυθαίρετο σύστημα. Δεν μιλάω βέβαια να κάνει κανείς τραγικά λάθη, όπως το τρώγο ή το πιρούνη. Αλλά μην νομίζετε ότι οι εκπαιδευτικοί εφαρμόζουν απλουστευτικούς κανόνες για να πάψουν τα παιδιά να φοβούνται να μάθουν σωστά τη γλώσσα τους».

Γιατί όμως επιλέγουμε την απλούστευση της γλώσσας μας; «Μα, γιατί απλουστεύτηκε και ο τρόπος ζωής μας. Η γλώσσα έγινε περισσότερο οικεία, σύντομη, αυθόρμητη και ανεπίσημη, γιατί έτσι γίναμε κι εμείς. Παλιά γράφαμε: Παλληκάρι. Σήμερα: Παλικάρι. Παλιά πηγαίναμε σινεμά με κουστούμι και γραβάτα. Σήμερα με blue jeans».

Και τελικά, ο κ. Χαραλαμπάκης επισημαίνει ότι είμαστε ο λαός που όταν καθιερώσει το λάθος, δεν το θεωρεί πια λάθος. «Η χημεία είναι επιστήμη από την αρχαιότητα. Μετρά ήδη 1.500 χρόνια ζωής. Πόσοι όμως από εμάς γνωρίζουμε ότι κανονικά η λέξη γράφεται με –υ; Ετυμολογικά παραπέμπει στην επιστήμη των χυμών. Άρα, το –η είναι λάθος».

Το ίδιο με το μωσαϊκό και το ξύδι. «Δεν γράφονται έτσι κανονικά. Γράφονται με –ο και –ι ήδη από τον Μεσαίωνα». Και προσθέτει: «Ακόμα και το κεράσι για εσάς που νομίζετε ότι η γλώσσα μας είναι αυθεντική, να σας πω ότι αυτή η προέλευσή της είναι περσική και όχι ελληνική. Ο παράδεισος το ίδιο. Σημαίνει: Περιφραγμένο κτήμα. Το σπίτι είναι λατινική λέξη και σημαίνει νοσοκομείο. Αλήθεια, πόσοι τα γνώριζαν αυτά;».

Όσον αφορά στην εκλαΐκευση της γλώσσας μας και το φόβο εξαφάνισης ή αλλοίωσής της από την παγκοσμιοποίηση, ο ίδιος υποστηρίζει:

«Η γλώσσα μας είναι σαν άγρια φοράδα. Ποιος μπορεί να την προστατέψει; Η γλώσσα δεν ανήκει σε εμάς και πιο πολύ κινδυνεύει από τους προστάτες της ή τους πολιτικούς που χρησιμοποιούν λόγια ρητορική για να μπερδεύουν τον κόσμο. Γνωρίζετε ότι την πρώτη μαρτυρία για εκβαρβάρωση της γλώσσας μας, εντόπισα το 1.000 π.Χ.; Τι θα πούμε δηλαδή τώρα; Ότι από τότε κάθε μέρα που περνά, η γλώσσα μας χάνεται; Αυτές είναι αηδίες. Η γλώσσα μας δεν είναι φτωχή και δεν θα γίνει ποτέ. Εμείς είμαστε φτωχοί. Και μπροστά στο εφιαλτικό παρόν, εξιδανικεύουμε το παρελθόν για να επιβιώσουμε. Η ελληνική γλώσσα είχε για 600 χρόνια το κύρος που έχει σήμερα η Αγγλική ως διεθνής. Και όπως εμείς λέμε ότι δώσαμε τα φώτα μας στον κόσμο, ας δεχτούμε ότι κάτι παίρνουμε και εμείς από τους άλλους. Εμείς ανακαλύψαμε το Skype; Το ίντερνετ; Αν δεν το πεις Skype, πώς θα το πεις δηλαδή; Πάω να μιλήσω πού; Ή ακόμα χειρότερα: Πηγαίνετε να ζητήσετε μελιτοβουτυροπολυπέτηρο (μπακλαβά) σε ζαχαροπλαστείο, να δω ποιος θα καταλάβει τι εννοείτε. Μα αφού 7 εκατ. Έλληνες ζουν στο εξωτερικό και η γλώσσα είναι αποτέλεσμα επαφών, πώς είναι δυνατόν να προασπίσουμε την αυθεντικότητά της;».

Για το τέλος, να σημειώσουμε ότι η υλοποίηση του λεξικού κόστισε περίπου ένα εκατομμύριο ευρώ (750.000 ευρώ από το ΥΠΟΙΚ και 250.000 ευρώ από την Ακαδημία), ενώ διατίθεται από τις 3 Νοεμβρίου προς 48 ευρώ σε όλα τα βιβλιοπωλεία και προς 35 ευρώ στο ειδικό βιβλιοπωλείο της Ακαδημίας. «Το ποσό χρησιμοποιήθηκε για τα λειτουργικά έξοδα και τους μισθούς της επιστημονικής ομάδας που δούλευε όλα αυτά τα χρόνια. Εγώ δεν πήρα ούτε ένα ευρώ από το 2007. Και τα όποια έσοδα, προορίζονται σε νέους, άνεργους επιστήμονες, οι οποίοι στην εποχή μας είναι δυστυχώς, χιλιάδες».