Τέσσερα πρόσωπα, τέσσερις μαρτυρίες για το φαινόμενο Θόδωρος Αγγελόπουλος

Ήταν ο κινηματογραφιστής που συμπύκνωσε μέσα από μακρόσυρτες ποιητικές σεκάνς μεγαλοφυώς ολόκληρη την περιπέτεια της σύγχρονης Ελλάδας. Ήταν ο μεγάλος διανοούμενος του ελληνικού σινεμά. Και είχε τον φρικτότερο θάνατο που θα μπορούσε να έχει. Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, που, αν ζούσε, φέτος τον Μάιο θα γινόταν 84 ετών, παρασύρθηκε από διερχόμενο μοτοσικλετιστή στα γυρίσματα της ταινίας “Η άλλη θάλασσα”, που ποτέ δεν ολοκλήρωσε, πριν από 7 χρόνια.

Ήταν λίγο μετά τις 7 το απόγευμα της 24ης Ιανουαρίου του 2012, ημέρα Τρίτη, όταν συνέβη το μοιραίο τροχαίο στον περιφερειακό Κερατσινίου. Αργά το βράδυ της ίδιας ημέρας, ο μεγάλος σκηνοθέτης έχασε τη μάχη με τη ζωή, υποκύπτοντας βαρύτατων κρανιοεγκεφαλικών κακώσεων και καταγμάτων.

Τα λόγια μοιάζουν φτωχά όταν πρέπει να περιγράψεις το έργο του, αυτό που σηματοδότησε στο εγχώριο σινεμά, στο ευρωπαϊκό σινεμά, και τη σημασία του για το παρόν και το μέλλον.

“Ήταν ένας εξαιρετικός πατέρας. Διορατικός, ηθικός, αισιόδοξος, πεισματάρης”

Ακόμα και 7 χρόνια μετά, δεν είναι εύκολο να ρωτάς την οικογένειά του για τον άνθρωπό της που «έσβησε» με τον πιο βίαιο και τραγικό τρόπο. «Ήταν ένας άνθρωπος με όραμα» είναι η πρώτη φράση που βγαίνει από το στόμα της πρωτοκόρης του Άννας, στη συζήτηση που κάναμε. «Ήταν διορατικός, πολύ μπροστά από την εποχή του. Ήταν ηθικός, αισιόδοξος. Ήταν πεισματάρης. Είχε πάθος για τη ζωή. Δεν το ‘βαζε κάτω ούτε στην αναποδιά. Ήταν ένας άνθρωπος που αγαπούσε τη χώρα του και προσπαθούσε να την αναδείξει μέσα από το έργο του. Παράλληλα, ήταν ένας εξαιρετικός πατέρας. Και πάρα πολύ τρυφερός. Εξαιρετικά τρυφερός. Και πολύ κοντά μας, ακόμα και όταν φύγαμε στο εξωτερικό για σπουδές. Μας έδινε πάντα συμβουλές και ήταν συνεχώς παρών».

Τι θυμάται η Άννα Αγγελοπούλου από τα παιδικά της χρόνια; «Μας μιλούσε πολύ για ποίηση και λογοτεχνία. Μας αγόραζε βιβλία σπουδαίων συγγραφέων. Θυμάμαι μου είχε πάρει βιβλία του Σταντάλ και μου είχε χαρίσει ποιητικές συλλογές του Σεφέρη και του Ελύτη, πολύ αγαπημένων του ποιητών. Μου αγόραζε εκεί, στις ηλικίες από Α’ με Γ’ Γυμνασίου, βιβλία του Μπαλζάκ. Με την πυρκαγιά πέρσι το καλοκαίρι κάηκε όλο το προσωπικό του αρχείο, 2000 βιβλία, ανάμεσά τους κι αυτά που μου χάρισε, ανέκδοτα σενάρια, οι 100 γραφές του τελευταίου σεναρίου του».

Οι ταινίες του, προσθέτει η Άννα Αγγελοπούλου, είναι «αρκετά αυτοβιογραφικές. Είχε ζήσει ένα πόλεμο, είχε χάσει τον πατέρα του».

Πώς ήταν στην καθημερινότητά του;

«Είχε μια ρουτίνα, ήταν πολύ λιτός άνθρωπος και διάβαζε πολύ. Διάβαζε πολύ εφημερίδες και ήταν πάρα πολύ ενημερωμένος. Είχαμε ένα πελώριο αρχείο από εφημερίδες».

Είχε αποκτήσει σχέση με την τεχνολογία;

«Καμία. Δεν μπήκε στην τεχνολογία, δεν είχε ίντερνετ. Είχαμε εμείς και η γραμματέας του».

Δεν ήταν γνωστό ότι περπατούσε πολύ.

«Μα δεν ήξερε να οδηγάει». Περπατούσε από το Ψυχικό, που έμενε, μέχρι το γραφείο του στα Εξάρχεια. Και παρατηρούσε τα πάντα. «Το γραφείο του ήταν στα Εξάρχεια και παρέμεινε σε αυτό. Περνούσε μέσα από τα επεισόδεια και μιλούσε μετά σε συνεντεύξεις του για τα ναρκωτικά στην περιοχή, για τα σχολεία. ‘Εβλεπε τι συμβαίνει στους δρόμους. Τον ενδιέφερε. Η ματιά του ήταν διαφορετική. Παρατηρούσε πάντα».

Αγωνιούσε πάντα και για την Ελλάδα;

«Aγωνιούσε. Και η τελευταία του ταινία, που δεν ολοκληρώθηκε, ήταν για την κρίση και το μεταναστευτικό. Η έγνοια και η διορατικότητά του αποκαλύπτονται και στη σκηνή στο “Βλέμμα του Οδυσσέα” με τον Θανάση Βέγγο και τον Χάρβεϊ Καϊτέλ, ήδη το ’95, για την Ελλάδα που πεθαίνει, με τα σπασμένα αγάλματα».

Η Άννα μας θυμίζει ότι στο τελευταίο ανολοκλήρωτο φιλμ δεν χρησιμοποιούσε κομπάρσους αλλά αληθινούς μετανάστες. Μου μιλάει για τα τελευταία λεπτά της ζωή του, με τη συγκίνηση παρούσα σε κάθε της λέξη: « Πέρα από το έργο του, που είναι αναπόσπαστο κομμάτι της Ελλάδας» αναφέρει η Άννα Αγγελοπούλου κάποια στιγμή, «για μένα ήταν ο πατέρας μου. Θα θυμάμαι ότι πρόλαβε να γνωρίσει τα 3 από τα 6 εγγόνια του, τα δικά μου παιδιά. Την μέρα του ατυχήματος η μικρή μου γινόταν ενός. Δεν σβήσαμε κεράκια ποτέ. Τον βρήκα στο σημείο του ατυχήματος και πρόλαβα και του μίλησα. Αλλάζει αυτό κάτι; Δεν αλλάζει. Αλλά πρόλαβα και του μίλησα».

“Ήταν απόλυτα παρών, άγρυπνος, απαιτητικός, οραματιστής”

Την Αλεξάνδρα Αϊδίνη την ανακάλυψε ο Θόδωρος Αγγελόπουλος στα 21 της χρόνια. Ήταν η πρωταγωνίστριά του στο «Λιβάδι που δακρύζει». «Γνώριζα τον μύθο, όχι το έργο του τότε» λέει σήμερα. «Μου πήρε αρκετά μεγάλο χρόνο ώσπου να συνειδητοποιήσω πού βρισκόμουν και ποιον έχω απέναντί μου. Ήμουνα ένα έκθαμβο άβγαλτο, πολύ μικρό κορίτσι που ξαφνικά βρέθηκε μέσα στο ντεκόρ που είχε στηθεί στη λίμνη Κερκίνης. Και ξεκινήσαμε ένα ταξίδι που κράτησε δυο χρόνια, γεμάτο μαθήματα και περιπέτειες, με έναν άνθρωπο που ένιωθα ότι ήταν νέος, είχε μοναδικές δυνάμεις».

Πώς ήταν στα γυρίσματα;

«Ήταν απόλυτα εκεί, απόλυτα παρών, άγρυπνος, απαιτητικός, οραματιστής, παραμυθάς και πατέρας. Ήταν δάσκαλος και τεχνίτης. Καταπιανόταν με την τελευταία λεπτομέρεια. Κατάλαβα μαζί του τι είναι να δημιουργείς ένα έργο από την αρχή μέχρι το τέλος. Έφτιαχνε μαζί σου μια κοινή εμπειρία. Δεν ήταν ο άνθρωπος ο απαιτητικός. Δεν ήταν ο άνθρωπος που δεν σου άφηνε ελευθερίες».

Ήξερε να δημιουργεί την κατάλληλη ατμόσφαιρα και θερμοκρασία στα γυρίσματα, «λέγοντάς μας ένα ποίημα του Σεφέρη ή μια ιστορία οικογενειακή. Αν καταλάβαινε ότι είχες “πιάσει” το συναίσθημα, σε άφηνε να κάνεις ό,τι θες. Ήθελε ή λευκούς καμβάδες, άπειρους, όπως ήμουνα εγώ, ή πάρα πολύ έμπειρους, που με ένα μόνο βλέμμα μπορούσαν και κάλυπταν μια ιστορία. Του πήρε καιρό για να με εμπιστευτεί», αποκαλύπτει η Αϊδίνη. «Μετά από ενάμισι χρόνο με άφησε να κολυμπήσω μόνη, όντας ωστόσο αδιάλειπτα δίπλα μου, ψιθυρίζοντας ποιήματα κι ιστορίες».

Της λείπει πολύ, γιατί, παρότι δεν ξανασυνεργάστηκαν από το 2004, μετά την ταινία «ήταν συνεχώς παρών και σημείο αναφοράς. Ερχόταν στη ζωή σου για να μείνει ο Αγγελόπουλος. Για μένα ήταν μεγάλο σχολείο. Παρακαταθήκη. Ήταν ανοικτός και συμμέτοχος. Μας λείπει ο ίδιος, όσα θα μπορούσε να μας δώσει και το βλέμμα του, το δικό του βλέμμα. Υπήρξε μοναδική περίπτωση, από αυτές που γεννιούνται μια φορά στα 100 χρόνια».

“Ο Αγγελόπουλος ήταν βαθύτατα Έλληνας. Το σινεμά ήταν η ζωή του”

«Ο Θόδωρος ήταν πάνω από οικογένεια, από τους πιο πιστούς φίλους» λέει αφοπλιστικά ο διεθνής διευθυντής φωτογραφίας Ανδρέας Σινάνος, και σταθερά στενός συνεργάτης με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο, προσθέτοντας απνευστί: «Υπήρξε από τις τελευταίες φωτεινές προσωπικότητες που έβγαλε ο τόπος, μαζί με τον Ελύτη και τον Χατζιδάκι».

«‘Ήμουν τυχερός», επαναλαμβάνει σε όλη την κουβέντα μας, που απ΄τη σχολή κιόλας κινηματογράφου, 22 μόλις ετών, ξεκίνησε να συνεργάζεται μαζί του. «Ήταν πολύ δοτικός και γενναιόδωρος στους νέους. Δεν ήταν μόνο από τους πιο πιστούς φίλους, ήταν κι από τους πιο πιστούς συνεργάτες. Συνεργαζόταν διαρκώς με τους ίδιους, εκτός κι αν συνέβαινε κάτι. Ήταν αφοσιωμένος. Η μεγαλοφυΐα δεν είναι κάτι απλό. Σε ό,τι κι να έκανε ο Θόδωρος ήταν δοσμένος. Το σινεμά ήταν η ζωή του».

«Στη ζωή, στην καθημερινότητά ήταν», προσθέτει ο Σινάνος, «από τους πιο απλούς ανθρώπους. Πήγαινε στον ίδιο κουρέα πάντα και έτρωγε σε ένα απλό μαγέρικο που του άρεσε η φασολάδα του. Ο Θόδωρος ήταν πάνω από όλα τα υλικά αγαθά, τα είχε ξεπεράσει».

Οι συζητήσεις τους δεν περιλάμβαναν μόνο το σινεμά:«Τον ενδιέφερε πολύ η πολιτική κατάσταση της χώρας. Και η τελευταία του ταινία που δεν ολοκλήρωσε στην οικονομική κρίση και στην ανεργία αναφερόταν. Ήταν άλλωστε συχνά προάγγελος πολλών πολιτικών καταστάσεων ο Αγγελόπουλος. Μου λείπει και η επαγγελματική συνεργασία μας και η φιλική επαφή μας. Ήταν οικογένεια με τους συνεργάτες του».

Τι μάθατε από τη συνεργασία μαζί του;

«Τι θα πει σοβαρότητα κι ευθύνη. Ήταν συνεπής σε αυτό που έκανε. Η πειθαρχία του είναι παροιμιώδης, όπως και η βαθύτητά του».

Μεταξύ δουλειάς και οικογένειας, «διάβαζε πολύ, είχε φοβερή μνήμη και έβλεπε σινεμά. Τι χόμπι να είχε; Ο άνθρωπος ήταν απόλυτα δοσμένος σε αυτό που έκανε που δεν είχε χρόνο!»

Υπάρχει μια αδικία που θέλει να επισημάνει στην συζήτησή μας ο συνομιλητής μας: «Τον Αγγελόπουλο τον εκτιμούν περισσότερο στο εξωτερικό παρά στην Ελλάδα. Στην Ευρώπη αλλά ειδικά στην Τουρκία, όπου κάνουν μεταπτυχιακά πάνω στον Θόδωρο. Στην Τουρκία έχουν τον Θόδωρο και τον Ταρκόφκσι».

Αν είχε φύγει, όπως ο Λάνθιμος, στο εξωτερικό θα είχε άλλη εξέλιξη; «Δεν θα μπορούσε να δημιουργήσει σε άλλη χώρα. Ο Αγγελόπουλος ήταν βαθύτατα Έλληνας. Έπαιρνε θέματα δικά μας και τα έκανε οικουμενικά».

“Ήταν ένας πολύ ωραίος παραμυθάς”

«Όραμα». Είναι η πρώτη λέξη που θα μου πει ο βοηθός σκηνοθέτη και μόνιμος συνεργάτης του Θόδωρου Αγγελόπουλου, Τάκης Κατσέλης, ξεκινώντας η κουβέντα μας για τον μεγάλο εκλιπόντα. Τυχαίο;

«Ως σκηνοθέτης αυτό που είχε ήταν όραμα. Πάντα! Και έπρεπε να πραγματοποιηθεί όπως το είχε φανταστεί. Δεν έκανε εκπτώσεις .Δεν νέρωνε το κρασί. Όσο δύσκολες και αν ήταν οι συνθήκες. Δεν θα ξεχάσω ποτέ την επιμονή του για να υλοποιηθεί αυτό που ήθελε, αυτό το όραμα».

Συνεργάτες σχεδόν σε όλες τις ταινίες του με εξαίρεση την πρώτη, είδε τον Θόδωρο Αγγελόπουλο να αλλάζει με τα χρόνια; «Όταν είσαι τόσα πολλά χρόνια μαζί με κάποιον, τον βλέπεις όπως την πρώτη μέρα», λέει ο Κατσέλης, διαψεύδοντας την παραφιλολογία που ήθελε τον μεγάλο μετρ να είναι δύσκολος και δύστροπος συνεργάτης. «Δεν ισχύει ο μύθος του σκληρού και του φασίστα. Ήταν πανεύκολο να συνεργάζεσαι μαζί του. Για μένα προσωπικά ήταν ο πιο εύκολος σκηνοθέτης που υπάρχει. Το όραμά του το μετέδιδε και στον τελευταίο ηλεκτρολόγο. Σε παρέσυρε μαζί του. Ήταν ένας πολύ ωραίος παραμυθάς».

«Μπορεί να ήταν σκληρό το ότι ανέβαζε τα παιδάκια στην ομίχλη και στα χιόνια στο “Μια Αιωνιότητα και μια μέρα”», συνεχίζει ο Κατσέλης. «Αλλά έτσι γίνεται το σινεμά. Δεν είναι εύκολη υπόθεση. Ειδικά όταν πρέπει να κάνεις μεγάλα πλάνα».

Ποιο είναι το επίθετο που μπορεί να χαρακτηρίσει τον άνθρωπο Θόδωρο Αγγελόπουλο;

«Φιλικός. Αισθανόσουν ότι ήταν φίλος. Στην τελευταία ταινία φάγαμε τα πόδια μας στο ρεπεράζ. Μπαίναμε σε ταξί και τρένα. Ο κόσμος του μιλούσε κι αυτός ήταν όχι απλά προσηνής, ήταν πολύ φιλικός και συζητούσε μαζί του».

Προσπαθεί να μην θυμάται τον μακάβριο θάνατο, πάνω στη μεταλλική μπάρα της λεωφόρου. «Ήταν αδιανόητο να συμβαίνει αυτό με τον Θόδωρο που έπαιζε ποδόσφαιρο μέχρι χθες με τον εγγονό του. Ήταν ένας άνθρωπος όλο ζωή. Είχαμε πάρει όλα τα μέτρα, όλοι φορούσαμε κίτρινο γιλέκο. Μόνο ο Θόδωρος δεν φόραγε! Όταν γύρναγε μια ταινία δεν είχε καμία αίσθηση του κινδύνου. Στο μυαλό του ήταν μόνο η ταινία. Θα άνοιγε την πόρτα του αυτοκινήτου για να δει έναν χώρο, ακόμα και αν περνούσε αυτοκίνητο».