Θ. Υφαντής: Στρατηγικός σχεδιασμός σε βάθος 5ετίας για την Ψυχική Υγεία

Να αναδιοργανώσει και να δικτυώσει τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας καθώς και να δημιουργήσει προϋποθέσεις για την προστασία των δικαιωμάτων των ψυχικά ασθενών και των οικογενειών τους φιλοδοξεί το νομοσχέδιο που επεξεργάζεται το υπουργείο Υγείας και πρόκειται να κατατεθεί σύντομα στη Βουλή, όπως επισημαίνει στο News247 ο ειδικός σύμβουλος του υπουργού, καθηγητής ψυχιατρικής, Θωμάς Υφαντής.

Ο κύριος Υφαντής προαναγγέλλει αξιολόγηση όλων των δομών ψυχικής υγείας, δημόσιων και ιδιωτικών-μη κερδοσκοπικών, τονίζει πως άσυλα λειτουργούν εντός και εκτός ψυχιατρείων και εξηγεί ότι ο σχεδιασμός του υπουργείου γίνεται σε ορίζοντα πενταετίας, με σκοπό να ενισχυθεί το δίκτυο κοινοτικών υπηρεσιών για να μπορέσουν σταδιακά να κλείσουν τα ψυχιατρικά νοσοκομεία.

– Το σύμφωνο Αντόρ-Λυκουρέντζου έληξε στις 31/12/15 χωρίς η χώρα μας να εκπληρώσει μία βασική υποχρέωση, το κλείσιμο των ψυχιατρείων. Πού βρισκόμαστε σήμερα;

Το κλείσιμο των ψυχιατρείων δεν εκπληρώθηκε διότι δεν μπορούσε να εκπληρωθεί, εφόσον το υπόλοιπο σύστημα κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας υπολειτουργεί ή δεν λειτουργεί. Θέλω όμως να διευκρινίσω ότι στο πλαίσιο του συμφώνου Άντορ – Λυκουρέντζου, η Ελλάδα έλαβε 110 εκατομμύρια ευρώ και δεσμεύτηκε να κάνει μια σειρά από πράγματα. Το κλείσιμο των ψυχιατρείων υπερτονίστηκε αλλά ήταν μόνο ένα εξ αυτών. Μία σημαντική δέσμευση που πέτυχε η τρέχουσα πολιτική ηγεσία είναι ότι διασφάλισε τη βιωσιμότητα του συστήματος, εντάσσοντας τη χρηματοδότησή του στον τακτικό προϋπολογισμό. Αυτή τη στιγμή δεν χρειαζόμαστε ευρωπαϊκή χρηματοδότηση για να λειτουργήσουμε τις υπάρχουσες δομές ψυχικής υγείας, μπορούμε να πληρώνουμε τους μισθούς των ανθρώπων που εργάζονται τόσο στον δημόσιο τομέα όσο και στον ιδιωτικό – μη κερδοσκοπικό, δηλαδή σε ΜΚΟ και ΑμΚΕ που λειτουργούν κυρίως ξενώνες αποκατάστασης, οικοτροφεία, κέντρα ημέρας και κινητές μονάδες. Το δεύτερο σημαντικό που πετύχαμε με τη συζήτηση της πορείας του συμφώνου στις Βρυξέλλες, είναι η χώρα να μην είναι αναγκασμένη  να επιστρέψει χρήματα που έλαβε στο πλαίσιο του συμφώνου, λόγω μη εκπλήρωσης ορισμένων υποχρεώσεών της,  όπως το κλείσιμο των ψυχιατρείων.

Από εκεί και πέρα, προσωπικά είμαι υπέρμαχος της κοινοτικής ψυχιατρικής και πολιτικά είμαστε εναντίον οποιασδήποτε μορφής ασυλικής ψυχιατρικής. Άσυλα όμως δεν υπάρχουν μόνο μέσα στα ψυχιατρεία, άσυλα υπάρχουν και σε άλλα μέρη.  Δείτε για παράδειγμα τι γίνεται με παιδιά που έχουν βαρύ αυτισμό και είναι σε δομές ιδρυματικές. Ασυλική ψυχιατρική μπορεί να ασκείται ακόμη και σε μια δομή υποτιθέμενης αποασυλοποίησης, ενώ παράλληλα μερικά τμήματα ενός ψυχιατρείου μπορεί να λειτουργούν πολύ καλά. Το Δαφνί σήμερα δεν είναι το Δαφνί του ‘85, έχει δεκάδες δομές στην κοινότητα, τι ακριβώς θα κλείσουμε;

– Τα ασυλικά τμήματα που εξακολουθεί να διατηρεί το Δαφνί και τα υπόλοιπα ψυχιατρεία. Είναι σχετικά μικρός ο αριθμός των χρόνιων ασθενών που φιλοξενούν, γιατί δεν κλείνουν; Γιατί δεν μεταφέρονται οι ασθενείς σε άλλες δομές στη κοινότητα, εφόσον μάλιστα υπάρχουν κενές θέσεις;

Με βάση τα στοιχεία της 31ης Δεκεμβρίου του 2015, οι χρόνιοι ασθενείς στο Δαφνί, το Δρομοκαΐτειο και στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης ήταν 248. Αν σε αυτούς προσθέσουμε και 140 μη ποινικά υπεύθυνους που βρίσκονται στα ψυχιατρεία για νοσηλεία και φύλαξη βάσει του άρθρου 69 του Π.Κ., μιλάμε συνολικά για 400 περίπου άτομα που πρέπει να επανενταχθούν. Ταυτόχρονα, υπάρχουν περίπου 300 κενές θέσεις σε δομές στην κοινότητα που ανήκουν σε ΝΠΔΔ και 50 περίπου σε ΝΠΙΔ μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα. Τώρα γιατί είναι κενές αυτές οι θέσεις και δεν μεταφέρουμε εκεί τους ασθενείς μας; Αφενός διότι δεν υπάρχουν δομές κατάλληλες για όλους τους ασθενείς, αφετέρου διότι δεν υπάρχει προσωπικό και πρέπει να τηρείται μια ορισμένη αναλογία ασθενών-προσωπικού για να μπορέσει να λειτουργήσει καλά μια κοινοτική δομή.

– Στα ψυχιατρεία που ζουν τώρα επαρκεί το προσωπικό;

Έχουμε έλλειψη 1700 ατόμων στην ψυχική υγεία, συνεπώς και τα ψυχιατρεία είναι υποστελεχωμένα. Ωστόσο, ενός βαθμού φροντίδα παρέχεται έστω και έτσι, ενώ δεν μπορείς να ισχυρίζεσαι ότι κάνεις προσπάθεια μεταρρυθμιστική, αν έχεις την ίδια αναλογία προσωπικού μέσα και έξω από τα ψυχιατρεία.

– Πάντως, υπάρχουν καταγγελίες, για διαδικασία επιλογής που αφήνει εκτός κοινοτικών δομών τα πιο βαριά περιστατικά, τα οποία «ξεμένουν» στα ψυχιατρεία.

Αυτό είναι παράνομο και εάν και όπου συμβαίνει θα πρέπει να αφαιρείται η άδεια λειτουργίας τουλάχιστον. Εφόσον η δομή έχει άδεια για αυξημένη φροντίδα, παραδείγματος χάριν, πρέπει να παίρνει άτομα που χρήζουν αυξημένης φροντίδας. Υπάρχουν ενδείξεις ότι έχουν γίνει πολλές παρατυπίες πάνω σε αυτό, με δομές για σοβαρές περιπτώσεις που αναλαμβάνουν ασθενείς με πιό ήπια παθολογία, υπάρχουν καταγγελίες και διερευνώνται. Ωστόσο, η Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας δεν μπορεί να ασκήσει διαρκή και επαρκή έλεγχο σε  όλη την Ελλάδα, διότι είναι κι αυτή υποστελεχωμένη. Ευελπιστούμε ότι με το νέο σύστημα περιφερειακών διοικήσεων που δρομολογούμε η κατάσταση θα μπορεί να ελεγχθεί καλύτερα. Παράλληλα, δρομολογούμε αξιολόγηση που θα γίνει σε όλες τις δομές ψυχικής υγείας, είτε είναι δημόσιες είτε ανήκουν σε ΜΚΟ και ΑμΚΕ. Όλες αυτές οι δομές, δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου, έχουν προσφέρει και εξακολουθούν να προσφέρουν αρκετά, αλλά έχουν και πολλά προβλήματα, γι’ αυτό πρέπει να αξιολογηθούν όλες από ανεξάρτητη αρχή. Αναζητούμε χρηματοδότηση γι’ αυτό και πιστεύω θα μπορέσουμε να το υλοποιήσουμε άμεσα.

– Γιατί δεν λειτουργεί το υφιστάμενο δίκτυο κοινοτικών υπηρεσιών και τι σκοπεύετε να κάνετε γι’ αυτό;

Τα προηγούμενα χρόνια το βάρος κατανεμήθηκε δυσανάλογα στην αποασυλοποίση και έμεινε πίσω η πρωτοβάθμια φροντίδα ψυχικής υγείας, που είναι άλλωστε εξαιρετικά σημαντική για να μην δημιουργούνται νέοι χρόνιοι ασθενείς. Αποψιλώθηκαν κλινικές και κέντρα ψυχικής υγείας, με αποτέλεσμα ο ασθενής μετά τη νοσηλεία του να μην έχει την κατάλληλη συνέχεια στη φροντίδα και αργά ή γρήγορα να επιστρέφει στην ψυχιατρική κλινική. Οι περισσότεροι ασθενείς των ψυχιατρικών κλινικών είναι επανανοσηλείες. Παράλληλα, αυξάνονται οι ακούσιες νοσηλείες, και στο έδαφος της τρέχουσας  κρίσης πολλές οικογένειες καταφεύγουν ευκολότερα στην εισαγγελική εντολή επιδιώκοντας την ακούσια νοσηλεία. Είναι ένας φαύλος κύκλος. Αν δεν αντιμετωπιστούν αυτά τα προβλήματα δεν μπορεί να κλείσει κανένα ψυχιατρείο.

Για να αρχίσουν να λύνονται τα προβλήματα πρέπει να λειτουργήσει η τομεοποίηση. Υπάρχουν 38 τομείς ψυχικής υγείας που δεν έχουν μέχρι σήμερα λειτουργήσει για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον, διότι υπάρχουν σοβαρές ελλείψεις και ανισοκατανομή στις δομές ψυχικής υγείας σε κάθε τομέα, έχουμε π.χ. τομέα με 40 δομές και τομέα χωρίς καμία δομή. Δεύτερον, διότι ο τρόπος οργάνωσης ήταν αναποτελεσματικός. Οι τομεακές επιτροπές δεν είχαν αποφασιστικές αρμοδιότητες, όλες τις αποφάσεις τις έπαιρνε κεντρικά η Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας, από την πιό σύνθετη και επιτελικού τύπου έως και για τα πλέον ασήμαντα πράγματα. Έτσι, σύστημα υπερφορωνόταν και κατέληγε αναποτελεσματικό. Είναι αδύνατον μια υποστελεχωμένη Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας να διεκπεραιώσει τα ζητήματα 38 τομέων ψυχικής υγείας σε όλη τη χώρα.

Χρήματα για να φτιάξουμε όσες νέες δομές χρειαζόμαστε δεν έχουμε, μπορούμε όμως να αλλάξουμε τον τρόπο διοίκησης και να καταστήσουμε πιο λειτουργικές όσες δομές ήδη υπάρχουν και αυτό φιλοδοξεί να κάνει το νομοσχέδιο που θα κατατεθεί άμεσα στη Βουλή.

Δημιουργούμε 12 περιφερειακές διευθύνσεις ψυχικής υγείας, κάθε μία εκ των οποίων θα έχει αποφασιστικές αρμοδιότητες για 2 έως 4 τομείς. Αυτό θεωρώ ότι θα λειτουργήσει, διότι είναι ένα πολύ μεγάλο βήμα προς την αποκέντρωση και αυτοδιοίκηση της ψυχικής υγείας και είναι και ένα χρόνιο αίτημα των τομεακών επιτροπών, οι οποίες έφθιναν και δεν λειτουργούσαν, διότι γνωμοδοτούσαν στο υπουργείο και το υπουργείο συχνά αδυνατούσε να αντιμετωπίσει και διεκπεραιώσει όλα τα ζητήματα. 

– Αναφερθήκατε σε ελλείψεις δομών ψυχικής υγείας; Πώς θα λειτουργήσει ένα τομέας, ακόμα και με άριστο σύστημα διοίκησης, χωρίς δομές;

Δυστυχώς όλες αυτές οι δομές αναπτύχθηκαν ανισομερώς και όχι με γνώμονα τις πραγματικές ανάγκες κάθε περιοχής αλλά ανάλογα με τις ευκαιρίες,τα κίνητρα, την πρόσβαση και τις γνωριμίες, αν θέλετε. Με ένα νομοσχέδιο όμως δεν μπορούμε να λύσουμε όλα τα προβλήματα. Θα είναι ο κορμός, το θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα δουλέψει το σύστημα που φιλοδοξούμε να φτιάξουμε. Από εκεί και πέρα προσπαθούμε να στελεχώσουμε όσες δομές έχουν σχεδόν κλείσει ή κινδυνεύουν να κλείσουν λόγω έλλειψης προσωπικού και να στηρίξουμε τις κλινικές που δυσκολεύονται ιδιαίτερα.

Έχουμε προγραμματίσει 300 προσλήψεις μόνο για τη ψυχική υγεία, στοχεύοντας πολύ προσεκτικά στις περιοχές που χρειάζονται ενίσχυση και μιλάω για ψυχιατρικές κλινικές γενικών νοσοκομείων και κέντρα ψυχικής υγείας που υπολειτουργούν επειδή τους λείπουν ένας ή δυο γιατροί και νοσηλευτές.

Ενισχύουμε δομές και κλινικές οι οποίες επειδή δεν μπορούν να λειτουργήσουν στέλνουν τα περιστατικά στο ΨΝΑ.  Παράλληλα, ενισχύουμε όσο μπορούμε και το προσωπικό των ψυχιατρείων.  Με την προοπτική ότι θα κλείσει κάποια στιγμή το ψυχιατρείο, δεν μπορεί να αφήνεις τους ανθρώπους στην τύχη τους. Και δεν μιλάω μόνο για τους ασθενείς, μιλάω και για το προσωπικό. Εννιά κλινικές έχει το Δαφνί, αν είναι να μεταφερθούν σε γενικά νοσοκομεία, ας έχουν αρκετό προσωπικό να λειτουργήσουν έως ότου μεταφερθούν. Σκοπός μας είναι οι κλινικές σε Δαφνί και Δρομοκαΐτειο, να λειτουργήσουν αρχικά τομεοποιημένα, να δέχονται ασθενείς μόνο από συγκεκριμένους τομείς, και να αλλάξει ο τρόπος της ψυχιατρικής εφημερίας της Αττικής. Αυτό θα αλλάξει την εικόνα και σιγά-σιγά θα δούμε πώς μπορούν να μεταφερθούν σε κλινικές γενικών νοσοκομείων, ώστε να συρρικνωθούν τα ψυχιατρεία και εν τέλει να κλείσουν, με τρόπο όμως και σε χρόνο που θα έχουν εκπληρωθεί όλες οι προϋποθέσεις για μια ομαλή μετάβαση στο νέο μοντέλο.

– Οι καταγγελίες για παραβιάσεις των δικαιωμάτων στις δομές ψυχικής υγείας είναι συστηματικές και αφορούν κυρίως στα ψυχιατρεία, όπου -μεταξύ άλλων- δεν τηρούνται οι διαδικασίες της ακούσιας νοσηλείας και γίνεται κατάχρηση στις καθηλώσεις. Αυτή η κατάσταση θα συνεχίζεται μέχρις ότου καταστεί εφικτό το κλείσιμό τους σε βάθος χρόνου;

Καταρχήν, το νομοσχέδιο προβλέπει τη δημιουργία επιτροπής ελέγχου και προστασίας των δικαιωμάτων των ψυχικά ασθενών σε κάθε τομέα ψυχικής υγείας. Ενώ σήμερα υπάρχει μία τέτοια επιτροπή για όλη τη χώρα, πλέον συστήνονται 38 επιτροπές, που θα δέχονται καταγγελίες από τον τομέα τους και θα διενεργούν επιτόπιους ελέγχους στις δομές ψυχικής υγείας. Οι ίδιοι οι λήπτες υπηρεσιών ψυχικής υγείας και οι οικογένειές τους θα εκπροσωπούνται σε αυτές τις επιτροπές, όπως και σε όλα τα επίπεδα διοίκησης του νέου σχήματος. Για να έχουν κίνητρο τα μέλη των επιτροπών να επιτελέσουν το έργο τους, προσπαθούμε να βρούμε χρηματοδότηση, να κάνουμε μελέτη κόστους-αποτελεσματικότητας σε βάθος χρόνου και εφόσον υπάρχει όφελος (και δεν εννοώ μόνον οικονομικό, αλλά και πρωτίστως όφελος για τον ασθενή) να εξετάσουμε το ενδεχόμενο μόνιμης λειτουργίας των επιτροπών αυτών μέσω χρηματοδότησης από τον τακτικό προϋπολογισμό. 

Σχετικά με την ακούσια νοσηλεία, επεξεργαζόμαστε αλλαγές στο νομικό πλαίσιο. Το ίδιο ισχύει και για τους μη ποινικά υπεύθυνους που μεταφέρονται στα ψυχιατρικά νοσοκομεία για νοσηλεία και φύλαξη βάσει του άρθρου 69 του Π.Κ. Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε τι σημαίνει νοσηλεία και τι φύλαξη και μετά να δούμε τι μπορεί να γίνει με αυτούς τους ασθενείς, οι περισσότεροι εκ των οποίων θα μπορούσαν να ζουν σε δομές επανένταξης.

Είναι εξαιρετικά μικρό το ποσοστό αυτών που εξακολουθούν να εμφανίζουν έναν βαθμό επικινδυνότητας και δεν θα φτιάξουμε φυλακή υψίστης ασφαλείας για 10 ανθρώπους, όπως ακούγεται.

Προσωπικά είμαι κατά της κάμερας και των ανάλογων μέτρων  αυξημένης ασφάλειας και επιτήρησης. Συχνά τα μέτρα αυτά αντανακλούν είτε την έλλειψη προσωπικού, είτε και κυρίως μια κουλτούρα ασυλική και ιατροκεντρική.  Θα χρειαστεί για ορισμένους ασθενείς αυξημένη φροντίδα, ενδεχομένως σε μια ξεχωριστή δομή, μέσα όμως σε μια ψυχιατρική κλινική, να συγκροτεί δηλαδή μια “κλειστή κοινότητα”, “κλειστή” μεν, αλλά “κοινότητα”. Κάποιοι άνθρωποι μπορεί να χρειάζονται περιορισμό για μια μικρή φάση της ζωής τους, ας φροντίσουμε αυτό να είναι όσο γίνεται πιο ανθρώπινο και όσο το δυνατόν πιο κοντά στις αρχές της κοινοτικής ψυχιατρικής.

Τα μέτρα καταστολής, έχουν βαθμίδες. Η κατάχρησή τους είναι θέμα έλλειψης προσωπικού, αλλά είναι και θέμα κουλτούρας.

Θα σας φέρω ένα παράδειγμα από τα πρώτα χρόνια της εργασίας μου στην ψυχιατρική κλινική στα Ιωάννινα, την δεκαετία του ’80. Όταν ερχόταν ασθενής με εισαγγελική εντολή για να κρίνουμε εάν χρειάζεται ακούσια νοσηλεία, το πρώτο πράγμα που προσπαθούσαμε να κάνουμε ήταν να τον πείσουμε να υπογράψει ο ίδιος για τη νοσηλεία του, να μετατραπεί δηλαδή η ακούσια σε εκούσια νοσηλεία. Και αυτό ήταν θέμα αρχής και κουλτούρας ψυχιατρικής. Για να το πετύχεις αυτό, όμως, πρέπει να καταναλώσεις ώρες με τον ασθενή.

Σήμερα είμαστε αντιμέτωποι όχι μόνο με την έλλειψη προσωπικού, αλλά και μια αλλαγή κουλτούρας και μια ιατρικοποίηση της ψυχιατρικής. Πολλοί ψυχίατροι θεωρούν πως είναι “γιατροί” και όχι ψυχίατροι, και με αυτό δεν εννοώ ότι οι άλλες ειδικότητες δεν χρειάζονται τη θεραπευτική σχέση.

Συχνά, πολλοί ψυχίατροι θεωρούν ότι η εργασία τους τελειώνει με την επιλογή του κατάλληλου φαρμάκου, δεν οικοδομούν σχέση με τον ασθενή και αυτό βεβαίως μεταφέρεται και στους νοσηλευτές και σε όλη τη κλίμακα.

Όλα αυτά, όπως προανέφερα, δεν μπορεί να τα λύσει ένα νομοσχέδιο, θα πάμε βήμα-βήμα, ιεραρχώντας τους στόχους μας και με βάση τους διαθέσιμους πόρους. Προσπαθούμε να κάνουμε έναν αξιοπρεπή στρατηγικό σχεδιασμό σε βάθος πενταετίας, ο οποίος θα μπορούσε να είναι ωφέλιμος σε βάθος χρόνου και αποδοτικός προς όφελος των ασθενών μας.