Οι πλατφόρμες των τεχνο-ολιγαρχών

Τις προάλλες καθώς περιηγούμουν σε ένα Μέσο Κοινωνικής Δικτύωσης, ξεπετάχτηκε μία καταχώρηση από έναν παλιό συμμαθητή, ο οποίος παραληρούσε με ένα ακραία εθνικιστικό κείμενο. Συγχύστηκα και ενστικτωδώς θέλησα να του απαντήσω αλλά το απέφυγα. Το σκεφτόμουν όμως καθόλη τη διάρκεια της μέρας και το βράδυ ξαναμπήκα για να δω ποιος είχε γράψει υπέρ και ποιος εναντίον.

Αν σας έχει συμβεί και σε σας κάτι παρόμοιο, να ξέρετε ότι αυτό που βιώσαμε δεν ήταν μία απλή ανθρώπινη αντίδραση, σε ένα τυχαίο γεγονός. Η εμφάνιση της καταχώρησης ήταν ένα προμελετημένο συμβάν με στόχο να πυροδοτήσει μία αντίδρασή σας. Διότι όταν καταφέρνει ο αλγόριθμός να δημιουργήσει τέτοιους είδους συναισθηματική φόρτιση στους χρήστες, επιβραβεύεται, καθώς μεγιστοποιεί τα κέρδη της πλατφόρμας.

Τι είναι οι πλατφόρμες

Η Ευρωπαϊκή Ένωση ορίζει τις πλατφόρμες ως: ψηφιακές αγορές, κοινωνικά δίκτυα, πλατφόρμες ανταλλαγής περιεχομένου, καταστήματα εφαρμογών και διαδικτυακές πλατφόρμες ταξιδιών και καταλυμάτων. Οι πιο διαδεδομένες με διαφορά πλατφόρμες είναι τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, που υπόσχονται να διευκολύνουν χρήστες και επιχειρήσεις να συνδέονται, να επικοινωνούν, να μοιράζονται πληροφορίες και να δημιουργούν ανθρώπινες σχέσεις.

Η κριτική που ασκείται στις πλατφόρμες είναι πως ο τρόπος λειτουργίας τους οδηγεί σε προβλήματα με μεγάλο κοινωνικό αντίκτυπο. Οι κατηγορίες είναι πολλές, από το ότι αποτελούν σοβαρή απειλή για την ψυχική υγεία, κυρίως των νέων, και ότι ενισχύουν τη βία μέχρι ότι επιτρέπουν τις εκλογικές παρεμβάσεις αυταρχικών καθεστώτων σε δημοκρατικά κράτη.

Επιπλέον πολλοί τεχνοκράτες και πολιτικοί θέτουν και ένα ακόμα έμμεσο πρόβλημα. Η τεχνολογική ηγεμονία των πλατφορμών επηρεάζει την έρευνα σε μια σειρά από επιστημονικά αντικείμενα, προς κατευθύνσεις που είναι ευνοϊκές για τη λειτουργία τους αλλά εντείνουν τα προβλήματα που αναφέρθηκαν παραπάνω. Δύο τέτοια χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η Τεχνητή Νοημοσύνη και η τεχνολογία του Blockchain. Ενώ είναι τεχνολογίες με τεράστιες δυνατότητες, αυτή τη στιγμή η εφαρμογή τους μελετάται σε εξαιρετικά στενά όρια.

Τα προβλήματα που δημιουργούν

Γιατί όμως οι πλατφόρμες δεν καταφέρνουν να ενώνουν τους ανθρώπους, όπως οραματίζονται, αλλά καταλήγουν να είναι μηχανές αναπαραγωγής μίσους;

Οι κυριότεροι λόγοι είναι δύο. Πρώτον, η απουσία ενός ρυθμιστικού πλαισίου, που να συμβαδίζει με τη σύγχρονη εποχή, επιτρέπει την ασυδοσία. Παρόλο που η Ευρώπη έχει κάνει κάποια βήματα σε ρύθμιση των πλατφορμών, η Αμερική, από όπου προέρχονται και οι περισσότερες εταιρείες, έχει απαρχαιωμένο νομοθετικό πλαίσιο. Δεύτερον, το επιχειρηματικό μοντέλο – δηλαδή το πως βγάζουν χρήματα οι πλατφόρμες. Το υφιστάμενο επιχειρηματικό μοντέλο των πλατφορμών έχει εγγενή προβληματικά χαρακτηριστικά.

Η αγορά δε που έχει δημιουργηθεί, των ψηφιακών διαφημίσεων, είναι τεράστια με πολύ υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Το 2022 η αγορά ανήλθε στα $505 δις, με ρυθμό ανάπτυξης 8%. Το 2023, στα $545 δις, με ρυθμό ανάπτυξης 11%, ενώ το 2024 ανήλθε $604 δις και ο ρυθμός ανάπτυξης υπολογίζεται ότι θα παραμείνει διψήφιος.

Στην αγορά κυριαρχούν 3 εταιρείες. Η Alphabet (Google, YouTube) με μερίδιο 42% και ετήσια έσοδα στα $256 δις που αντιπροσωπεύουν το 77% των συνολικών εσόδων της εταιρείας. Η Meta (Facebook, Instagram) με μερίδιο αγοράς 22% και ετήσια έσοδα $138δις που αντιπροσωπεύουν το 95% των συνολικών εσόδων της εταιρείας. Η Amazon, με μερίδιο αγοράς 9% και ετήσια έσοδα $53 δις που αντιπροσωπεύουν κάτι λιγότερο από το 10% των συνολικών εσόδων της εταιρείας.

Το εμπόριο της ανθρώπινης προσοχής

Ποιο είναι όμως το επιχειρηματικό μοντέλο εκείνο που δημιουργεί αυτά τα τεράστια έσοδα και ταχύτατους ρυθμούς ανάπτυξης; Με άλλα λόγια από που βγάζουν χρήματα η Google, η Meta, και οι άλλοι; Η απάντηση είναι από την προσοχή μας και τα δεδομένα μας!

Καταρχάς, πουλάνε τη δυνατότητα δημιουργίας εξατομικευμένων ψηφιακών διαφημίσεων, σε επιχειρήσεις και οργανισμούς που ενδιαφέρονται να προωθήσουν τις υπηρεσίες και τα προϊόντα τους. Η λέξη-κλειδί εδώ είναι η εξατομίκευση.

Είναι τεράστια αλλαγή παραδείγματος από το προηγούμενο μοντέλο προώθησης προϊόντων και υπηρεσιών, όπου η στόχευση γινόταν μαζικά. Τώρα δίνεται η δυνατότητα σε μία επιχείρηση να στοχεύσει συγκεκριμένο κοινό, λόγου χάριν μητέρες παιδιών μέχρι 3 ετών, που ειναι μεταξύ 28 και 32 ετών και ζουν στη βόρεια Ελλάδα. Για τις επιχειρήσεις η εξατομίκευση μειώνει το κόστος προώθησης και αυξάνει την αποδοτικότητα των πόρων, γεγονός που ενισχύει την ανταγωνιστικότητά τους. Για να μεγιστοποιούν τα κέρδη τους οι εταιρείες έχουν δημιουργήσει μηχανισμούς που αποσπούν την προσοχή μας και μας κρατάνε στις πλατφόρμες τους, σπαταλώντας τον χρόνο μας εκεί.

Για αυτό η πρόσβαση στις υπηρεσίες τους είναι δωρεάν. Κρατώντας έναν χρήστη περισσότερη ώρα στην πλατφόρμα κατορθώνουν αφενός να σερβίρουν περισσότερες διαφημίσεις, αφετέρου να συλλέγουν περισσότερα δεδομένα και να μας μελετούν ώστε να στοχεύουν καλύτερα τις διαφημίσεις τους.

Η βάση του μηχανισμού απόσπασης προσοχής είναι το απλό νευροφυσιολογικό εύρημα πώς το περιεχόμενο που δημιουργεί έντονη συναισθηματική φόρτιση εξάπτει το ενδιαφέρον του ανθρώπου και κατ’ επέκταση εντείνει την προσοχή του. Για αυτό το λόγο οι αλγόριθμοι προτείνουν περιεχόμενο με ρητορική μίσους, εξτρεμιστικές απόψεις, βία, απίστευτα και ψευδή νέα. Διότι αυτό το περιεχόμενο πυροδοτεί μίσος, ζήλια, εκνευρισμό, αγανάκτηση που μας κάνει να παραμένουμε εκεί.

Το Ευρωπαϊκό πλαίσιο και άλλες προτάσεις

Καθώς μιλάμε για μία τεράστια αγορά που δημιουργεί σημαντικά κέρδη, είναι εύλογη η δυσκολία που υπάρχει να υπάρξουν προβλέψεις και νομοθετικές ρυθμίσεις που να αντιμετωπίζουν τα προβλήματα που δημιουργούνται, διατηρώντας τα κέρδη των εταιρειών.

Αναπόφευκτα, οι λύσεις πρέπει να κινηθούν σε δύο πεδία:

1. Στο πεδίο της αγοράς – δηλαδή να προκύψουν ρυθμιστικές πρωτοβουλίες που θα κάνουν λιγότερο προσοδοφόρο το επιχειρηματικό μοντέλο των ψηφιακών διαφημίσεων που εκμεταλλεύεται τα δεδομένα και την προσοχή μας.
2. Στο πεδίο της κανονιστικής συνέπειας – δηλαδή να προκύψουν ρυθμιστικές πρωτοβουλίες που θα αυξήσουν το μερίδιο ευθύνης των πλατφορμών και τις υποχρεώσεις που έχουν απέναντι στους πολίτες.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση σταθερά από το 2016 και μετά υποστηρίζει, με σειρά νομοθετημάτων, τη διαφάνεια στη λειτουργία των πλατφορμών, τη χρήση με κανόνες των προσωπικών δεδομένων και τη ρύθμιση των ψηφιακών αγορών.  Νομοθετήματα όπως ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία των Δεδομένων (2016), ο Κανονισμός για την Τεχνητή Νοημοσύνη (2021), ο Κανονισμός για την Ενιαία Αγορά Ψηφιακών Υπηρεσιών (2022) και ο Κανονισμός για Διεκδικήσιμες και Δίκαιες Αγορές στον Ψηφιακό Τομέα (2022) είναι προς τη σωστή κατεύθυνση ωστόσο εγείρονται σοβαροί ενδοιασμοί εάν με την άνοδο του Τραμπ και την πλαισίωσή του από τους τεχνο-ολιγάρχες – ιδιοκτήτες των πλατφορμών – μπορούν να εφαρμοστούν και να επιβάλλουν τα πρόστιμα που προβλέπονται.

Πρόσφατα, ο σοσιαλιστής πρωθυπουργός της Ισπανίας, Πέδρο Σάντσεθ, στην ομιλία του στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ στο Νταβός ζήτησε να θεωρούνται οι ιδιοκτήτες των πλατφορμών ποινικά υπεύθυνοι για ό,τι συμβαίνει στις πλατφόρμες τους – με την ίδια λογική που θα είναι ποινικά υπεύθυνος ένας ιδιοκτήτης εστιατορίου εάν δηλητηριαστούν οι πελάτες του. Ωστόσο, είναι σαφές πως οι κύκλοι των ακροδεξιών πολιτικών που ανέρχονται στην Ευρώπη δεν μοιράζονται τους ίδιους προβληματισμούς (Μελόνι, Ορμπάν, Κικλ, κ.α.)

Αντίστοιχα και από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού πληθαίνουν οι φωνές που προτείνουν αναδιαμορφωση του ρυθμιστικού πλαισίου και πρωτοβουλίες στο επίπεδο της αγοράς. Χαρακτηριστική είναι η πρόταση των φετινών κατόχων του Βραβείου Νόμπελ, Ατζέμογλου και Τζόνσον, για φορολογία 50% σε όλα τα κέρδη άνω των $500 εκ. που προέρχονται από ψηφιακές διαφημίσεις σε μία προσπάθεια αφενός να καταστεί μη βιώσιμο το επιχειρηματικό μοντέλο και αφετέρου να επενδύσουν πόρους για τη δημιουργία νέων επιχειρηματικών μοντέλων.

Σε κάθε περίπτωση η νίκη του Τραμπ και ο εναγκαλισμός των τεχνο-ολιγαρχών κρούει τον κώδωνα του κινδύνου στις προοδευτικές φωνές που δείχνουν να μειώνονται.

Το TechFuse είναι μια πρωτοβουλία της ΑΜΚΕ Κόμβου Καινοτομίας και Ψηφιακής Οικονομίας. Είναι το πρώτο συνέδριο στην Ελλάδα που συνδυάζει την τεχνολογία και την καινοτομία με τον πολιτισμό και πραγματοποιείται για δεύτερη χρονιά στον πολιτιστικό πολυχώρο “Δημήτρη Χατζή” στα Γιάννενα από 13-15 Μαρτίου.

*Ο Τάσος Κούτλας είναι διευθυντής Ψηφιακών Λύσεων JAKALA και συν-ιδρυτής Κόμβου Καινοτομίας και Ψηφιακής Οικονομίας