Ο Χάρτης των Εξαρχείων: Δύο αιώνες ιστορίας στην ιδιαίτερη συνοικία των Αθηνών

Κείμενα: Εύη Κιόρρι, Βασίλης Σφήνας

Επιμέλεια: Λευτέρης Σαββίδης

Αν έπρεπε να απαντήσετε στο ερώτημα “Τι είναι τα Εξάρχεια;” πως θα ξεκινούσατε την απάντησή σας; Για άλλους αποτελεί μια ωραία (ή όχι και τόσο ωραία) γειτονιά.  Σε κάποιους, φέρνει μνήμες από τη φοιτητική ζωή και άλλοι την έχουν συνδέσει με καφέ ή σουβλάκι και καλή παρέα.

Πολλοί ίσως να την έχουν φτιάξει στο μυαλό τους ως πεδίο μάχης, μια βρόμικη γωνιά στην άκρη του κέντρου των Αθηνών που σφύζει από παραβατικότητα. Εμείς, για να απαντήσουμε στο ερώτημα, περπατήσαμε τόσο νοερά, όσο και σε πραγματικό χρόνο στους δρόμους των Εξαρχείων. Μάθαμε την ιστορία τους από τη γέννηση του ελληνικού κράτους μέχρι και σήμερα, φτιάξαμε την εικόνα της φτωχογειτονιάς μέσα από τις σελίδες των βιβλίων που μιλούν για την περιοχή, πέσαμε πάνω σε χαλάσματα ή και καλοδιατηρημένα παλιά κτίρια που μας “είπαν” την ιστορία τους. Και έτσι γεννήθηκε ένας χάρτης. Όποιος τον ακολουθήσει θα διακρίνει τα σημεία που διαφοροποίησαν αυτή την περιοχή από τις υπόλοιπες της πρωτεύουσας. Τις κοινωνικές συνθήκες, τα ερεθίσματα, τη “σύνθεση” του πληθυσμού που κατέφθανε εκεί και πώς όλοι αυτοί οι παράγοντες έπλεκαν λίγο, λίγο τη σημαία της περιοχής.

Πήραμε το νήμα από την αρχή και βάλαμε τους δύο πυλώνες της περιοχής που οριοθέτησαν και την ιστορία και την εξέλιξή της. Από τη μία το Αρχαιολογικό Μουσείο και ακριβώς δίπλα το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Αυτό το τελευταίο πολύ πριν γίνει σύμβολο αντιδικτατορικού αγώνα, έγινε πόλος έλξης φοιτητών και δη των Καλών Τεχνών. Σημείο συγκέντρωσης διανοούμενων, ζωγράφων, ποιητών. Ακόμη και ο Κωστής Παλαμάς διαβάζουμε πως βρέθηκε σε κάποιο χαμόσπιτο της περιοχής των Εξαρχείων ως φοιτητής από το Μεσολόγγι, ενώ έμεινε εκεί και αφότου παντρεύτηκε.

Οι ευεργέτες του 19ου αιώνα, οι Έλληνες που δραστηριοποιούνταν στο εξωτερικό και θέλησαν να στηρίξουν το νεοσύστατο κράτος, έπαιξαν με τη σειρά τους το ρόλο τους στη διαμόρφωση της περιοχής. Η οικογένειες Τόσιτσα και Αβέρωφ συνέβαλαν όπως φαίνεται καταλυτικά, ώστε να ανεγερθεί στο σημείο που βρίσκεται σήμερα, τόσο το Πολυτεχνείο, όσο βέβαια και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Περπατήσαμε επίσης, στην πιο κεντρική οδό της περιοχής, τη Θεμιστοκλέους, από την αρχή της, στην οδό Πανεπιστημίου, μέχρι και το τέλος στη συμβολή με την Καλλιδρομίου. Εντοπίσαμε σε αυτή, τα σημάδια της ιστορίας του ονόματος των Εξαρχείων, στο πρώτο παντοπωλείο της περιοχής, του Ηπειρώτη Έξαρχου. Προσπαθήσαμε να φανταστούμε πώς μπορεί να ήταν η οδός δύο αιώνες πριν, όταν φιλοξενούσε μετέπειτα μεγάλους Έλληνες ζωγράφους, θαυμάσαμε τη Μπλε Πολυκατοικία, κοντοσταθήκαμε στο ΒΟΞ και προχωρήσαμε στο Θέατρο των Εξαρχείων. Κάθε σημείο, ένα διαφορετικό κομμάτι του παζλ, από άλλη εποχή, ίσως και διαφορετικό αιώνα, το κάθε ένα να βάζει μια ακόμη πινελιά στη μεγάλη εικόνα.

Ζήσαμε ξανά την Καλλιδρομίου της Στέλλας και του Νικόλα Άσιμου, προσπαθήσαμε να κάνουμε εικόνα το επιβλητικό κτίριο της Κλινικής Γερουλάνου που ισοπεδώθηκε και στα χαλάσματά του, οι κάτοικοι των Εξαρχείων ζήτησαν μια πιο πράσινη, φιλόξενη ζωή στη συμβολή των οδών Ναυαρίνου και Χαριλάου Τρικούπη. Σταθήκαμε στη γωνία που έπεφτε νεκρός ο Αλέξανδρος Γρηγορόπουλος το Δεκέμβρη του 2008.

Στο χάρτη δεν θα βρείτε όλη την ιστορία της περιοχής. Πώς θα μπορούσε να χωρέσει άλλωστε… Ονόματα, προσωπικότητες, γεγονότα από σημαντικές ιστορικές περιόδους ξεπηδούν από κάθε δρόμο των Εξαρχείων, έτσι που να είναι αδύνατον να χωρέσουν οι πάντες και τα πάντα.

Μπορείτε όμως να πάρετε μια γεύση για τον τρόπο που ξετυλίχτηκε το κουβάρι της ιστορίας – πάντα τόσο γραμμικά κι όμως με μια αίσθηση τελεολογικής κυκλικότητας – και να καταλάβετε λίγο καλύτερα τι ήταν και “Τι Είναι τα Εξάρχεια”

Καλή ξενάγηση…