Γιατί θα πρέπει να σκεφτείτε τις ψυχικές διαταραχές ως “κολλώδεις τάσεις” του μυαλού

* Το άρθρο του διδάκτορα Ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο Βικτόρια του Ουέλινγκτον στη Νέα Ζηλανδία, Kristopher Nielsen δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Τι ακριβώς είναι οι ψυχικές διαταραχές; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι σημαντική γιατί πληροφορεί πώς οι ερευνητές πρέπει να προσπαθήσουν να τις εξηγήσουν, πώς αντιδρά το κοινό στα άτομα που τις βιώνουν και πώς πρέπει να προχωρήσουμε στην ανάπτυξη θεραπειών για αυτές.

Παρά τη σημασία αυτής της ερώτησης, δεν υπάρχει ομοφωνία σχετικά με την απάντηση. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι οι ψυχικές διαταραχές είναι εγκεφαλικές ασθένειες. Άλλοι ότι πρόκειται για κοινωνικά κατασκευάσματα που χρησιμοποιούνται για ιατρικοποίηση της αποκλίνουσας συμπεριφοράς. Μερικοί πιστεύουν ότι είναι εξελικτικές, προσαρμοστικές συμπεριφορικές αντιδράσεις που δεν λειτουργούν πλέον για εμάς σε ένα σύγχρονο πλαίσιο. Και κάποιοι πιστεύουν ότι είναι λάθη ή προκαταλήψεις στη γνωστική μας “κωδικοποίηση”. Ωστόσο, άλλοι πιστεύουν ότι είναι απλώς φυσιολογικές αντιδράσεις σε τρομερές καταστάσεις.

Όταν ξεκίνησα την εκπαίδευσή μου ως κλινικός ψυχολόγος, ένιωσα άβολα που εκτέθηκα σε αυτές τις άκρως διαφορετικές αντιλήψεις για το τι ακριβώς είναι οι ψυχικές διαταραχές και γιατί μπορεί να θεωρηθούν ή όχι ως διαταραχή ή δυσλειτουργία. Έτσι, όταν ξεκίνησα τη διδακτορική μου έρευνα, αποφάσισα να αναζητήσω κάποια σαφήνεια γύρω από αυτήν την έννοια που χρησιμεύει ως θεμελιώδης πυλώνας για την ψυχιατρική, την κλινική ψυχολογία και για μεγάλο μέρος της συζήτησης γύρω από την ψυχική υγεία.

Η αρχική μου παρατήρηση ήταν ότι αυτό που θεωρούμε ψυχική διαταραχή σχετίζεται στενά με το πώς πιστεύουμε ότι λειτουργεί το ανθρώπινο σώμα και το μυαλό, με μια γενική έννοια. Για παράδειγμα, ένας κυτταρικός βιολόγος είναι πιο πιθανό να υιοθετήσει την άποψη ότι οι ψυχικές διαταραχές είναι εγκεφαλικές ασθένειες, σε σύγκριση με έναν κοινωνιολόγο, ο οποίος μπορεί να δει ολόκληρη την έννοια των ψυχικών διαταραχών ως κοινωνικό κατασκεύασμα. Η κατανόηση του πώς λειτουργούν οι άνθρωποι επηρεάζει την κατανόηση του τι σημαίνει για τους ανθρώπους να είναι “δυσλειτουργικοί”. Σε ένα ανόητο παράδειγμα, αν μπαίναμε σε μια χρονομηχανή, επισκεπτόμασταν τον Ρενέ Ντεκάρτ και τον ρωτούσαμε τι είναι οι ψυχικές διαταραχές, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η απάντησή του θα βασιζόταν στη δυαδική κατανόηση του νου – σώματος. Ίσως θα πρότεινε ότι οι ψυχικές διαταραχές αντιπροσωπεύουν αλλοιώσεις της ψυχής, ή ίσως κάποιο είδος μηχανιστικού κλονισμού της ψυχής που μεταδίδεται μέσω της επίφυσης.

Αυτή η παρατήρηση υποδεικνύει μερικά ενδιαφέροντα ερωτήματα: μπορεί ορισμένα πλαίσια της ανθρώπινης λειτουργίας να είναι καλύτερα από άλλα στο να μας βοηθήσουν να σκεφτούμε την ψυχική διαταραχή; Θα μπορούσε μια πιο χρήσιμη άποψη της ανθρώπινης λειτουργίας να παράγει μια καλύτερη κατανόηση της ψυχικής διαταραχής; Περιορίζοντας το εύρος της έρευνάς μου, αυτές οι ερωτήσεις με έφεραν σε μια θέση που είναι γνωστή ως “ενσωματωμένος ενακτιβισμός”.

Ο ενσωματωμένος ενακτιβισμός είναι μια αναπτυσσόμενη θέση στη φιλοσοφία του νου και των γνωστικών επιστημών. Είναι μια “βιολογική” θέση δεδομένου ότι αναγνωρίζει φυσιολογικές διεργασίες ζωτικής σημασίας για την αναζήτηση κατανόησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ωστόσο δίνει ίση αξία στο προσωπικό νόημα και στις διαπροσωπικές κλίμακες εξήγησης. Με αυτόν τον τρόπο, καταφέρνει να είναι μη αναγωγική χωρίς να αγνοεί τη σημασία της ενσάρκωσής μας ως βιολογικών πλασμάτων. Αυτό το εύρος της προοπτικής είναι που αρχικά τράβηξε την προσοχή μου στον ενσωματωμένο ενακτιβισμό ως ένα πλαίσιο ανθρώπινης λειτουργίας από το οποίο πρέπει να εξετάσουμε την ψυχική διαταραχή. Ο ενσωματωμένος ενακτιβισμός βλέπει τις διάφορες κλίμακες εξήγησης που σχετίζονται με την κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς ως διαφορετικές όψεις του ίδιου δυναμικού συνόλου – ενός οργανισμού που βρίσκεται σε σχέση με τον κόσμο του.

Για να το αναλύσουμε λίγο περισσότερο, ο ενσωματωμένος ενακτιβισμός βλέπει το μυαλό ως ενσαρκωμένο, ενσωματωμένο και ενεργητικό. Το “ενσαρκωμένο” αναφέρεται στην ιδέα ότι το μυαλό είναι εντελώς ύλη, συμπεριλαμβανομένου όχι μόνο του μυαλού, αλλά του συστήματος εγκεφάλου – σώματος. Δεν είμαστε απλώς εγκέφαλοι που οδηγούμε τους σκελετούς μας σαν αυτοκίνητα, αλλά μάλλον ο “εαυτός” μας αποτελείται από ολόκληρο το σώμα μας. Το “ενσωματωμένο” αναφέρεται στην ιδέα ότι είμαστε πολύ και αμφίδρομα συνδεδεμένοι με τον κόσμο γύρω μας και ότι αυτή η σύνδεση έχει τεράστια επιρροή στη συμπεριφορά μας. Ζούμε τόσο σε φυσικό όσο και σε κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον. Με τον καιρό, διαμορφώνουμε και οι δύο αυτόν τον κόσμο και διαμορφωνόμαστε από αυτόν. Τέλος, το “ενεργητικό” αναφέρεται στην ιδέα ότι το νόημα που βιώνουμε δραστηριοποιείται μέσω του εγγενούς μας σκοπού ως αγωνιζόμενων οργανισμών. Δεν βλέπουμε απλώς τον κόσμο γύρω μας ως ξεκάθαρα γεγονότα, αλλά βιώνουμε τον κόσμο ως έμφυτο νόημα. Αυτό το νόημα δεν υπάρχει έξω στον κόσμο, ούτε κατασκευάστηκε από εμάς, αλλά μάλλον αφορά την πολύ πραγματική σχέση μεταξύ της κατάστασης του κόσμου και του σκοπού μας να προσπαθούμε να συνεχίσουμε να ζούμε. Ο κόσμος έχει νόημα για εμάς.

Ο ενσωματωμένος ενακτιβισμός μάς ωθεί να σκεφτούμε ότι ο εγκέφαλος, το σώμα και το περιβάλλον λειτουργούν όλα μαζί ως ένα περίπλοκο σύστημα. Αυτή η ευρεία προοπτική ευθυγραμμίζεται με σαφείς αποδείξεις ότι, όταν πρόκειται για ψυχική διαταραχή, τα πάντα, από τα γονίδια μέχρι τον πολιτισμό φαίνεται να παίζουν σημαντικό ρόλο. Όλο και περισσότερο, φαίνεται ότι η ψυχική διαταραχή μπορεί να μην ορίζεται από μία μόνο βιολογική απόκλιση ή ουσία (όπως μια ανισορροπία χημικών ουσιών στον εγκέφαλο). Μάλλον, οι ψυχικές διαταραχές φαίνεται να αποτελούνται από δίκτυα μηχανισμών, που εκτείνονται στο σύστημα εγκεφάλου – σώματος – περιβάλλοντος, τα οποία μαζί διατηρούν αλληλεπίδραση με δυσπροσαρμοστική συμπεριφορά.

Μαζί με αυτήν την προοπτική, ο ενσωματωμένος ενακτιβισμός έχει μια ιδιαίτερη κατανόηση των αξιών και της κανονιστικότητας, θεωρώντας τα ως πραγματικά πράγματα στον κόσμο που υπάρχουν για τους οργανισμούς μέσω της αναγκαίας σχέσης τους με το περιβάλλον. Αυτό έχει τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει ένα χάσμα που υπάρχει σήμερα μεταξύ εκείνων που βλέπουν τις ψυχικές διαταραχές όπως ορίζονται από κανόνες και αξίες (που αναφέρονται ως “αξιολογιστές”) και εκείνων που τις βλέπουν ως φυσικά καθορισμένα φαινόμενα (γνωστοί ως “αντικειμενιστές”). Από την άποψη ενός ενσωματωμένου ενακτιβιστή, οι ψυχικές διαταραχές είναι και φυσικές και κανονιστικές: είναι πρότυπα συμπεριφοράς, σκέψης και συναισθημάτων που έρχονται σε σύγκρουση με τον τρόπο λειτουργίας ενός ατόμου στον κόσμο.

Ένα ερώτημα, πιο συγκεκριμένα, υπογραμμίζει τη χρησιμότητα του να βλέπει κανείς την ψυχική διαταραχή μέσα από το πρίσμα του ενσωματωμένου ενακτιβισμού, μια άποψη για την οποία υπάρχει αυξανόμενη υποστήριξη. Οι ψυχικές διαταραχές θα μπορούσαν να θεωρηθούν καλύτερα ως δίκτυα μηχανισμών, παρά ως ασθένειες με σαφώς καθορισμένες ουσίες. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι επηρεαζόμαστε από παράγοντες που περιλαμβάνουν τον εγκέφαλο, το σώμα και το περιβάλλον, εξακολουθούμε να βλέπουμε φαινομενικά αναγνωρίσιμα μοτίβα στενοχώριας και δυσλειτουργίας – όπως η κατάθλιψη και το άγχος – και όχι ένα μείγμα ιδιοσυγκρασιακών προβλημάτων στη ζωή. Γιατί συμβαίνει αυτό; Ο ενσωματωμένος ενακτιβισμός προτείνει την πιθανότητα αυτά τα μοτίβα σκέψεων, συμπεριφορών και συναισθημάτων να αντιπροσωπεύουν “κολλώδεις τάσεις” στο σύστημα ανθρώπινου εγκεφάλου – σώματος – περιβάλλοντος.

Το “κολλώδες” είναι ο τρόπος μου να περιγράψω την έννοια της λεκάνης έλξης – στα μαθηματικά, μια κατάσταση στην οποία ένα σύστημα τείνει να μικρύνει και να παραμείνει έτσι παρά τις διαφορετικές συνθήκες εκκίνησης. Για να το θέσουμε σε πιο απλή γλώσσα, οι ψυχικές διαταραχές μπορεί να είναι πρότυπα σκέψης, συμπεριφοράς και συναισθήματος στα οποία το σύστημα ανθρώπινου εγκεφάλου – σώματος – περιβάλλοντος έχει την τάση να καταρρέει και αυτά τα πρότυπα είναι δύσκολο να αλλάξουν επειδή διατηρούνται μόνα τους.

Η κατάθλιψη είναι κατάθλιψη, εν μέρει, επειδή είναι ένα πρότυπο σκέψης, συμπεριφοράς και συναισθήματος στο οποίο το σύστημα ανθρώπινου εγκεφάλου – σώματος – περιβάλλοντος έχει την τάση να “πέφτει” και να κολλάει εκεί. Από αυτή την οπτική, οι ψυχικές διαταραχές είναι ασαφή αλλά πραγματικά πρότυπα στον κόσμο που μπορούν να αποκτηθούν, αντί να επιλεγούν. Το πιο σημαντικό, αυτό σημαίνει ότι εξακολουθούν να είναι πράγματα που μπορούμε να προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε.

Για να κατανοήσετε λίγο περισσότερο αυτήν την έννοια, φανταστείτε να κρατάτε ένα δοχείο μεγέθους άμμου γάτας με τα δύο σας χέρια. Ο πάτος αυτού του δοχείου έχει σχήμα σαν ένα μικρό τοπίο με λόφους και κοιλάδες. Τώρα φανταστείτε να τοποθετείτε μια μπίλια στο δοχείο και να μετακινείτε τα χέρια σας έτσι ώστε να κυλήσει πάνω στο τοπίο. Παρατηρήστε πώς η μπίλια κολλάει στις κοιλάδες και αναπηδά στους λόφους. Πώς μερικές φορές ακολουθεί το σχήμα ή συγκεκριμένες γραμμές σε όλο το τοπίο. Σε αυτήν την αναλογία, η μπίλια που βρίσκεται σε διαφορετικά σημεία στο δοχείο αντιπροσωπεύει διαφορετικές καταστάσεις στις οποίες μπορεί να βρίσκεται ένα άτομο και το σχήμα του τοπίου αντιπροσωπεύει τις συνδυασμένες επιρροές – από ουσίες έως πολιτισμό – που επηρεάζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου. Στην επάνω αριστερή γωνία υπάρχει μια ιδιαίτερα βαθιά κοιλάδα που αντιπροσωπεύει την κατάθλιψη ή κάποια άλλη ψυχική διαταραχή. Εάν η μπίλια κολλήσει σε αυτή την κοιλάδα, πρέπει πραγματικά να γείρετε και να ανακινήσετε το δοχείο για να βγει από εκεί. Ενώ η μπίλια είναι κολλημένη στην κοιλάδα, μπορεί να κινείται μόνο πίσω – εμπρός, κολλημένη στο ίδιο μοτίβο συμπεριφοράς. Ως εκ τούτου, η κατάθλιψη είναι “κολλώδης”.

Κατ’ αυτή την άποψη, αν πρόκειται να εξηγήσουμε την κατάθλιψη (ή μια άλλη ψυχική διαταραχή), αυτό που πρέπει να καταλάβουμε είναι το δίκτυο των παραγόντων που διαμόρφωσαν και διατήρησαν αυτή την κοιλάδα. Πρέπει να καταλάβουμε πώς αυτό το δίκτυο έχει συγκροτηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί αυτό το πρότυπο συμπεριφορών, σκέψεων και συναισθημάτων, παρά το γεγονός ότι είναι δυσπροσαρμοστικό για το άτομο που επηρεάζεται.

Σίγουρα δεν υποστηρίζω ότι η ενσωματωμένη ενακτιβιστική προοπτική είναι η τελική απάντηση για τη φύση της ψυχικής διαταραχής. Μάλλον, νομίζω ότι αντιπροσωπεύει μια βιώσιμη απάντηση στο ερώτημα “Τι είναι οι ψυχικές διαταραχές;” Και κάτι που με βοήθησε να βρω σαφήνεια καθώς συνεχίζω την εκπαίδευση στην κλινική ψυχολογία. Αν θέλουμε να προχωρήσουν οι επιστήμες της ψυχοπαθολογίας, πρέπει να συνεχίσουμε να κάνουμε αυτή την ερώτηση και να τελειοποιούμε τις απαντήσεις μας.