ΠΟΥ: Ρίχνοντας φως στον οργανισμό πίσω από την παγκόσμια δημόσια υγεία

Έλ Κορεΐν, Αίγυπτος, Σεπτέμβριος 1947: Το χωριό με τους 15.000 κατοίκους γίνεται το επίκεντρο αυτού που σύντομα θα κλιμακωθεί σε μια καταστροφική επιδημία χολέρας. Μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου, η κατάσταση εκρήγνυται, με 900 καθημερινά νέα κρούσματα και 500 θανάτους.

Πανικός και υστερία ακολουθούν, γειτονικές χώρες κλείνουν τα σύνορά τους, η γαλλική κυβέρνηση απαγορεύει την είσοδο επιβατών και δεμάτων από την Αίγυπτο, ενώ η ελληνική κυβέρνηση ψεκάζει τις πόλεις με DDT.

Η Προσωρινή Επιτροπή (ΠΕ), πρόδρομος του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), παίζει σημαντικό ρόλο στην απόκριση κατά της επιδημίας, συντονίζοντας την αποστολή τόνων εμβολίων και ιατρικού εξοπλισμού από όλο τον κόσμο.

Η διάδοση ανακόπτεται εντός έξι εβδομάδων, χωρίς καμία χώρα δυτικά του Περσικού Κόλπου να επηρεάζεται. Η επιτυχία της ΠΕ στη διαχείριση της κρίσης καταδεικνύει την ανάγκη για την ύπαρξη ενός μόνιμου παγκόσμιου φορέα υγείας, οδηγώντας τελικά στη δημιουργία του ΠΟΥ.[1]

Ιδρυμένος ένα χρόνο αργότερα, το 1948, και μετά από τρία χρόνια παρατεταμένων διαπραγματεύσεων, ο ΠΟΥ θα αναλάβει τέσσερις βασικές λειτουργίες:

1. Κεντρική επιδημιολογική επιτήρηση,
2. .Εκστρατείες κατά των επιδημιών,
3. Έλεγχος ασθενειών και
4. Μεταρρύθμιση συστημάτων υγείας.

Οι παρατεταμένες διαπραγματεύσεις που δημιούργησαν καθυστερήσεις και αναποτελεσματικότητες δεν ήταν χαρακτηριστικό μόνο της ίδρυσης του οργανισμού, αλλά θα παραμείνουν ένα μόνιμο σημείο κριτικής σε όλη τη μετέπειτα ιστορία του.

Για μια οντότητα που αντιπροσωπεύει 194 κράτη μέλη, οι διαφωνίες, οι ατζέντες, οι ασυμμετρίες ισχύος αποτελούν μια καθημερινή πραγματικότητα. Αυτό είναι όμως το τίμημα της παγκόσμιας συνεργασίας. Είναι το τίμημα για πρόσβαση σε δεδομένα επιτήρησης από όλον τον κόσμο, που επιτρέπουν στα κράτη να ενισχύσουν την υγειονομική τους ασφάλεια. Είναι το τίμημα για τη δημιουργία μιας συνθήκης για πανδημίες, με στόχο τη διασφάλιση της δίκαιης και ισότιμης πρόσβασης σε ιατρικά αντίμετρα. Για να παραφράσουμε τον Όσκαρ Ουάιλντ, το πρόβλημα με την αντιπροσωπευτική λήψη αποφάσεων είναι ότι διαρκεί πάρα πολλά βράδια.

Ας κάνουμε όμως μια ειλικρινή αποτίμηση της αποτελεσματικότητας του οργανισμού. Για να γίνει αυτό, πρέπει πρώτα να θέσουμε το σωστό πλαίσιο, δηλαδή να εξετάσουμε τι αναμένεται από τον ΠΟΥ και τι αυτός παραδίδει δεδομένων των πόρων που έχει στη διάθεσή του.

Ο ΠΟΥ έχει δύο κύριες πηγές χρηματοδότησης:

1. Υποχρεωτικές εισφορές. Αυτές είναι οι πληρωμές που καταβάλουν τα 194 Κράτη Μέλη του ΠΟΥ, υπολογιζόμενες βάσει του πλούτου και του πληθυσμού τους. Αποτελούν λιγότερο από το 30% του προϋπολογισμού του, ενδεικτικά φθάνοντας περίπου τα 1,15 δισ. δολάρια για τη διετία 2024-2025.[2] Οι μεγαλύτερες εισφορές προέρχονται, ιστορικά, από τις ΗΠΑ.[3]
2. Εθελοντικές εισφορές. Προαιρετικά κεφάλαια που παρέχονται από κυβερνήσεις, διεθνείς οργανισμούς, τον ιδιωτικό τομέα και φιλανθρωπίες. Αποτελούν περισσότερο από το 70% του συνολικού προϋπολογισμού και υπολογίστηκαν περίπου στα 5,69 δισ. δολάρια τη διετία 2024-2025. Ο μεγαλύτερος χορηγός είναι οι ΗΠΑ, ακολουθούμενες από το Ίδρυμα Gates.

Συνολικά, ο προϋπολογισμός του ΠΟΥ ανέρχεται σε περίπου 6 δισ. δολάρια τη διετία, δηλαδή 3 δισ. δολάρια ετησίως. Ο προϋπολογισμός του ΠΟΥ, δηλαδή, είναι μικρότερος από αυτόν ενός νοσοκομείου μιας μεγάλης αμερικανικής ή ευρωπαϊκής πόλης.

Σκεφτείτε το αυτό για μια στιγμή: ο προϋπολογισμός του ΠΟΥ είναι μικρότερος από εκείνον ενός μεγάλου νοσοκομείου. Μιλάμε για τον οργανισμό που έχει ως αποστολή έως το 2030 «να διασφαλίσει ότι ένα δισεκατομμύριο ακόμη άνθρωποι θα έχουν παγκόσμια κάλυψη υγείας, να προστατεύσει ένα δισεκατομμύριο επιπλέον ανθρώπους από καταστάσεις έκτακτης ανάγκης στην υγεία και να παρέχει σε ένα επιπλέον δισεκατομμύριο ανθρώπους καλύτερη υγεία και ευημερία».

Μια επιτυχημένη στρατηγική για να απαξιώσει κάποιος έναν οργανισμό θα ήταν να διογκώσει τις προσδοκίες που έχει η κοινή γνώμη από αυτόν ενώ ταυτόχρονα να του στερήσει τους απαραίτητους πόρους. Και όμως, μόνο το 2024, ο ΠΟΥ[4]:

• Υποστήριξε τη διανομή περισσότερων από 12 εκατομμυρίων δόσεων εμβολίου κατά της ελονοσίας σε 17 χώρες της Αφρικής.
• Αποκρίθηκε σε 50 καταγεγραμμένες καταστάσεις έκτακτης ανάγκης σε όλο τον κόσμο: συγκρούσεις, εξάρσεις ασθενειών, φυσικές καταστροφές.
• Παρέδωσε προμήθειες αξίας 48 εκατομμυρίων δολαρίων σε 78 χώρες.
• Έστειλε 63 φορτηγά με προμήθειες από την έναρξη της εκεχειρίας στη Γάζα και εμβολίασε περισσότερα από 550.000 παιδιά, αποτρέποντας επανεμφάνιση της πολιομυελίτιδας.

Αφήνεται στην κρίση σας το εάν τα παραπάνω είναι ενδείξεις ενός αναποτελεσματικού οργανισμού που λειτουργεί με τον προϋπολογισμό ενός νοσοκομείου.

Αυτό δε σημαίνει ότι πολλές μεταρρυθμίσεις δεν είναι απαραίτητες. Το γεωπολιτικό τοπίο έχει εξελιχθεί δραματικά από την ίδρυση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), ενώ οι θεσμοί του δεν έχουν ακολουθήσει τον ρυθμό αυτής της εξέλιξης. Όπως είπε ο Edward O. Wilson: «Μπήκαμε στον 21ο αιώνα με παλαιολιθικά συναισθήματα, μεσαιωνικούς θεσμούς και τεχνολογίες σχεδόν θεϊκών δυνατοτήτων». Δύο σημαντικές κινήσεις που ήδη υλοποιούνται[5] και ωθούν τον οργανισμό προς μεγαλύτερη ανεξαρτησία και αποδοτικότητα είναι:

1. Η απλοποίηση των ιεραρχικών δομών του ΠΟΥ και η ουσιαστική ενίσχυση των εθνικών γραφείων που εδράζονται σε 150 Κράτη Μέλη
   Ο μετασχηματισμός αυτός του οργανισμού ξεκίνησε ήδη από το 2019 με σκοπό οι ρόλοι και οι αρμοδιότητες σε κάθε επίπεδο του ΠΟΥ (κεντρικά, περιφερειακά και εθνικά γραφεία) να καθοριστούν με σαφήνεια, ενώ οι δομές της έδρας και των περιφερειακών γραφείων του ΠΟΥ ευθυγραμμίστηκαν γύρω από τέσσερις πυλώνες (προγράμματα, καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, εξωτερικές σχέσεις, επιχειρησιακές λειτουργίες) με σκοπό την ενίσχυση της μεταξύ τους συνεργασίας.
2. Κινητοποίηση και εξασφάλιση προβλέψιμης και ευέλικτης χρηματοδότησης
   Όταν ιδρύθηκε ο ΠΟΥ, σχεδόν όλη η χρηματοδότησή του προερχόταν από τις υποχρεωτικές εισφορές. Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, αυτή η πηγή χρηματοδότησης έχει μειωθεί σε σχετικούς όρους και πλέον το μεγαλύτερο μέρος της χρηματοδότησης προέρχονται από εθελοντικές εισφορές, κυρίως από έναν μικρό αριθμό δωρητών. Ο συσχετισμός αυτός έχει αρχίσει να αναστρέφεται από το 2022, με την απόφαση των Κρατών Μελών να αποκαταστήσουν την αξία των υποχρεωτικών εισφορών ώστε να καλύπτουν το 50% του βασικού προϋπολογισμού του οργανισμού μέχρι το 2030[6]. Αυτή η απόφαση κάνει, κατ’ επέκταση, τη χρηματοδότηση πιο βιώσιμη και προβλέψιμη, επιτρέποντας στον ΠΟΥ να παρέχει πιο αποτελεσματικά υπηρεσίες σε όλα τα Κράτη Μέλη και τους πληθυσμούς τους.

Μέσα σε όλα τα παραπάνω, οι άνθρωποι παραμένουν το πολυτιμότερο κεφάλαιο του ΠΟΥ. Επιτρέψτε μου μια προσωπική μαρτυρία.

Όταν άρχισα να εργάζομαι με τον οργανισμό τον Απρίλιο του 2021, λίγους μήνες μετά την κυκλοφορία των πρώτων εμβολίων, πολλοί συνάδελφοι βρίσκονταν ήδη στα πρόθυρα burnout μετά από ένα έτος καταπολέμησης της πανδημίας COVID-19. Πολλοί από εμάς χάσαμε την αίσθηση του χρόνου —δουλεύοντας μέρες και νύχτες, καθημερινές και σαββατοκύριακα— για την παγκόσμια και δίκαιη διανομή εμβολίων.

Σε συνέχεια της απόφασης της αμερικανικής κυβέρνησης να αποχωρήσει από τον ΠΟΥ, μια συνάδελφος ξεκίνησε μια πρωτοβουλία για να χρηματοδοτήσει τον οργανισμό «από τα κάτω, από τον κόσμο». Όχι επειδή είναι τόσο αφελής ώστε να πιστεύει ότι θα καλυφθεί το χρηματοδοτικό κενό. Αλλά επειδή έχει την πεποίθηση, όπως και πολλοί από εμάς, ότι η υγεία είναι ένα καθολικό δικαίωμα και ένα παγκόσμιο δημόσιο αγαθό. Και ότι ορισμένες προκλήσεις είναι τόσο μεγάλες που καμία χώρα δεν μπορεί να τις αντιμετωπίσει από μόνη της.

Ο ΠΟΥ, αλλά και ευρύτερα ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), παραμένει το μοναδικό παγκόσμιο φόρουμ όπου κάθε έθνος έχει μια θέση στο τραπέζι, παρέχοντας τον απαραίτητο χώρο για διάλογο και διαφωνία σε κρίσιμα παγκόσμια ζητήματα.

Αν θεωρούμε ότι οι θεσμοί αυτοί δε λειτουργούν, είναι σημαντικό να εξετάσουμε κάποια ρεαλιστική εναλλακτική: Αν ο ΟΗΕ είναι αναποτελεσματικός, τί λειτούργησε καλύτερα στο παρελθόν ώστε να το επαναλάβουμε; Η απάντηση είναι ότι ζούσαμε σε έναν κόσμο όπου κυριαρχούσαν έκδηλα οι πολιτικές ισχύος, αφήνοντας τους πιο ευάλωτους χωρίς φωνή και αντιπροσώπευση. Σε αυτήν την πραγματικότητα δε θέλουμε να επιστρέψουμε. Ούτε και θέλουμε να παραμείνουμε στάσιμοι. Θέλουμε να περισώσουμε ό,τι λειτουργεί, να απαλλαγούμε από ό,τι μας βαραίνει και να συνεχίσουμε να εξελισσόμαστε με γνώμονα τις διαφορετικές ανάγκες που επιβάλλουν οι εποχές.

Ο Γιώργος Σταθόπουλος εργάζεται στα κεντρικά γραφεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας στη Γενεύη, όπου εξειδικεύεται στις αγορές εμβολίων και στη βελτίωση της πρόσβασης σε αυτά. Στις αρχές του 2022 διετέλεσε συν- επικεφαλής της επιχειρησιακής ομάδας διανομής εμβολίων Covid-19. Οι απόψεις που διατυπώνονται στο άρθρο είναι προσωπικές και δεν αντιπροσωπεύουν την επίσημη θέση του Οργανισμού.

Πηγές: 

[1] Cueto, M., & Brown, G. J. (Eds.). (2019). The World Health Organization: A History. Cambridge University Press.

[2] Programme budget 2024–2025

[3] 2024-25 payable with new UN scale.xlsx

[4] WHO Director-General’s opening remarks at the 156th session of the Executive Board – 3 February 2025

[5] https://www.who.int/about/transformation/a-transformative-journey

[6] https://www.who.int/news/item/24-05-2022-world-health-assembly-agrees-historic-decision-to-sustainably-finance-who