ΚΑΝΕΙ ΚΑΚΟ Η ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΗΝ ΨΥΧΗ;

Σε πρόσφατη συνέντευξή της, η τραγουδίστρια Billie Eilish αφηγείται τον πρότερο αυτοπεριγραφόμενο εθισμό της στην πορνογραφία, σημειώνοντας ότι η έντονη κατανάλωση πορνογραφίας σε νεαρή ηλικία «κατέστρεψε» τον εγκέφαλό της και την άφησε να υποφέρει από εφιάλτες δεδομένου του ακραίου και γραφικού περιεχομένου στο οποίο εκτέθηκε.¹ Τα σχόλια της Eilish εγείρουν γνωστά ερωτήματα: Πόσο επιζήμια είναι η πορνογραφία; Κάνει κακό η πορνογραφία στην «ψυχή»;

Ο φεμινισμός κατά της πορνογραφίας έχει υποστηρίξει εδώ και καιρό τον ισχυρισμό ότι η παραγωγή και η κατανάλωση πορνογραφίας βλάπτουν τις γυναίκες συλλογικά. Η ιδέα εδώ είναι ότι η πορνογραφία συμβάλλει σε μια κουλτούρα συστηματικής σεξουαλικής βίας κατά των γυναικών ερωτοποιώντας την ανισότητα και την πατριαρχική κυριαρχία. Στη δεκαετία του 1980, η φεμινίστρια συγγραφέας και ακτιβίστρια Robin Morgan το έθεσε με προκλητικό τρόπο: η πορνογραφία είναι η θεωρία και ο βιασμός είναι η πρακτική. Οι επιπτώσεις της πορνογραφίας δεν αφορούν μόνο κάποια «κακά μήλα», τα οποία επηρεάζονται αρνητικά από το μήνυμά της. Αντίθετα, η πορνογραφία αλλάζει τη νοοτροπία ευρύτερα και μπορεί να επηρεάσει αρνητικά ακόμη και τα «καλά παιδιά».

Ωστόσο, ο JoelFeinberg, στο βιβλίο τουOffensetoOthers: TheMoralLimitsoftheCriminalLaw (1985) υποστηρίζει ότι η πορνογραφία δεν είναι ο κύριος ένοχος της σεξουαλικής βίας. Οι «απάνθρωπες» διαθέσεις πηγάζουν από την κοινωνικοποίηση των ανδρών σε μια macho κουλτούρα, στο πλαίσιο της οποίας η αρρενωπότητα συνδέεται με το να είσαι ένας σκληρός, απερίσκεπτος, αναίσθητος, άκαμπτος, ασεβής, σεξουαλικός, αθλητικός τύπος. Έτσι, η βίαιη πορνογραφία απευθύνεται σε άνδρες που ασπάζονται αυτή τη macho ιδεολογία, αλλά δεν επηρεάζει τους «κανονικούς αξιοπρεπείς τύπους» που –ελλείψει επιθετικών διαθέσεων– δεν αρέσκονται στη βίαιη πορνογραφία.²

Φαίνεται δίκαιο να θεωρήσουμε λοιπόν ότι η πορνογραφία δεν επηρεάζει αρνητικά τη συμπεριφορά ούτε αλλάζει στάσεις όταν καταναλώνεται μεμονωμένα ή σε σποραδική βάση. Γνωρίζουμε επίσης ότι η συνεχής έκθεση και προώθηση ορισμένων μηνυμάτων αλλάζει τις νοοτροπίες και δημιουργεί επιθυμίες –σε αυτό άλλωστε βασίζεται ολόκληρο το πεδίο της διαφήμισης. Εξάλλου, οι διαφημίσεις που ωραιοποιούν το κάπνισμα έχουν απαγορευτεί σε μεγάλο βαθμό ακριβώς επειδή φαίνεται να ισοδυναμούν με προπαγάνδα υπέρ του καπνίσματος, η οποία οδηγεί σε εθισμό και διαβρώνει τις ορθολογικές ικανότητες λήψης αποφάσεων των ατόμων. Θα μπορούσαμε να δεχθούμε την περιγραφή της εμπειρίας της Eilish, λοιπόν, σαν έκθεση σε κάτι σαν πορνογραφική προπαγάνδα που σίγουρα είχε επιζήμιες επιπτώσεις στην ευεξία και τη συμπεριφοράτης.

Ωστόσο, θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί εάν παρόμοιες επιζήμιες επιπτώσεις θα μπορούσαν να έχουν προκληθεί από άλλες εθιστικές διαδικτυακές δραστηριότητες. Υπάρχει κάτι ιδιαίτερο στην κατανάλωση διαδικτυακής πορνογραφίας; Η βρετανική φιλανθρωπική οργάνωση Barnardo’s προειδοποίησε σε μια έκθεση του 2019 για τη ζημιά στην ψυχική υγεία των παιδιών και των νέων από διαδικτυακές δραστηριότητες ευρύτερα. Η έκθεση δεν επικεντρώθηκε συγκεκριμένα στο πορνογραφικό περιεχόμενο, αλλά εξέτασε γενικότερα γνωστές πλατφόρμες κοινωνικών μέσων και υπηρεσίες streaming.³ Εάν η μεγάλη κατανάλωση μη πορνογραφικού διαδικτυακού υλικού σε νεαρή ηλικία έχει εξίσου επιβλαβείς συνέπειες στην ψυχική υγεία, είναι η πορνογραφία κατά κάποιο τρόπο ιδιαίτερα κακή για την «ψυχή»; Είναι προφανές ότι η απάντηση είναι πιο περίπλοκη από ένα απλό «ναι».

Ίσως η κατανάλωση πορνογραφίας να μην είναι η μόνη που δημιουργεί την επιδημία ψυχικών προβλημάτων στην νέα γενιά, αλλά φαίνεται να βρίσκεται στο επίκεντρο της παρεμπόδισης της σύγχρονης σεξουαλικής ζωής – τουλάχιστον για μερικά άτομα. Μια έρευνα του BBC από το 2019 έδειξε ότι «από εκείνους που είχαν βιώσει χαστούκια, πνιγμό, φίμωση ή φτύσιμο κατά τη διάρκεια συναινετικού σεξ, το 42% αισθάνθηκε πίεση ή εξαναγκασμό».⁴ Η συμμόρφωση με μια πορνογραφική ιδέα για το πώς θα έπρεπε να είναι το σεξ, αναφέρεται συχνά ως λόγος για να πραγματοποιήσει κάποιο άτομο σεξουαλικές πράξεις με τις οποίες δεν αισθάνεται άνετα. Το σεξ που γίνεται βίαιο, χωρίς συγκατάθεση ή προηγούμενη συμφωνία μοιάζει να έχει κανονικοποιηθεί. Τουλάχιστον σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες, οι Gen Z’ers⁵ στην πραγματικότητα απομακρύνονται από το σεξ λόγω του περιεχομένου του: η σεξουαλική συνεύρεση δεν είναι ένα διασκεδαστικό ξέγνοιαστο χόμπι, αλλά μια μορφή κακοποίησης που αντικατοπτρίζει το σεξ στην πορνογραφία.⁶

Ίσως η κατανάλωση πορνογραφίας να μην είναι η μόνη που δημιουργεί την επιδημία ψυχικών προβλημάτων στην νέα γενιά, αλλά φαίνεται να βρίσκεται στο επίκεντρο της παρεμπόδισης της σύγχρονης σεξουαλικής ζωής – τουλάχιστον για μερικά άτομα.

Ωστόσο, δεν είναι ακόμη σαφές εάν το πρόβλημα έγκειται στην κατανάλωση πορνογραφίας καθαυτή ή στην κατανάλωση συγκεκριμένου είδους πορνογραφίας. Όσοι εμπλέκονται στη δημιουργία υποτιθέμενης φεμινιστικής και ηθικής πορνογραφίας υποστηρίζουν επίσης ότι η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση δεν πρέπει να αφεθεί σε βιομηχανικό, μισογυνίστικο και αδικαιολόγητα βίαιο πορνογραφικό υλικό. Στη συλλογή δοκιμίων του 2013, The Feminist Porn Book, η φεμινιστική πορνογραφία χαρακτηρίζεται ως ένα είδος που (μεταξύ άλλων) παρέχει εναλλακτικές αναπαραστάσεις και απεικονίσεις της σεξουαλικότητας, υπονομεύοντας έτσι εκείνες που βρίσκονται κυρίαρχα στην πορνογραφία που παράγεται από μια αντρική προοπτική που αγνοεί και υποτιμά τις επιθυμίες και τις εμπειρίες των γυναικών. Μια κοινή κριτική κατά της πορνογραφίας υποστηρίζει ότι αυτό που κάνει την πορνογραφία προβληματική είναι ότι υποστηρίζει και γιορτάζει την υποταγή και την υποβάθμιση των γυναικών. Η υποβάθμιση των γυναικών έγκειται στην προώθηση μιας έγκρισης και σύστασης σεξουαλικών συμπεριφορών που υποτιμούν τις γυναίκες.

Όσοι ασχολούνται με την εναλλακτική πορνογραφία συνήθως υποστηρίζουν ότι οι mainstream πορνογραφικές απεικονίσεις σεξουαλικών δραστηριοτήτων και έμφυλων ρόλων είναι σεξιστικές με αυτόν ακριβώς τον τρόπο. Το σκεπτικό είναι ότι δεν πρέπει να αντιταχθούμε στην πορνογραφία αυτή καθαυτή· αντίθετα, κοινωνικά θα πρέπει να αντιταχθούμε στην εκμεταλλευτική και σεξιστική πορνογραφία και να στοχεύσουμε στην υπονόμευση της δύναμής της, απεικονίζοντας το σεξ και τη σεξουαλική ελεύθερη βούληση διαφορετικά και με τρόπο που ενδυναμώνει.

Οι σεξουαλικές πρακτικές και επιθυμίες, λοιπόν, δεν βρίσκονται στο απυρόβλητο, ούτε και η παραγωγή ή η κατανάλωση πορνογραφίας. Στην πραγματικότητα, πολλοί άνθρωποι στη βιομηχανία επικρίνουν τις πρακτικές της βιομηχανίας και θα συμφωνούσαν με ορισμένα επιχειρήματα του φεμινισμού κατά της πορνογραφίας. Κεντρικό στοιχείο της ηθικά καλής και ευχάριστης σεξουαλικής ζωής είναι η συναίνεση -και τα υλικά που διδάσκουν στους νεότερους (και στους μεγαλύτερους!) θεατές ότι η συναίνεση δεν έχει σημασία πρέπει να αμφισβητηθούν. Το να κατηγορείς το θύμα επειδή δεν είπε πιο βίαια όχι στο σεξ με το οποίο ένιωθε άβολα δεν είναι ποτέ η απάντηση. Όχι μόνο θα πρέπει να ενθαρρύνουμε τη διδασκαλία του τι θεωρείται γνήσια συναίνεση και πώς εκφράζεται καλύτερα, αλλά θα πρέπει επίσης να διδάξουμε στους νεότερους ανθρώπους να αναγνωρίζουν και να σέβονται τη συναίνεση.

Αυτό που χρειάζεται είναι η εκπαίδευση, η σωστή συνειδητοποίηση του τι σημαίνει συναίνεση και –κυρίως– γιατί έχει σημασία η φροντίδα των σεξουαλικών εμπειριών των σεξουαλικών συντρόφων. Αλλά για να τα προωθήσουμε τα παραπάνω, φαίνεται θλιβερά αφελές να αντιτιθέμεθα απλώς στη διαθεσιμότητα της πορνογραφίας και στην κατανάλωσή της, λες και η σεξουαλική μας ζωή θα γίνει ξαφνικά μη εκμεταλλευτική και ηθικά ιδανική αν η πορνογραφία απλώς εξαφανιστεί. Μια γνωστή ακτιβίστρια κατά της πορνογραφίας η Gail Dines γράφει στο βιβλίο της του 2011, Pornland: How Porn has hijacked our Sexuality, ότι στη «χώρα του πορνό» που ζούμε τώρα η αυθεντική σεξουαλικότητα που αναπτύσσεται οργανικά από τις εμπειρίες ζωής, τις αλληλεπιδράσεις ομάδων συνομηλίκων, την προσωπικότητα, την οικογένεια και την κοινότητα αντικαθίσταται από τη γενική σεξουαλικότητα της πορνογραφίας που στερείται αίσθησης αγάπης, σεβασμού και σύνδεσης.Αλλά δεδομένων των όσων γνωρίζουμε για τους καταναγκαστικούς μηχανισμούς που μπορούν να ασκήσουν οι οικογένειες, οι κοινότητες, ακόμη και ο νόμος για να κάνουν τους ανθρώπους να συμμορφώνονται με τις παραδοσιακές ετεροκανονικές σεξουαλικές προσδοκίες, δεν υπάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι μια αυθεντική σεξουαλικότητα θα αναπτυχθεί οργανικά κατά τη διάρκεια της σεξουαλικής ωρίμανσης χωρίς πορνογραφία.

Μια επιλογή είναι να χρησιμοποιήσουμε την πορνογραφία έτσι ώστε να αποτελέσει μέρος της υπεύθυνης σεξουαλικής αγωγής και να βελτιώσει την κατανόησή μας για το συναινετικό καλό σεξ.

Επιπλέον, οι σεξουαλικές μας ζωές και συμπεριφορές δεν έχουν διαμορφωθεί μόνο από την πορνογραφία –οι επιθετικές διαθέσεις και οι τραυματικές εμπειρίες λάμβαναν χώρα πολύ πριν η πορνογραφία γίνει μαζική και υπάρξει κατανάλωση σε βιομηχανική κλίμακα. Ακόμα κι αν κάποιο άτομο προσωπικά μπορεί να βρει την πορνογραφία αποκρουστική και απαράδεκτη, ρεαλιστικά είναι απίθανο να εξαφανιστεί. Μια επιλογή είναι να χρησιμοποιήσουμε την πορνογραφία έτσι ώστε να αποτελέσει μέρος της υπεύθυνης σεξουαλικής αγωγής και να βελτιώσει την κατανόησή μας για το συναινετικό καλό σεξ. Για το σκοπό αυτό, όσα άτομα ασχολούνται με την παραγωγή φεμινιστικής και αντι-εκμεταλλευτικής πορνογραφίας μπορούν να προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες.

Το αν η πορνογραφία είναι κακή για την ψυχή δεν είναι ξεκάθαρο. Φανταστείτε εάν τα μικρά παιδιά και οι ενήλικες είχαν απεριόριστη πρόσβαση σε μηχανοκίνητα οχήματα, αλλά δεν υπήρχαν μαθήματα οδήγησης και δεν υπήρχαν εφαρμοσμένοι κανόνες κυκλοφορίας που έπρεπε να ακολουθηθούν. Επιπλέον, στους νέους οδηγούς να προσφερόταν ελάχιστη έως καθόλου κατανόηση του γιατί τέτοιοι κανόνες οδικής κυκλοφορίας –εάν εφαρμόζονταν– θα είχαν σημασία και θα ήταν σημαντικοί ατομικά και για τους άλλους χρήστες του οδικού δικτύου. Θα μπορούσε κανείς να φανταστεί ότι αυτό θα είχε αποτέλεσμα υπεύθυνους οδηγούς και οδήγηση; Η λύση σε μια τέτοια κατάσταση όμως φαίνεται ξεκάθαρη: ας μην απαγορεύσουμε τα αυτοκίνητα, αλλά ας διδάξουμε την υπεύθυνη χρήση τους. Η πορνογραφία, λοιπόν, μπορεί να μην είναι κακή για την ψυχή αν χρησιμοποιηθεί υπεύθυνα. Αλλά οι νέοι δεν πρέπει να αφεθούν να τα βγάλουν πέρα μόνοι τους.

1 Βλ.https://www.theguardian.com/music/2021/dec/15/billie–eilish–says–watching–porn–gave–her–nightmares–and–destroyed–my–brain

2 ΣτΜ: Η βίαιη (mainstream) πορνογραφία- σε αντίθεση με την φεμινιστική πορνογραφία- προωθεί μισογυνίστικο και αδικαιολόγητα βίαιο πορνογραφικό υλικό.

3 Βλ. https://www.barnardos.org.uk/get–involved/campaign–with–us/childrens–social–media–and–mental–health.

4 Βλ. https://www.bbc.com/news/uk-50546184.

5 Η Gen Z είναι η γενιά που διαδέχεται τους Millennials και προηγείται της Generation Alpha. Η γέννηση της τοποθετείται χρονικά περίπου στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και καλύπτει τα άτομα που γεννήθηκαν μέχρι την αρχή της δεκαετίας του 2010.

6 Βλ. https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2022/feb/02/it–stopped–me–having–sex–for–a–year–why–generation–z–is–turning–its–back–on–sex–positive–feminism.

Η Mari Mikkola είναι Καθηγήτρια Φιλοσοφίας στην Έδρα Μεταφυσικής στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ – Η ανάλυση έγινε για το το Κέντρο Πολιτικής Θεωρίας του Ινστιτούτου ΕΝΑ.