Νίκος Παρασκευόπουλος: Οι παρακολουθήσεις και η νομιμότητα

Το βιβλίο της Shoshana Zuboff “The surveillance capitalism», αν και σχετικά πρόσφατο, έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και ήδη έχει διαβαστεί πολύ. 1Το βασικό θέμα του βιβλίου αυτού είναι ότι σήμερα η άσκηση εξουσίας στηρίζεται περισσότερο στις διάχυτες (ιδίως χάρη στα εργαλεία της νέας τεχνολογίας, βλ. Predator) παρακολουθήσεις και λιγότερο στις παραγωγικές σχέσεις και στην εκμετάλλευσή τους.

Υποστηρίχθηκε βέβαια² ότι οι παρακολουθήσεις είναι ένα ζήτημα που απασχολεί υπεβολικά το Δυτικό κόσμο. Επίσης, ότι η συγγραφέας παρασύρεται από τη νεοφιλελεύθερη προσήλωση στο άτομο, παραβλέποντας πόσο χρήσιμες είναι κάποιες παρακολουθήσεις – καταγραφές για την αντιμετώπιση παγκόσμιων θεμάτων, όπως είναι η προστασία του περιβάλλοντος.

Αν κάτι χωρά σε δυο γραμμές, είναι ότι η παραπάνω κριτική ανάλυση των παρακολουθήσεων κινείται περισσότερο στο χώρο της επιστήμης και της τεκμηρίωσης, ενώ οι αντιρρήσεις σε βάρος της αφορούν πιο πολύ την πολιτική και τις προοπτικές. Ιδίως τα αντεπιχειρήματα για υπερβολική προσήλωση στα ατομικά δικαιώματα δεν έχουν βάση. Όχι μόνο λόγω της σημασίας των δικαιωμάτων, αλλά και επειδή μαζί τους θίγεται και η πολιτική ομαλότητα., Αυτό έχει φανεί πολύ καθαρά από την παρακολούθηση του Ν. Ανδρουλάκη. Όταν ο επικεφαλής της κυβέρνησης μπορεί να παρακολουθεί τον επικεφαλής ενός μεγάλου αντίπαλου κόμματος, το πολιτικό παιχνίδι παίζεται χωρίς τιμιότητα. Αυτονόητο, αλλά κρύβεται, με την πανουργία της αποσιώπησης.

Σε αυτήν την υπόθεση όμως πέρα από τα ατομικά δικαιώματα και τη λειτουργία της πολιτικής, πλήττεται και ένα στοιχείο ανέκαθεν αναγκαίο για την κοινωνική συνοχή: Η έννοια της νομιμότητας, η οποία ευτελίζεται με τους συγκεκριμένους τρόπους αναφοράς και εφαρμογής της. Ο Πρωθυπουργός βρήκε νόμιμες τις παρακολουθήσεις! Το Σύνταγμα ωστόσο ρητά και με έμφαση τις αποκλείει, εκτός εξαιρέσεων. Οι όροι των τελευταίων είναι ολοφάνερο στον καθένα ότι δεν συνέτρεχαν στις πρόσφατες υποθέσεις.

Εξάλλου η εισαγγελική κύρωση των εντολών γινόταν με τρόπο που δεν έχει σχέση με οποιαδήποτε μορφή Δικαιοσύνης, τυπική ή ουσιαστική. Πενήντα ή εξήντα εγκρίσεις ανά εργάσιμη ημέρα διεκπεραιώνονταν προφανώς χωρίς ειδικό και εμπεριστατωμένο σκεπτικό που να αφορά την αναλογικότητά τους (την τόνισε ως κριτήριο νομιμότητας/συνταγματικότητας στην σύντομη τοποθέτησή της η Πρόεδρος της Δημοκρατίας). Εξάλλου, η παρακολούθηση αποφασιζόταν εξ ορισμού χωρίς δημοσιότητα ή ενημέρωση του θιγομένου. Τί σχέση έχει αυτή η λειτουργία με τη Δικαιοσύνη και πόσο μπορεί να νομιμοποιεί προσβολές συνταγματικών δικαιωμάτων; Προφανώς καμιά και καθόλου. Ένας (ή μία) Εισαγγελέας, ουσιαστικά πλήρως ενταγμένος στη Διοίκηση, εργάζεται χωρίς να συντρέχουν οι δομικές και συστατικές εγγυήσεις – όροι της δικαιοσύνης, με έργο μάλιστα όχι εισηγητικό αλλά καθοριστικό.

Από την άποψη αυτή δεν πείθει η (εύστοχη κατά τα άλλα) πρόσφατη γνώμη του Ευ. Βενιζέλου, που γενίκευσε αναφερόμενος σε Εισαγγελίες ειδικών καθηκόντων. Εξομοίωσε έτσι την Εισαγγελία για τις παρακολουθήσεις αφενός, με την Εισαγγελία Διαφθοράς αφετέρου, η οποία αποτελεί πολυπρόσωπη δομή, αναγκαία για τη χρονοβόρα διερεύνηση πολύπλοκων τεχνικών – οικονομικών ζητημάτων και καθιερωμένη σε τόσες χώρες. Η πρώτη δεν ασκεί καν δικαιοδοτικό έργο.

Δικαιοσύνη και νομιμότητα: Αν οι πυλώνες αυτοί του κράτους δικαίου και της ελευθερίας χάσουν στα μάτια του πολίτη την ουσία και την αξία τους θα ακούγονται σαν ονόματα – προσχήματα για ξέπλυμα κρατικής αυθαιρεσίας. Η κατάσταση γίνεται πνιγηρή, καθώς η αλλαγή κυβερνητικής βούλησης απέναντι στο κράτος δικαίου όπως φαίνεται αποκλείεται. Ευτυχώς πλησιάζουν οι εκλογές.

1. Ο ελληνικός τίτλος του βιβλίου (Κατασκοπευτικός καπιταλισμός) κατά τη γνώμη μου στενεύει το θέμα: Η συγγραφέας αναφέρεται γενικά στις παρακολουθήσεις κι όχι στο ειδικότερο αντικείμενο της -συνήθως διακρατικής- κατασκοπείας, όπως το γνωρίζουμε στην Ελλάδα από την ψυχροπολεμική περίοδο.

2. Βλ. πχ B. Bratton, The Revenge of the Real. Politics for a post-pandemic World, Verso, 2021, σελ. 67 κε.